Τα ρωμανιώτικα ή γεβανικά είναι η αρχαιότερη εβραϊκή γλώσσα του ελλαδικού χώρου. Η πλειοψηφία των λιγοστών φυσικών ομιλητών της ζουν σήμερα στα Ιωάννινα και κάποιοι στη Χαλκίδα και την Αθήνα και εκτός Ελλάδας στις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Στο πέρασμα των χρόνων, όπως μαρτυρούν σωζόμενα έργα, γράφτηκαν σε αυτήν ψαλμοί, ύμνοι, ιουδαϊκοί χρησμοί, πεζά, ποιήματα, τραγωδίες, μεταφράστηκε ο Ιπποκράτης.

Η επιμήκυνση της διάρκεια ζωής της σπάνιας εβραιο-ελληνικής διαλέκτου βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο δράσεων και ερευνητικών προσπαθειών, όπως επισημάνθηκε σε διάλεξη- συζήτηση, με θέμα: «Η κοινότητα των Ρωμανιωτών των Ιωαννίνων», που διοργάνωσε απόψε στην αίθουσα της Αμερικανικής Γωνιάς «Thessaloniki Tech Lab» το γενικό προξενείο των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για την ετήσια εκδήλωση που αφιερώνεται στη μνήμη του Δαυίδ Τιάνο (David Tiano), υπαλλήλου του Αμερικανικού Προξενείου από το 1920, ο οποίος κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου συνελήφθη και εκτελέστηκε από τις ναζιστικές κατοχικές δυνάμεις στις 7 Φεβρουαρίου του 1942.

Για τη διαχρονική πορεία των Ρωμανιωτών, από την αρχαιότητα ως τα τέλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μίλησε ο επίκουρος καθηγητής Βιβλικών Σπουδών του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ Τιμολεων Γαλάνης, ενώ στην ιστορική πορεία της κοινότητας των Ρωμανιωτών Εβραίων των Ιωαννίνων στον 20ό και 21ο αιώνα εστίασε το μέλος ΕΕΠ για την εβραϊκή γλώσσα στο Τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ, Χρυσούλα Παπαδοπούλου.

Πρόξενος ΗΠΑ: Να αντιμετωπίσουμε την προκατάληψη, τον φανατισμό και το μίσος από οπουδήποτε και οποτεδήποτε κι αν προκύψουν

Μιλώντας ελληνικά, ο Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη Τζέρι Ισμαήλ (Jerry S. Ismail) απηύθυνε μέσα από τον χαιρετισμό του «κάλεσμα για δράση, μια προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε την προκατάληψη, τον φανατισμό και το μίσος από οπουδήποτε και οποτεδήποτε κι αν προκύψουν». Μνημονεύοντας τον Δαυίδ Τιάνο ο Γενικός Πρόξενος επισήμανε ότι «η απώλεια του συναδέλφου μας είναι μία έντονη υπενθύμιση να αντιμετωπίσουμε τα πιο σκοτεινά κεφάλαια του συλλογικού παρελθόντος μας και να αγωνιστούμε για ένα μέλλον που βασίζεται στην κατανόηση, τη συμπόνια και την ειρήνη».

Αναφερόμενος στη μετατροπή της Πλατείας Ελευθερίας σε Πάρκο Μνήμης σημείωσε ότι το έργο θα διασφαλίσει ότι τα μαθήματα του Ολοκαυτώματος θα είναι προσβάσιμα σε όλους, δημιουργώντας μία κουλτούρα σεβασμού και αναγνώρισης για τις επόμενες γενιές, ενώ σε ο,τι αφορά την πρόοδο των διαδικασιών για τη δημιουργία του Μουσείου Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη τόνισε ότι «είμαστε ευγνώμονες που οι φορείς έχουν δώσει όλες τις εγκρίσεις», εκφράζοντας την πεποίθηση ότι το Μουσείο «θα είναι ο φάρος μαρτυρίας, εκπαίδευσης και απόδειξη της κοινής μας δέσμευσης να αποτρέψουμε την επανάληψη τέτοιων εγκλημάτων».

Μπορούν να επιβιώσουν να γεβανικά;

Τα ρωμανιώτικα εμφανίστηκαν στην Ελλάδα ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια και αναγνωρίζονται σήμερα από τους μελετητές είτε ως γλώσσα είτε ως διάλεκτος της ελληνικής με τον όρο ρωμανιώτικα ή γεβανικά, από την εβραϊκή λέξη yavan, δηλαδή Ιωνία. Έχουν, όμως, μέλλον; «Τόσο η Connerty όσο και το Ethnologue χαρακτηρίζουν τη γεβανική ως σχεδόν εξαφανισμένη διάλεκτο εξαιτίας της βίαιης συρρίκνωσης του αριθμού των ομιλητών της κατά τη Σοά -ένας μικρός αριθμός βρίσκεται σήμερα στα Ιωάννινα, τη Χαλκίδα και τη Νέα Υόρκη-, της διασποράς των ομιλητών της κυρίως προς την Αμερική (Νέα Υόρκη) και το Ισραήλ και της όλο και μεγαλύτερης αφομοίωσής της από την ελληνική», ανέφερε η κ. Παπαδοπούλου. Ωστόσο, όπως πρόσθεσε, «τα ρωμανιώτικα, ως μία από τις πλέον σπάνιες και μικρές σε αριθμό φυσικών ομιλητών εβραϊκές γλώσσες, έχουν κινήσει τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον διάφορων ερευνητών αλλά και απογόνων των Ρωμανιωτών Εβραίων των Ιωαννίνων».

