26/04/2024 07:00
Η αρχαία ελληνική γλυπτική διαχρονικά συνιστά ίσως τη σημαντικότερη μορφή τέχνης της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας, διότι μέσω αυτής οπτικοποποιούνται όλες οι όψεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Μέσω της γλυπτικής οι αρχαίες κοινωνίες εικόνιζαν σημαντικές πτυχές της ζωής τους, όπως τον θάνατο, τους θεούς τους, τις σημαντικές ιστορικές τους προσωπικότητες. «Η γλυπτική σώζεται σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και πέραν αυτής, πρόκειται για μια κατηγορία τέχνης ιδιαίτερα επιδραστικής, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στα μετέπειτα χρόνια», λέει στο makthes.gr ο Δρ. κλασικής αρχαιολογίας Δημήτρης Δαμάσκος.
ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΜΠΟΥΜΠΑΙ
Ο ίδιος ταξίδεψε πρόσφατα δύο φορές στην Ινδία, αφού συμμετέχει σε ένα διεθνές πολυσχιδές ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο περιλαμβάνει και σχετική έκθεση στη Μουμπάι με θέμα της τα αρχαία γλυπτά, προκειμένου ακριβώς να τονιστούν τα κοινά στοιχεία και οι διαφορές ανάμεσα σε μεγάλους γειτονικούς πολιτισμούς. Το πρόγραμμα αποτελεί συνεργασία του Μουσείου Fitzwilliam στο Κέμπριτζ και του πολύ δυναμικού Μουσείου Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya, ή αλλιώς CSMVS, στη Μουμπάι.
Με την ευκαιρία αυτή ο κ. Δαμάσκος υπογραμμίζει τις πολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα στην Ινδία και στον αρχαίο κόσμο, αλλά και φυσικά την επιρροή του μακεδονικού στοιχείου στον ευρύτερο κόσμο της Ανατολής τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου κι έπειτα.
ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΟΥΜΠΑΙ
Καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών ο ίδιος έχει πολύ στενή σχέση και με τη Μακεδονία και κυρίως με τον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης αφού συμμετέχει στην ανασκαφή της ακρόπολης της σπουδαίας αυτής πόλης. Έτσι, μέσα από όλη αυτή την εμπειρία μπορεί να διαπιστώσει κοινές αναφορές μεταξύ Ινδίας, Ελλάδας και ειδικότερα της Μακεδονίας.
ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΜΟΥΜΠΑΙ
Από την Αμφίπολη ξεκίνησε η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τις Ινδίες
Ας μην ξεχνάμε ότι η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τις Ινδίες ξεκίνησε από το λιμάνι της Αμφίπολης, ακριβώς επειδή η πόλη και ο Στρυμονικός κόλπος «βλέπουν» προς το Βορειοανατολικό Αιγαίο. «Από τις εκβολές του Στρυμόνα ξεκινούν οι Μακεδόνες και καταλήγουν χρόνια μετά στον Ινδό ποταμό προτού αποφασίσουν να επιστρέψουν. Ο Αλέξανδρος αποτελεί μια σημαντική προσωπικότητα για τους Ινδούς, τον αντιμετωπίζουν ως μια ισχυρή προσωπικότητα που τους προσέγγισε για να τους κατακτήσει. Έως τότε ο Ηρόδοτος μίλησε για τους Ινδούς, και λίγο μετά τον Αλέξανδρο ο ιστορικός και διπλωμάτης Μεγασθένης έγραψε έργο αφιερωμένο στην Ινδία, γνωστό σήμερα μέσω μεταγενέστερων ιστορικών», τονίζει ο κ. Δαμάσκος.
ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ
Η γεωγραφική θέση της Αμφίπολης συνέβαλε στη σταθερή της σχέση με την Ανατολή, περισσότερο από τις σχέσεις με τη Δύση. Ακόμα και τα πολύ πρόσφατα ευρήματα από τις ανασκαφές στην ακρόπολη της Αμφίπολης δείχνουν αυτήν την εμπορική οδό. Μεγάλο μέρος της κεραμικής προέρχεται από εργαστήρια από τη Μικρά Ασία και τον Εύξεινο Πόντο, και σχεδόν καθόλου από τη Δύση, μας λέει ο κ. Δαμάσκος.
