Υπάρχει άραγε ευτυχία; Παλιό όσο και ο άνθρωπος το ερώτημα. Το θέτει εκ νέου η παράσταση «Προς Μενοικέα» που σκηνοθετεί ο Δαμιανός Κωνσταντινίδης. Πρόκειται για το διάσημο εγχειρίδιο ευδαιμονίας του Επίκουρου, που θεωρεί την ψυχική υγεία και ηρεμία βασική προϋπόθεση για μια ευτυχισμένη ζωή.
Στην επιστολή αυτή αντιπαραβάλλονται μαρτυρίες και συνεντεύξεις ανθρώπων που πέρασαν ψυχικές νόσους, καθώς και η προσωπική ματιά των ηθοποιών της παράστασης. Είναι η πρώτη φορά που το κείμενο ανεβαίνει επί σκηνής.
«Η ιδέα να ανεβάσω τη συγκεκριμένη επιστολή στο θέατρο είναι, ωστόσο, παλιά και μάλλον περίμενε την κατάλληλη στιγμή για να υλοποιηθεί. Διανύουμε μια περίοδο πολλαπλών κρίσεων, αστάθειας, σύγχυσης και ανασφάλειας, οι ψυχικές αντοχές μας δοκιμάζονται συνεχώς και ποικιλοτρόπως. Ανάλογη ήταν και η περίοδος που γράφτηκε αυτή η επιστολή και στα άγχη της εποχής της ερχόταν κατά κάποιο τρόπο να απαντήσει και να τα απαλύνει. Ο Επίκουρος προσπαθεί με απλά λόγια να δείξει τον δρόμο για έναν ευδαίμονα βίο, δηλαδή μια ζωή που να διέπεται από έναν καλό δαίμονα, μια καλή γνώση ικανή να εξασφαλίζει χαρά και ψυχική υγεία», λέει στο makthes.gr ο Δαμιανός Κωνσταντινίδης.
Η δράση τοποθετείται σε ένα θεραπευτήριο για ψυχικά νοσούντες. Τα πρόσωπα του έργου έρχονται σε επαφή με την οντολογική αγωνία, καταφέρνουν όμως να απαλλαγούν από το ψυχικό άλγος και να βρουν μια διέξοδο. Για το κείμενο της παράστασης, πέρα από τη γνωστή επιστολή, αξιοποιήθηκαν κείμενα ηθοποιών της παράστασης, αλλά και αποσπάσματα από μαρτυρίες και συνεντεύξεις ανθρώπων που νόσησαν από ψυχικές νόσους όπως οι Έλενα Ακρίτα, Μαργαρίτα Καραπάνου, Νίκος Καρούζος, Λένα Κιτσοπούλου, Αύγουστος Κορτώ κ.α.
Ήδη από τη σύλληψη της ιδέας τον Δαμιανό Κωνσταντινίδη απασχόλησε το ποιος ήταν και -στη συνέχεια- το ποιος θα μπορούσε να είναι αυτός ο Μενοικέας, ο αποδέκτης της επιστολής. Το ποιος ήταν κανείς δεν μπορεί να το απαντήσει. Υπαρκτό ή επινοημένο πρόσωπο; Άγνωστο. Δεν υπάρχουν σχετικές ιστορικές πληροφορίες.
«Ήταν πιο εύκολο να προσδιορίσω ποιος θα μπορούσε να είναι για μας σήμερα: ένας άνθρωπος δυστυχισμένος, γεμάτος φόβους, που δεν απολαμβάνει τη ζωή του, στον οποίο κάποιος θα μπορούσε να συστήσει την ανάγνωση της επικούρειας επιστολής, με την ελπίδα ότι θα τον βοηθήσει να ζήσει καλύτερα. Πολύ γρήγορα, διήνυσα και το επόμενο βήμα: ο Μενοικέας, ή πιο σωστά, στην παράστασή μας, οι ‘Μενοικείς’ είναι άνθρωποι που πάσχουν από ψυχικές νόσους, έρχονται, επομένως, αντιμέτωποι με την οντολογική αγωνία (της θνητότητας, της ‘φθαρτότητας’) σε όλο της το μεγαλείο. Αναζήτησα τα λόγια τους σε μαρτυρίες και συνεντεύξεις ανθρώπων, ανώνυμων και επώνυμων, οι οποίοι είχαν τέτοιες επώδυνες εμπειρίες.