Μάλιστα, από τον Οκτώβριο του 2021 προσφέρονται δωρεάν σεμινάρια εκμάθησης της ρωμανιώτικης γλώσσας στο πλαίσιο των δράσεων του Oxford School of Rare Jewish Languages, ενώ «παρόμοιες δράσεις μπορεί να επιμηκύνουν τη διάρκεια ζωής αυτής της εβραιο-ελληνικής ποικιλίας, όχι πλέον ως πρώτης γλώσσας των Ρωμανιωτών Εβραίων του ελλαδικού χώρου και της διασποράς τους, αλλά ως δεύτερης γλώσσας».

Η ελληνική γλώσσα στις Συναγωγές

Κατά την ελληνορωμαϊκή Αρχαιότητα, όπως προκύπτει από το πλήθος των επιγραφών και του συγγραφικού έργου της εποχής οι Εβραίοι της μεσογειακής Διασποράς μιλούσαν ελληνικά. Επίσης, υμνούσαν τον Θεό στις Συναγωγές στην ελληνική γλώσσα. «Είναι εντυπωσιακό ότι την εποχή αυτή οι Εβραίοι της Διασποράς δημιουργούσαν έργα στην ελληνική γλώσσα σε όλα τα γραμματειακά είδη του καιρού τους. Σώζονται στα ελληνικά Ψαλμοί και ύμνοι, ιουδαϊκοί χρησμοί σε ομηρική γλώσσα, ένα ερωτικό μυθιστόρημα για τον βιβλικό ήρωα Ιωσήφ και την όμορφη Αιγύπτια Ασένεθ, καθώς και μια τραγωδία για την έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο που γράφτηκε και πιθανόν παίχτηκε στα θέατρα της Αλεξάνδρειας. Πρόκειται για την τραγωδία του τραγικού ποιητή Ιεζεκιήλ», ανέφερε ο κ. Γαλάνης προσθέτοντας ότι η ελληνική γλώσσα δεν ήταν μόνο αγαπητή στην διασπορά, αλλά και στην Αγία Γη, και η χρήση της είχε αποκτήσει και βιβλική κατοχύρωση.

«Την εποχή του Ιεροσολυμιτικού Ταλμούδ η ελληνική γλώσσα γνώριζε ευρεία χρήση στην λατρεία των συναγωγών και κυρίως στους ύμνους», σημείωσε ο καθηγητής, ενώ για τη γέννηση της εβραϊκής ποίησης της Συναγωγής στη Βυζαντινή εποχή εξήγησε ότι «φαίνεται από τους ύμνους που ονομάζονται Piyyut από την ελληνική λέξη ποίημα και Pizmon από την λέξη προσόμοιον». Κατά τον 6ο αι. οι ελληνομαθείς λόγιοι μετέφρασαν από τον Διοσκουρίδη και τον Ιπποκράτη και διαμόρφωσαν και το πρώτο βιβλίο ιατρικής, το Σεφερ Ρεφουώθ του Ασάφ του ιατρού που έζησε την εποχή του Ιουστινιανού.

Από τον 6ο αιώνα οι ραββίνοι άρχισαν να επιβάλουν στην ανάγνωση της Τορά και στην προσευχή των συναγωγών την Εβραϊκή. Από την περίοδο αυτή σώζονται γλωσσάρια για την προφορική απόδοση στα ελληνικά της Βίβλου, η οποία γινόταν σε κάθε στίχο από σωστά καταρτισμένους λογίους.

Στην Γενιζά του Καΐρου βρέθηκαν και αρκετά σπαράγματα από μεταγενέστερα Εβραιοελληνικά Γλωσσάρια από την περίοδο μεταξύ 10ου και 13ου αι. Την εποχή αυτή σημειώνεται μια σημαντική αλλαγή στην γραφή. Εγκαταλείπεται στο καθαυτό κείμενο το ελληνικό αλφάβητο, ενώ οι ελληνικές λέξεις γράφονται με εβραϊκούς χαρακτήρες. Κατά τους Μέσους Χρόνους στο Βυζάντιο γράφονται ποιήματα και ύμνοι στα εβραϊκά, τα οποία έχουν αρκετές ελληνικές λέξεις με θεολογική συνήθως βαρύτητα. Πολλοί είναι οι Ρωμανιώτες ποιητές και λόγιοι στην Κρήτη, την Κωνσταντινούπολη, την Καστοριά

«Η δραματική συρρίκνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας σήμαινε και την γλωσσική συρρίκνωση. Περιοχές, στις οποίες οι πληθυσμοί μιλούσαν ελληνικά, τα αντικατέστησαν με τα Αραβικά και στην συνέχεια με τα Τουρκικά», σημείωσε ο κ. Γαλάνης, διευκρινίζοντας πως «παρόλα αυτά οι Εβραίοι ως μειονότητα έμειναν πιστοί στα ελληνικά σε περιοχές όπως η Κωνσταντινούπολη, η Κριμαία, τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου και η Κρήτη» και μάλιστα «από τις κοινότητες της Κρήτης σώζονται δυο Προσευχολόγια με την ρωμανιώτικη μετάφραση του βιβλίου του Ιωνά γραμμένη στο εβραϊκό σύστημα γραφής -χρονολογούνται στον 14ο & 15ο αι».