Ο Ποσειδώνας της Πέλλας
Από την επαφή με έργα του ινδικού πολιτισμού, αλλά και άλλων πολιτισμών που βρίσκονται στο ινδικό έδαφος, μπορεί πολλές φορές να προκύψουν και πολύ ενδιαφέρουσες ανακαλύψεις και συνδέσεις. Μία τέτοια πρόσφατη «ανακάλυψη» του κ. Δαμάσκου έχει μακεδονικό υπόβαθρο. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας εκτίθεται χάλκινο αγαλμάτιο των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων με τον γενειοφόρο θεό να πατά το δεξί του πόδι πάνω σε βράχο και με το ανασηκωμένο αριστερό χέρι να κρατά την τρίαινα, η οποία σήμερα δεν σώζεται. Το αγαλμάτιο θεωρείται ότι αποδίδει έναν λίγο προγενέστερο αγαλματικό τύπο, ο οποίος συσχετίστηκε με την καλλιτεχνική δημιουργία του φημισμένου χαλκοπλάστη Λυσίππου από την πελοποννησιακή Σικυώνα. Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες ο Αλέξανδρος είχε δώσει το δικαίωμα στον Λύσιππο να κατασκευάζει μόνον αυτός τους ανδριάντες του.
ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ ΙΝΔΙΑΣ
Ο Ποσειδώνας με το ένα πόδι επάνω σε βράχο επαναλήφθηκε κι άλλες φορές, όμως ένα έκθεμα στο Μουσείο Kolhapur της Ινδίας αποτελεί ένα αδιάψευστο στοιχείο των εμπορικών οδών και συναλλαγών στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Στο Μουσείο εκτίθεται πανομοιότυπο αγαλμάτιο Ποσειδώνα με αυτό της Πέλλας, των λίγο μεταγενέστερων ρωμαϊκών χρόνων. Πρόκειται ένα έργο το οποίο πρέπει να έφτασε μέσω της εμπορικής θαλάσσιας οδού που ένωνε τη Μεσόγειο με την Ερυθρά Θάλασσα την περίοδο της δυναστείας των Satavahana, οι οποίοι κυβέρνησαν περίπου από τον 1ο αι. π.Χ. έως τον 2ο αι. μ.Χ. Μέσα στο διάστημα αυτό η θαλάσσια οδός είχε ενδυναμωθεί, όπως γνωρίζουμε από διάφορες μαρτυρίες. Το αγαλμάτιο έφτασε στη Δυτική Ινδία, όντας άλλωστε μικρό, μόλις 13 εκ., μαζί με άλλα αντικείμενα για λόγους που μόνο να υποθέσουμε μπορούμε, πιθανότατα ως σπάνιο δείγμα μιας τέχνης, η οποία ανθούσε στη Μεσόγειο.
Ο μεγάλος ελληνιστικός κόσμος, όπως δημιουργήθηκε από τον Αλέξανδρο, συμπεριέλαβε στα ανατολικά του άκρα όλα αυτά τα μικρά βασίλεια που αποτελούνταν από γηγενείς και Μακεδόνες που εγκαταστάθηκαν εκεί κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Στον χώρο αυτό διαπιστώνεται πλήθος επιρροών από την ελληνική τέχνη, αλλά και από στοιχεία της μακεδονικής κοινωνίας. «Υπάρχει το γενικότερο ελληνιστικό στιλ των έργων το οποίο διακρίνεται πάρα πολύ καλά σε γλυπτά που δημιουργήθηκαν στην περιοχή του σημερινού Αφγανιστάν – Πακιστάν στην άκρη της Ινδίας και στους αιώνες μετά την παρουσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, σε εκείνο το τρίγωνο, όπου έχουμε και τις τελευταίες Αλεξάνδρειες. Η επιβίωση αυτού της ελληνικής τεχνοτροπίας τεκμηριώνεται με τα περίφημα βουδιστικά γλυπτά Gandhara των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων», τονίζει ο κ. Δαμάσκος.
ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΣΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Η μακεδονική καυσία
Σε αρκετά νομίσματα της Ανατολής οι ελληνιστικοί ηγεμόνες φέρουν ένα χαρακτηριστικό κάλυμμα της κεφαλής, το οποίο φέρουν και πολλοί Μακεδόνες, τη λεγόμενη καυσία. Η καυσία, άλλοτε έχει πλατύ γείσο, κι άλλοτε τυλίγεται ως παχύ ύφασμα γύρω από το κεφάλι. Οι ηγεμόνες της Ανατολής φέρουν συνήθως την πρώτη εκδοχή. Μια ενδιαφέρουσα επιβίωση είναι αντίστοιχο κάλυμμα που φέρουν κάτοικοι στις περιοχές του Πακιστάν και του Αφγανιστάν, το οποίο είναι ακριβώς η δεύτερη εκδοχή της καυσίας. Είναι αυτή η οποία απεικονίζεται πολύ χαρακτηριστικά στον πολύ σημαντικό μακεδονικό τάφο στον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης, η ζωγραφική πρόσοψη του οποίου σώζεται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση. «Πιθανόν είναι η καλύτερα σωζόμενη ζωγραφική πρόσοψη μακεδονικού τάφου, στην οποία δύο στρατιώτες, φύλακες του τάφου φέρουν τη μακεδονική ενδυμασία με την καυσία», λέει ο κ. Δαμάσκος.
