Πολύ συχνά γίνεται συζήτηση για τον ρόλο που έπαιξαν πολίτες, επίσημοι φορείς ή ακόμη και ολόκληροι οργανισμοί στη διάρκεια της Κατοχής στην Ελλάδα. Είναι πολλές οι φήμες περί συνεργασίας με τον κατακτητή και πολλά τα ονόματα που ενίοτε αναφέρονται, τις περισσότερες φορές όμως αυτές οι διαδόσεις απλώς ψιθυρίζονται, ενώ κάποιες φορές γεγονότα μπορεί και να αποσιωπούνται.
Τώρα το βιβλίο με τίτλο «Οι δωσίλογοι – Ένοπλη, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) του γνωστού ιστορικού και συγγραφέα Μενέλαου Χαραλαμπίδη παρακολουθεί το φαινόμενο, όπως εκδηλώθηκε στο νομό Αττικής. Πολιτικοί, στρατιωτικοί, επιχειρηματίες, δήμαρχοι, δικαστές, ιερείς, δημοσιογράφοι συνεργάστηκαν στενά με τις αρχές κατοχής για πολλούς και διαφορετικούς λόγους.
Μέσα από μελέτη αρχείων που για πρώτη φορά δημοσιοποιούνται περιγράφεται η δράση αυτών που συνεργάστηκαν, εξετάζονται οι λόγοι και οι μηχανισμοί ανάπτυξης του φαινομένου της συνεργασίας καθώς και οι πολιτικές και οικονομικές συνθήκες που ευνόησαν την εμφάνισή της. «Αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου και λόγω των Δεκεμβριανών, οι άνθρωποι που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές βρέθηκαν στο στρατόπεδο των νικητών του Εμφυλίου Πολέμου και στελέχωσαν τον κρατικό μηχανισμό τις δεκαετίες που ακολούθησαν, οπότε ήθελαν να διαγράψουν τα ίχνη της συνεργασίας αυτού του παρελθόντος. Έτσι, είχαμε την επιβολή μιας θεσμικής σιωπής, ενός καθεστώτος θεσμικής λήθης στο θέμα αυτό», λέει στο makthes.gr ο συγγραφέας .
Το ζήτημα του ταμπού που αποτελεί ο δωσιλογισμός δεν αφορά ασφαλώς μόνο την Ελλάδα. «Σε όλη την Ευρώπη όσοι συνεργάστηκαν με τους κατακτητές μελλοντικά προσπάθησαν να διαγράψουν τα ίχνη της συνεργασίας. Στη χώρα μας όμως, δυστυχώς, έχουμε ένα θλιβερό… ρεκόρ, σύμφωνα με τη μελέτη του Μενέλαου Χαραλαμπίδη. «Στην Ελλάδα είχαμε το φαινόμενο σε πιο ακραία μορφή. Θεσμικά δεν συζητούσαμε για το θέμα της συνεργασίας, στα σχολεία δεν μαθαίναμε για τους Έλληνες συνεργάτες των Γερμανών, στις εθνικές ή τοπικές επετείους δεν αναφερόταν ποτέ αυτό το ζήτημα, μνημεία δεν έχουν γίνει για τα θύματα των συνεργατών. Δεδομένου ότι το εμφυλιοπολεμικό κλίμα και καθεστώς κατέρρευσε πολύ αργότερα, με την πτώση της χούντας, το 1974, για αρκετές δεκαετίες η χώρα συνήθιζε να βιώνει τη λήθη σχετικά με το θέμα της συνεργασίας. Στην Ελλάδα η ατιμωρησία των συνεργατών του κατακτητή έφτασε στην πιο ακραία της μορφή. Στην παγκόσμια βιβλιογραφία η Ελλάδα είναι το ακραίο παράδειγμα γι αυτή την περίπτωση», σημειώνει ο συγγραφέας.
Μελετά την περίοδο της Κατοχής εδώ και 25 χρόνια. Έχουν προηγηθεί και άλλα δύο βιβλία. «Το θέμα της συνεργασίας δεν ήταν στο κέντρο της έρευνάς μου, αλλά ήταν πάντα γύρω. Εστίασα σε αυτό τα τελευταία επτά χρόνια, έχοντας και υλικό από τις προηγούμενες μελέτες», υπογραμμίζει.