Επίσης κάποια κείμενα γράφηκαν από τους ηθοποιούς και από εμένα, και κάποια άλλα τα πήραμε από τις οδηγίες χρήσης φαρμάκων για ψυχικές ασθένειες. Προφανώς δεν ήταν απλή υπόθεση να δέσουν όλα αυτά τα υλικά μεταξύ τους, να αντιπαρατεθούν ώστε να προβάλει καθαρά το κύριο ερώτημα της παράστασης: Υπάρχει τρόπος να φτάσουμε στην ευτυχία, ή στην ευδαιμονία για την οποία μιλάει ο Επίκουρος; Υπάρχει τρόπος να νικήσουμε αυτόν τον πόνο που θα αποκαλούσα ‘καταγωγικό’;», αναρωτιέται ο σκηνοθέτης.
Βέβαια, καμιά παράσταση δεν απαντάει σαφώς σε τέτοιου είδους ερωτήσεις. «Δεν είναι αυτός ο ρόλος της. Μπορεί όμως να τις θέσει. Τις απαντήσεις οφείλει να τις δώσει ο καθένας από εμάς στη ζωή του. Κι αυτές ασφαλώς ποικίλλουν. Νομίζω αυτό λέμε κι εμείς μέσα από την παράσταση αυτή», υπογραμμίζει ο Δαμιανός Κωνσταντινίδης.
Για τον Επίκουρο η ψυχική υγεία, βασική προϋπόθεση ενός ευδαίμονα βίου, συνδέεται με την αταραξία της ψυχής. Αυτή επιτυγχάνεται με την απελευθέρωση από κάθε πόνο και κάθε φόβο, κυρίως από τον φόβο των θεών και τον φόβο του θανάτου. Ταυτόχρονα γίνεται σύσταση για ιεράρχηση και ικανοποίηση των επιθυμιών με γνώμονα τη φρόνηση που είναι για τον αρχαίο φιλόσοφο η μέγιστη αρετή.
«Σε ό,τι με αφορά, σε πολλά συμφωνώ μαζί του, αλλά μπροστά σε ένα μεγάλο πόνο, σε μια μεγάλη απώλεια, σε μια τύφλωση του νου, ή σε ένα αιφνίδιο κατρακύλισμά του, πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι μια οποιαδήποτε φιλοσοφία, μια σοφή παραίνεση ή ένας παρηγορητικός λόγος;
Η ψυχική υγεία, όπως και η ευτυχία ή η ευδαιμονία, ήταν και είναι ένα ζητούμενο. Μπορούμε να αναρωτηθούμε γιατί δεν την αποκτήσαμε μέσα σε τόσους αιώνες ανθρώπινης ύπαρξης και αγωνίας, και μετά από ενάμιση περίπου αιώνα ψυχαναλυτικής και ψυχιατρικής κυριαρχίας. Η ασθένεια παραμένει και επιμένει. Σε τι μπορούμε να ελπίζουμε;
Ίσως σε κάτι που δεν είναι ακριβώς η ψυχική υγεία, ή που δεν είναι ακριβώς η ευτυχία, αλλά κάτι λιγότερο, αλλά όχι γι’ αυτό ασήμαντο: η συμφιλίωση με την ιδέα έλλειψής της, η συμφιλίωση με την ‘ανθρώπινη μοίρα’, κι αυτό μπορεί να επιφέρει μια κάποια ισορροπία», υποστηρίζει ο σκηνοθέτης.
Η παραγωγή είναι της ομάδας Angelus Novus που τον Οκτώβριο του 2023 απέσπασε το Βραβείο Επιτελεστικού Έργου από την Ένωση Κριτικών Θεάτρου και Παραστατικών Τεχνών για την παραγωγή της «Λούνα – θέατρο στο λεωφορείο».