Οι Καλάς δεν είναι απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Οι επιβιώσεις στοιχείων της ελληνιστικής εποχής είχαν οδηγήσει στο παρελθόν πολλούς να υποθέσουν ότι μια φυλή των Καλάς στο ορεινό Πακιστάν και Αφγανιστάν ότι ήταν απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όμως αυτό τελικά δεν ισχύει, όταν έγιναν οι σχετικές γενετικές εξετάσεις DNA. Τα αρχαιολογικά ευρήματα μπορεί να είναι περιορισμένα ως τώρα, λόγω της έλλειψης συστηματικών ανασκαφών που θα έφερναν στο φως υλικά κατάλοιπα της σύγκλισης του ελληνικού στοιχείου με τους αξιοθαύμαστους ασιατικούς πολιτισμούς. Αυτό όμως που εμείς ως μελετητές των αρχαίων πολιτισμών της Μεσογείου πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη, είναι η διάχυση και η διάρκεια στο πλαίσιο των πολιτισμικών ανταλλαγών, αλλά και οι συνάφειες. Ακόμα και με αφορμή μικρά έργα, όπως ο χάλκινος θεός της Μεσογείου σε μια άλλη θάλασσα, όπως σε αυτήν στις δυτικές ακτές της Ινδίας, όχι τελικά πολύ μακριά μας. Είναι ευρήματα, τα οποία πολλές φορές χρειάζονται τις μεγάλες διεθνείς συνεργασίες για να αναδειχθούν, όπως αυτή με το CSMVS», τονίζει ο κ. Δαμάσκος.
Η αρχαία ελληνική γλυπτική διαχρονικά συνιστά ίσως τη σημαντικότερη μορφή τέχνης της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας, διότι μέσω αυτής οπτικοποποιούνται όλες οι όψεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Μέσω της γλυπτικής οι αρχαίες κοινωνίες εικόνιζαν σημαντικές πτυχές της ζωής τους, όπως τον θάνατο, τους θεούς τους, τις σημαντικές ιστορικές τους προσωπικότητες. «Η γλυπτική σώζεται σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και πέραν αυτής, πρόκειται για μια κατηγορία τέχνης ιδιαίτερα επιδραστικής, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στα μετέπειτα χρόνια», λέει στο makthes.gr ο Δρ. κλασικής αρχαιολογίας Δημήτρης Δαμάσκος.
ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΜΠΟΥΜΠΑΙ
Ο ίδιος ταξίδεψε πρόσφατα δύο φορές στην Ινδία, αφού συμμετέχει σε ένα διεθνές πολυσχιδές ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο περιλαμβάνει και σχετική έκθεση στη Μουμπάι με θέμα της τα αρχαία γλυπτά, προκειμένου ακριβώς να τονιστούν τα κοινά στοιχεία και οι διαφορές ανάμεσα σε μεγάλους γειτονικούς πολιτισμούς. Το πρόγραμμα αποτελεί συνεργασία του Μουσείου Fitzwilliam στο Κέμπριτζ και του πολύ δυναμικού Μουσείου Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya, ή αλλιώς CSMVS, στη Μουμπάι.
Με την ευκαιρία αυτή ο κ. Δαμάσκος υπογραμμίζει τις πολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα στην Ινδία και στον αρχαίο κόσμο, αλλά και φυσικά την επιρροή του μακεδονικού στοιχείου στον ευρύτερο κόσμο της Ανατολής τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου κι έπειτα.
ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΟΥΜΠΑΙ
Καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών ο ίδιος έχει πολύ στενή σχέση και με τη Μακεδονία και κυρίως με τον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης αφού συμμετέχει στην ανασκαφή της ακρόπολης της σπουδαίας αυτής πόλης. Έτσι, μέσα από όλη αυτή την εμπειρία μπορεί να διαπιστώσει κοινές αναφορές μεταξύ Ινδίας, Ελλάδας και ειδικότερα της Μακεδονίας.
ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΜΟΥΜΠΑΙ
Από την Αμφίπολη ξεκίνησε η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τις Ινδίες
Ας μην ξεχνάμε ότι η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τις Ινδίες ξεκίνησε από το λιμάνι της Αμφίπολης, ακριβώς επειδή η πόλη και ο Στρυμονικός κόλπος «βλέπουν» προς το Βορειοανατολικό Αιγαίο. «Από τις εκβολές του Στρυμόνα ξεκινούν οι Μακεδόνες και καταλήγουν χρόνια μετά στον Ινδό ποταμό προτού αποφασίσουν να επιστρέψουν. Ο Αλέξανδρος αποτελεί μια σημαντική προσωπικότητα για τους Ινδούς, τον αντιμετωπίζουν ως μια ισχυρή προσωπικότητα που τους προσέγγισε για να τους κατακτήσει. Έως τότε ο Ηρόδοτος μίλησε για τους Ινδούς, και λίγο μετά τον Αλέξανδρο ο ιστορικός και διπλωμάτης Μεγασθένης έγραψε έργο αφιερωμένο στην Ινδία, γνωστό σήμερα μέσω μεταγενέστερων ιστορικών», τονίζει ο κ. Δαμάσκος.
ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ
Η γεωγραφική θέση της Αμφίπολης συνέβαλε στη σταθερή της σχέση με την Ανατολή, περισσότερο από τις σχέσεις με τη Δύση. Ακόμα και τα πολύ πρόσφατα ευρήματα από τις ανασκαφές στην ακρόπολη της Αμφίπολης δείχνουν αυτήν την εμπορική οδό. Μεγάλο μέρος της κεραμικής προέρχεται από εργαστήρια από τη Μικρά Ασία και τον Εύξεινο Πόντο, και σχεδόν καθόλου από τη Δύση, μας λέει ο κ. Δαμάσκος.
Ο Ποσειδώνας της Πέλλας
Από την επαφή με έργα του ινδικού πολιτισμού, αλλά και άλλων πολιτισμών που βρίσκονται στο ινδικό έδαφος, μπορεί πολλές φορές να προκύψουν και πολύ ενδιαφέρουσες ανακαλύψεις και συνδέσεις. Μία τέτοια πρόσφατη «ανακάλυψη» του κ. Δαμάσκου έχει μακεδονικό υπόβαθρο. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας εκτίθεται χάλκινο αγαλμάτιο των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων με τον γενειοφόρο θεό να πατά το δεξί του πόδι πάνω σε βράχο και με το ανασηκωμένο αριστερό χέρι να κρατά την τρίαινα, η οποία σήμερα δεν σώζεται. Το αγαλμάτιο θεωρείται ότι αποδίδει έναν λίγο προγενέστερο αγαλματικό τύπο, ο οποίος συσχετίστηκε με την καλλιτεχνική δημιουργία του φημισμένου χαλκοπλάστη Λυσίππου από την πελοποννησιακή Σικυώνα. Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες ο Αλέξανδρος είχε δώσει το δικαίωμα στον Λύσιππο να κατασκευάζει μόνον αυτός τους ανδριάντες του.
ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ ΙΝΔΙΑΣ
Ο Ποσειδώνας με το ένα πόδι επάνω σε βράχο επαναλήφθηκε κι άλλες φορές, όμως ένα έκθεμα στο Μουσείο Kolhapur της Ινδίας αποτελεί ένα αδιάψευστο στοιχείο των εμπορικών οδών και συναλλαγών στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Στο Μουσείο εκτίθεται πανομοιότυπο αγαλμάτιο Ποσειδώνα με αυτό της Πέλλας, των λίγο μεταγενέστερων ρωμαϊκών χρόνων. Πρόκειται ένα έργο το οποίο πρέπει να έφτασε μέσω της εμπορικής θαλάσσιας οδού που ένωνε τη Μεσόγειο με την Ερυθρά Θάλασσα την περίοδο της δυναστείας των Satavahana, οι οποίοι κυβέρνησαν περίπου από τον 1ο αι. π.Χ. έως τον 2ο αι. μ.Χ. Μέσα στο διάστημα αυτό η θαλάσσια οδός είχε ενδυναμωθεί, όπως γνωρίζουμε από διάφορες μαρτυρίες. Το αγαλμάτιο έφτασε στη Δυτική Ινδία, όντας άλλωστε μικρό, μόλις 13 εκ., μαζί με άλλα αντικείμενα για λόγους που μόνο να υποθέσουμε μπορούμε, πιθανότατα ως σπάνιο δείγμα μιας τέχνης, η οποία ανθούσε στη Μεσόγειο.