Έτσι, οι πολιτικές που ακολούθησαν οι τρεις ελληνικές κατοχικές κυβερνήσεις, ο ρόλος εμπόρων, βιομηχάνων, πολιτικών μηχανικών και Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, των Ταγμάτων Ασφαλείας, των Ελλήνων πρακτόρων των Es-Es και άλλων, που συγκρότησαν το ένοπλο σκέλος της συνεργασίας και η δικαστική τους αντιμετώπιση μετά το τέλος της κατοχής είναι μερικά από τα θέματα αυτού του βιβλίου, όπου γίνεται φυσικά και πλήρης αναφορά ονομάτων. «Δεν μπορείς να γράψεις ιστορία χωρίς ονόματα, από τη στιγμή που τα έχεις στη διάθεσή σου. Αναφέρομαι ονομαστικά, όχι με τη λογική να στιγματίσω συγκεκριμένους ανθρώπους, αλλά με τη σκέψη ότι για να κατανοήσουμε το φαινόμενο πρέπει να το προσωποποιήσουμε. Όπως λοιπόν στο πρώτο μου βιβλίο μιλάω με ονόματα για τους ανθρώπους που αντιστάθηκαν, έτσι και τώρα που βλέπω από την πλευρά της συνεργασίας, πάλι υπάρχουν ονόματα», υπογραμμίζει ο συγγραφέας.
Πυξίδα του ήταν να μπορέσει μέσα από τα προσωπικά παραδείγματα συνεργασίας που χρησιμοποιεί να δώσει μια εικόνα ώστε να καταλάβει σήμερα ο αναγνώστης και η αναγνώστρια το φαινόμενο του δωσιλογισμού. «Τα χρόνια ήταν πολύ διαφορετικά και είναι πολύ δύσκολο σήμερα να κατανοήσουμε τι γινόταν τότε. Δεν αυτολογοκρίθηκα ποτέ. Από την άλλη, δεν επιδίωξα να εκθέσω καταστάσεις που πιθανότατα θα δημιουργούσαν πρόβλημα σε κάποιους ανθρώπους με την έννοια ότι δεν κινήθηκα στη λογική να βγάλω ονόματα στη φόρα για να δημιουργήσω εντυπώσεις. Με νοιάζει να καταλάβουμε το φαινόμενο το οποίο πάει πολύ πέρα από τα ονόματα. Καταλαβαίνω βέβαια ότι τα ονόματα είναι σημαντικά γι αυτό και τα αναφέρω στο βιβλίο, αλλά για εμάς τους ιστορικούς δεν έχουν σημασία μόνο αυτά. Πρέπει να καταλάβουμε και τους μηχανισμούς και το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε το φαινόμενο της συνεργασίας», λέει ο κ. Χαραλαμπίδης.
Με βάση το βιβλίο ένα πολύ σημαντικό τμήμα της ελληνικής επιχειρηματικής τάξης της περιόδου συνεργάστηκε. Αν λάβει κάποιος υπόψη του το στοιχείο που διαβάζουμε στις σελίδες του τόμου ότι 3500 νέες επιχειρήσεις ιδρύθηκαν σε αυτά τα τρεισήμισι χρόνια της κατοχής, καταλαβαίνουμε ότι αυτή δεν ήταν μια περίοδος επιχειρηματικά παγωμένη. «Υπήρχε μια πολύ έντονη δραστηριότητα και βέβαια με ελληνικά κεφάλαια που τα διαχειρίζονταν Γερμανοί και Ιταλοί κατακτητές», εξηγεί ο ιστορικός.
Συμπληρώνει ότι ήταν πολλές οι περιπτώσεις επιχειρήσεων που είτε επεδίωξαν, είτε αναγκάστηκαν να συνεργαστούν με τους Γερμανούς. «Χρειάζονται και άλλες μελέτες για να φωτίσουν καλά την εικόνα, να δούμε πώς εξελίσσονται μετά την Κατοχή αυτοί οι άνθρωποι που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές, τι συνέχεια είχαν, καθώς πολλές από αυτές τις περιπτώσεις φτάνουν μέχρι τις μέρες μας», υπογραμμίζει ο συγγραφέας.
