H (χθεσινή) Παγκόσμια Ημέρα Αλτσχάιμερ μάς προειδοποιεί. H νόσος εμφανίζεται πλέον όλο και πιο συχνά, αφορά και σε μικρότερες ηλικίες και αποτελεί ένα κοινωνικό πρόβλημα. Ταλαιπωρεί αμέτρητους ανθρώπους και αυτή η ύστατη μορφή άνοιας είναι ο αποκλεισμός του ατόμου από τη ταυτότητά του. Έχω μνήμη, άρα υπάρχω, θυμάμαι, άρα είμαι, αναγνωρίζω, άρα εξακολουθώ να μένω κοινωνικοποιημένος. Τα συμπτώματα της νόσου ξεπερνούν και τις πιο εφιαλτικές περιγραφές μυθιστορημάτων ή τις εικόνες ταινιών του φανταστικού. Εξάλλου συνεχώς αυξάνονται τα φιλμ όπου οι ήρωες πάσχουν από μόνιμη ή πρόσκαιρη αμνησία, κάποιες φορές μετατραυματικής φύσεως.

Προκύπτει ένα σώμα ταινιών που έχουν σχέση με την μνήμη. Στα τελευταία χρόνια έχουμε αύξηση εκείνων που περιγράφουν άμεσα καταστάσεις Αλτσχάιμερ και άνοιας. Τα γεγονότα έρχονται επίσης να μας κινητοποιήσουν. Δεν πέρασε και πολύς καιρός που πέθανε η Τζένα Ρόουλαντς στα 95 (!) της και ο γιος της δήλωσε ότι εδώ και πολύ καιρό δεν υπήρχε επικοινωνία με τη μητέρα λόγω βαρύτατης γεροντικής άνοιας. Το ότι έχει αυξηθεί το προσδόκιμο της ζωής είναι μία καλή ερμηνεία η οποία ακυρώνεται μια και, όπως προανέφερα, ολοένα και η νόσος χτυπάει μικρότερες ηλικίες.

Η Μουρ και ο Χόπκινς

Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της οσκαρικής ταινίας «Still Alice: Κάθε στιγμή μετράει», όπου η Τζούλιαν Μουρ υποδύεται εξαιρετικά μία σχετικά νέα καθηγήτρια η οποία προσβάλλεται από Αλτσχάιμερ. Σκέφτεται σύζυγο και η κόρη κάνει το παν για να θυμάται, να μπορεί να παραμείνει σε επικοινωνία και κοινωνικοποιημένη, αλλά το παιχνίδι χάνεται σταδιακά, όπως και η μνήμη της. Το φιλμ έχει τη μορφή του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ.

Σε αντίθετη κατεύθυνση κινείται η επίσης οσκαρική ταινία «Ο πατέρας». Χάρις στη υψηλή δεξιοτεχνική σκηνοθεσία, η ατμόσφαιρα θυμίζει ταινία υπαρξιακού τρόμου και επιστημονικής φαντασίας. Ο ήρωας ζει σε διαφορετικούς χωροχρόνους, μπερδεύει το τώρα με το παρελθόν, κατασκευάζει τις δικές του εναλλακτικές πραγματικότητες, επιχειρεί να υπάρξει αλλά παρασύρεται στο «θολό» ποτάμι του χρόνου. Είναι ίσως ότι καλύτερο έχουμε δει πάνω στο Αλτσχάιμερ και προσωπικά θα επιθυμούσα να δω μία ανάλογη ταινία με την υπογραφή του Πολάνσκι.

Μυθολογία και πραγματικότητα

Με το «Μωρό της Ρόζμαρι» είχαμε αυτή τη διαδρομή του διχασμού αλλά στον «Ένοικο» οι επιδόσεις του ανέβηκαν. Η ατμόσφαιρα είναι τέτοια, οι συμπεριφορές του ήρωα χαρακτηριστικές ώστε μπορούμε να κρίνουμε που υπάρχει βαρύτατη διαταραχή της μνήμης και αλλαγή των χωροχρόνων. Πρόσφατα είδαμε το «Memory»,ένα φιλμ πάνω στην επιλεκτική άνοια και στον αποκλεισμό της μνήμης για κάποια χρονικά διαστήματα και πήραμε μία καλή γεύση της φαινομενολογίας αυτής της κατάστασης

Και σε κάποια φιλμ παρακολουθούμε τις ιστορίες γνωστών και υπαρκτών προσώπων που έπασχαν από Αλτσχάιμερ, όπως βέβαια την «Ίρις» και μπορούμε να βρούμε και πολλές άλλες περιπτώσεις που υπάρχει αμιγώς μυθοπλασία.

Όμως κατ’ ουσίαν, σκηνοθέτες, ιδίως κορυφαίοι, ασχολήθηκαν εκτεταμένα με την σχέση μνήμης και χρόνου. Κάθε απώλεια μνήμης είναι και μια απώλεια χρόνου, ένα κομμάτι χαμένης ζωής. Ο Αλέν Ρενέ αφιέρωσε την καλλιτεχνική του ζωή σ’ αυτή τη θεματολογία.

Η παρουσία του Ρενέ

Κλασική περίπτωση και αβάν γκραντ για το ’60 το «Πέρσι στο Μαρίενμπαντ», όπου η μνήμη, ο χρόνος, τα πρόσωπα και τα γεγονότα εμπλέκονται σ’ ένα γοητευτικό και αξεδιάλυτο αίνιγμα. Το εγώ, ο χρόνος, οι τόποι, ανακυκλώνονται, σβύνουν και επανέρχονται. Σημειώνω και το «Σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ».

Τέτοιες πρωτοπορίες δεν θα μπορούσαν να αφήσουν κι άλλους κορυφαίους δημιουργούς έξω από το παιγνίδι του υγιούς ανταγωνισμού στα πλαίσια των νεωτερικών αναζητήσεων του σινεμά.

Ο Μπέργκμαν άγγιζε τέλεια αυτό το παιγνίδι του χωροχρόνου σε σχέση με την ταυτότητα, την διάσπαση, το υπάρχειν. Κλασική και αξεπέραστη παραμένει η «Περσόνα» ως μνημείο νεωτερικού σινεμά. Δίπλα στέκει επάξια και το «Πάθος» αλλά και άλλες του δημιουργίες.

Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού οι Αμερικανοί δυσκολεύτηκαν πολλοί να βρουν απαντήσεις και γι’ αυτό λάτρευαν τον Μπέργκμαν. Το νέο αμερικάνικο σινεμά είχε όμως κάποιους κρυμμένους άσσους. Έτσι ο Φρανκ Πέρι μας πρόσφερε τη υπέροχη ταινία του «Ο κολυμβητής» με τον Μπαρτ Λάγκαστερ άψογο στον βασικό ρόλο.

Και τώρα ο Νόλαν

Όσο για το σήμερα, μας πλημμύρισαν αμέτρητα θρίλερ από τις ΗΠΑ, με βάση τον υπαρξιακό και ψυχοπαθολογικό τρόμο. Κάποια απ’ αυτά ήταν συμπαθητικά, κάποια έκαναν και ένα βήμα παραπάνω. Ωστόσο, στον γράφοντα έμεινε μία και μοναδική ταινία ενός σκηνοθέτη που γρήγορα έγινε και μέγας δημιουργός. Αναφέρομαι βέβαια στο «Μεμέντο» του Κρίστοφερ Νόλαν. Με την πάροδο του χρόνου έγινε μετρ στη διαχείρισης χρόνου, χώρου, μνήμης. Θυμίζω απλά και δειγματοληπτικά την εξαιρετική «Δουνκέρκη» του.