Ο μεγάλος ελληνιστικός κόσμος, όπως δημιουργήθηκε από τον Αλέξανδρο, συμπεριέλαβε στα ανατολικά του άκρα όλα αυτά τα μικρά βασίλεια που αποτελούνταν από γηγενείς και Μακεδόνες που εγκαταστάθηκαν εκεί κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Στον χώρο αυτό διαπιστώνεται πλήθος επιρροών από την ελληνική τέχνη, αλλά και από στοιχεία της μακεδονικής κοινωνίας. «Υπάρχει το γενικότερο ελληνιστικό στιλ των έργων το οποίο διακρίνεται πάρα πολύ καλά σε γλυπτά που δημιουργήθηκαν στην περιοχή του σημερινού Αφγανιστάν – Πακιστάν στην άκρη της Ινδίας και στους αιώνες μετά την παρουσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, σε εκείνο το τρίγωνο, όπου έχουμε και τις τελευταίες Αλεξάνδρειες. Η επιβίωση αυτού της ελληνικής τεχνοτροπίας τεκμηριώνεται με τα περίφημα βουδιστικά γλυπτά Gandhara των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων», τονίζει ο κ. Δαμάσκος.
ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΣΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Η μακεδονική καυσία
Σε αρκετά νομίσματα της Ανατολής οι ελληνιστικοί ηγεμόνες φέρουν ένα χαρακτηριστικό κάλυμμα της κεφαλής, το οποίο φέρουν και πολλοί Μακεδόνες, τη λεγόμενη καυσία. Η καυσία, άλλοτε έχει πλατύ γείσο, κι άλλοτε τυλίγεται ως παχύ ύφασμα γύρω από το κεφάλι. Οι ηγεμόνες της Ανατολής φέρουν συνήθως την πρώτη εκδοχή. Μια ενδιαφέρουσα επιβίωση είναι αντίστοιχο κάλυμμα που φέρουν κάτοικοι στις περιοχές του Πακιστάν και του Αφγανιστάν, το οποίο είναι ακριβώς η δεύτερη εκδοχή της καυσίας. Είναι αυτή η οποία απεικονίζεται πολύ χαρακτηριστικά στον πολύ σημαντικό μακεδονικό τάφο στον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης, η ζωγραφική πρόσοψη του οποίου σώζεται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση. «Πιθανόν είναι η καλύτερα σωζόμενη ζωγραφική πρόσοψη μακεδονικού τάφου, στην οποία δύο στρατιώτες, φύλακες του τάφου φέρουν τη μακεδονική ενδυμασία με την καυσία», λέει ο κ. Δαμάσκος.
Οι Καλάς δεν είναι απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Οι επιβιώσεις στοιχείων της ελληνιστικής εποχής είχαν οδηγήσει στο παρελθόν πολλούς να υποθέσουν ότι μια φυλή των Καλάς στο ορεινό Πακιστάν και Αφγανιστάν ότι ήταν απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όμως αυτό τελικά δεν ισχύει, όταν έγιναν οι σχετικές γενετικές εξετάσεις DNA. Τα αρχαιολογικά ευρήματα μπορεί να είναι περιορισμένα ως τώρα, λόγω της έλλειψης συστηματικών ανασκαφών που θα έφερναν στο φως υλικά κατάλοιπα της σύγκλισης του ελληνικού στοιχείου με τους αξιοθαύμαστους ασιατικούς πολιτισμούς. Αυτό όμως που εμείς ως μελετητές των αρχαίων πολιτισμών της Μεσογείου πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη, είναι η διάχυση και η διάρκεια στο πλαίσιο των πολιτισμικών ανταλλαγών, αλλά και οι συνάφειες. Ακόμα και με αφορμή μικρά έργα, όπως ο χάλκινος θεός της Μεσογείου σε μια άλλη θάλασσα, όπως σε αυτήν στις δυτικές ακτές της Ινδίας, όχι τελικά πολύ μακριά μας. Είναι ευρήματα, τα οποία πολλές φορές χρειάζονται τις μεγάλες διεθνείς συνεργασίες για να αναδειχθούν, όπως αυτή με το CSMVS», τονίζει ο κ. Δαμάσκος.
ΣΧΟΛΙΑ