Τέλος, μιλά για τη στρεβλή εντύπωση που έχουμε για την περίοδο της κατοχής. «Θεωρούμε ότι οι Γερμανοί έκαναν κουμάντο, ότι αυτοί που είχαν το νόμο στα χέρια τους και όριζαν το τι ακριβώς γινόταν ήταν αυτοί. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Οι Γερμανοί ήταν βέβαια κυρίαρχοι αλλά ευνοούσαν τους ντόπιους συνεργάτες τους παντού, όχι μόνο στην Ελλάδα. Δεν μπορούσαν οι Γερμανοί να κάνουν δικές τους επιχειρήσεις εδώ ή σε άλλες χώρες για να παράγουν. Έτσι, χρησιμοποίησαν τις ντόπιες επιχειρήσεις για να δουλεύουν για λογαριασμό τους», διασαφηνίζει ο κ. Χαραλαμπίδης.
Μέσα από το βιβλίο διαπιστώνουμε επίσης ότι πέρα από την επιχειρηματική δραστηριότητα υπάρχει μια πολύ έντονη πολιτική πρωτοβουλία από τις κυβερνήσεις. «Αυτό είναι εντυπωσιακό. Οι τρεις κατοχικές κυβερνήσεις δωσίλογων που είχαμε (Τσολάκογλου, Λογοθετόπουλου και Ράλλη) είχαν ένα πολύ πλούσιο νομοθετικό έργο το οποίο δεν είχε να κάνει μόνο με το τι ζητούσαν οι Γερμανοί. Νομοθετούσαν και με δική τους πρωτοβουλία. Αυτό είναι ένα από τα πιο σημαντικά πεδία της συνεργασίας: οι ελληνικές κυβερνήσεις δωσιλόγων έκαναν και περισσότερα από αυτά που τους ζητούσαν οι Γερμανοί», καταλήγει ο ιστορικός.
Με αφορμή το βιβλίο, την Παρασκευή 4 Δεκεμβρίου στις 7μμ στο Δημοτικό Θέατρο «Σταύρος Κουγιουμτζής» (Χιλής 12, Καλαμαριά), θα πραγματοποιηθεί μια βραδιά γνωριμίας με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη. Για το βιβλίο θα μιλήσει ο ίδιος ενώ θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό.
Ποιος είναι
Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης γεννήθηκε το 1970 στην Αθήνα. Σπούδασε οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Πειραιά και Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η διδακτορική του διατριβή δημοσιεύθηκε το 2012 με τίτλο Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, ενώ το δεύτερο βιβλίο του, με τίτλο Δεκεμβριανά 1944. Η μάχη της Αθήνας, κυκλοφόρησε το 2014 – και τα δύο από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Έχει συνεπιμεληθεί τρεις συλλογικούς τόμους σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, ενώ πολλά άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε ιστορικά περιοδικά και εφημερίδες. Ιδρυτικό μέλος του Φόρουμ Κοινωνικής Ιστορίας, έχει συνδιοργανώσει τέσσερα συνέδρια. Από το 2013 ασχολείται συστηματικά με τη Δημόσια Ιστορία. Πραγματοποιεί ιστορικούς περιπάτους στο κέντρο της Αθήνας για την περίοδο της Κατοχής και των Δεκεμβριανών, με τη συμμετοχή εκατοντάδων πολιτών, καθώς και (από τον Δεκέμβριο του 2019) ιστορικούς περιπάτους με μικρά γκρουπ κάθε εβδομάδα στο πλαίσιο του Athens History Walks (λεπτομέρειες στο www.athenshistorywalks.com). Είναι ένας από τους σχεδιαστές του μεταπτυχιακού προγράμματος «Δημόσια Ιστορία» στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, καθώς και ο εμπνευστής και επιστημονικός υπεύθυνος των δράσεων με τίτλο «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα Ελεύθερη», οι οποίες, υλοποιημένες από το 2015 ως το 2019, καθιέρωσαν τον μαζικό εορτασμό της απελευθέρωσης της Αθήνας από τους Γερμανούς και αποτέλεσαν μία από τις μεγαλύτερες εκδηλώσεις δημόσιας ιστορίας στην Ελλάδα