Τα Γιάννενα είναι η πιο εμβληματική κοινότητα αυτής της παράδοσης και σύμφωνα με τον καθηγητή την παρουσία των Ρωμανιωτών στην πόλη πιστοποιεί το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Παλαιολόγου Β΄ του έτους 1319. Με το χειρόγραφο ο αυτοκράτορας επικυρώνει την «ιδία Ελευθερία και Ανενοχλησία» της Κοινότητας του Κάστρου. Αν και πρόκειται για την αρχαιότερη μαρτυρία οργανωμένης εβραϊκής κοινότητας στα Γιάννενα, η συγκρότησή της θα πρέπει να αναζητηθεί σε παλαιότερους αιώνες, πιθανόν στην πρώτη χιλιετία.

Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων: Η μετανάστευση, τα στρατόπεδα του θανάτου και οι επιζήσαντες

Στις αρχές του 20 ου αιώνα, σύμφωνα με τα αρχεία της Alliance Israélite Universelle, κατοικούσαν στην πόλη των Ιωαννίνων 4000 Εβραίοι, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν εξαθλιωμένοι οικονομικά. «Οι δύσκολες συνθήκες και η ένδεια οδήγησαν 500 μέλη της κοινότητας να μεταναστεύσουν το 1905 στην Αμερική, την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, το Βουκουρέστι και την Παλαιστίνη. Αυτό το πρώτο κύμα μαζικής μετανάστευσης ακολουθήθηκε από ένα δεύτερο, μεγαλύτερο, το αμέσως επόμενο έτος. Χίλιοι περίπου Γιαννιώτες Εβραίοι μετανάστευσαν στην Αμερική», ανέφερε η κ. Παπαδοπούλου ξεκινώντας να περιγράφει μία σταδιακή συρρίκνωση της άλλοτε κραταιάς κοινότητας των Ρωμανιωτών των Ιωαννίνων, που μετά το τέλος Β' Παγκοσμίου Πολέμου αριθμούσε πια μόλις 181 μέλη.

Οι Εβραίοι κάτοικοι των Ιωαννίνων συμμετείχαν στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενστερνιζόμενοι τη βενιζελική Μεγάλη Ιδέα, ενώ υπηρέτησαν στον Ελληνικό Στρατό κατά τον Α' και Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά την ιταλική Κατοχή δεν αντιμετώπισαν ιδιαίτερα προβλήματα. Μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων Κατοχής τον Ιούλιο του 1943, ο αξιωματικός των SS Von Stettner, επισκέφθηκε τον αντιπρόεδρο της κοινότητας Σαμπεθάι Καμπιλή και τον έπεισε ότι λόγω της γλώσσας και της διαφοράς τους από τους Σεφαραδίτες, οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων δε θα είχαν την ίδια μεταχείριση. Έτσι, υπό τους καθησυχασμούς του Καμπιλή τα περισσότερα μέλη της κοινότητας παρέμειναν στα Γιάννενα. Όμως, την 25η Μαρτίου 1944 οι 1870 εναπομείναντες Εβραίοι των Ιωαννίνων συγκεντρώθηκαν από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής στην πλατεία Μαβίλη και οδηγήθηκαν αρχικά στην Αθήνα και κατόπιν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Από αυτούς επέζησαν μόνον οι 112. Μετά το τέλος του πολέμου η κοινότητα αριθμούσε συνολικά 181 μέλη, συμπεριλαμβανομένων των 69 μελών που διέφυγαν τη σύλληψη φεύγοντας στα βουνά ή μετοικώντας στην Αθήνα. Από αυτούς μόνον οι 164 επέστρεψαν στα Γιάννενα.

Σήμερα τα Ιωάννινα παραμένουν μία από τις κυριότερες εστίες των Ρωμανιωτών Εβραίων, ενώ κάποιοι κατοικούν και στην Αθήνα, στη Χαλκίδα και ελάχιστοι σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Το 2014 η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων αριθμούσε περί τα πενήντα μέλη, μεσήλικες και υπερήλικες ως επί το πλείστον και, όπως αναφέρθηκε στη συζήτηση που ακολούθησε τη διάλεξη, σήμερα, μια δεκαετία αργότερα, αρκετοί από αυτούς έχουν αποβιώσει. Η θρησκευτική ζωή των Εβραίων των Ιωαννίνων έχει ατονήσει επίσης. Σπανίως και μόνο κατά τη διάρκεια των εορτών επισκέπτεται την Παλαιά Συναγωγή, Kahal Kadosh Yashan, απεσταλμένος ραβίνος.