Με τον μισό πλανήτη σε lockdown, είναι σαφές, τονίζει σήμερα σε ρεπορτάζ του ο βρετανικός "Independent" ότι υπάρχει μόνο ένας τρόπος να επιστρέψουμε στη ζωή όπως την ξέραμε. Όπως το έθεσε ο Sir Patrick Vallance, επικεφαλής επιστημονικός σύμβουλος του Ηνωμένου Βασιλείου αυτήν την εβδομάδα, τα εμβόλια είναι μοναδική «διέξοδος» αυτής της παγκόσμιας κρίσης.
Αυτή τη στιγμή 86 ομάδες σε όλο τον κόσμο που εργάζονται για την καταπολέμηση του ιού SARS-CoV-2, με ένα πρότζεκτ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης να έχει προχωρήσει τόσο ώστε ελπίζει να έχει ένα εκατομμύριο δόσεις του εμβολίου του έως τον Σεπτέμβριο. Με εκατομμύρια κρούσματα σε σχεδόν 200 χώρες, είναι απαραίτητο σύμφωνα με τους ειδικούς να σημειώσουν επιτυχία περισσότερα από ένα υποψήφια εμβόλια προκειμένου να ανοσοποιηθεί σωστά ο πλανήτης.
Υπάρχουν όμως και κίνδυνοι για την ασφάλεια από τη βιασύνη για την επίλυση της κρίσης. Ένας επιστήμονας είπε στον "Independent" ότι τα προβλήματα με τα εμβόλια μπορεί να μην παρατηρηθούν έως ότου χορηγηθούν σε 100.000 άτομα, τα οποία θα μπορούσαν να βρεθούν μόνο σε ελεγχόμενες κλινικές δοκιμές μετά από χρόνια δοκιμών - χρόνος που δεν μπορεί να αντέξει ο κόσμος.
Το τελευταίο πανδημικό εμβόλιο, κατά της γρίπης των χοίρων το 2009, συνδέθηκε με παρενέργειες ναρκοληψίας σε εκατοντάδες περιπτώσεις. Το εμβόλιο Pandemrix τέθηκε σε χρήση ως έκτακτη ανάγκη, αλλά δεν έχει πλέον άδεια για χρήση, με την GlaxoSmithKline και την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου να αντιμετωπίζουν αξιώσεις αποζημίωσης αξίας εκατομμυρίων από τα παιδιά και τους ενήλικες που έχουν προσβληθεί.
Σημαντικοί υπολογισμοί θα πρέπει να γίνουν από τις ρυθμιστικές αρχές, τις φαρμακευτικές εταιρείες και τις κυβερνήσεις καθώς σκέφτονται να εφαρμόσουν τυχόν πιθανές θεραπείες. Ένα λανθασμένο βήμα, σε έναν κόσμο όπου οι συνωμοσίες κατά του εμβολιασμού εξαπλώνονται σαν μόλυνση, θα μπορούσε να καταστρέψει τις νόμιμες προσπάθειες για την αντιμετώπιση της πανδημίας Covid-19.
Εύρεση λύσης
Εβδομάδες μετά την εμφάνιση του ιού στην Ουχάν της Κίνας, ο γενετικός κώδικας του ιού SARS-CoV-2 διατέθηκε σε επιστήμονες σε όλο τον κόσμο. Αμέσως φαρμακευτικές εταιρείες, κυβερνήσεις και επιστημονικά ινστιτούτα έσπευσαν να βρουν ένα εφαρμόσιμο εμβόλιο.
Την Παρασκευή, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου δημιούργησε μια νέα ειδική ομάδα, με επικεφαλής τον Sir Patrick Vallance και τον αναπληρωτή επικεφαλής ιατρικό Jonathan Van-Tam, για να ηγηθεί των προσπαθειών για την ανάπτυξη ενός εμβολίου και να βοηθήσει τη βιομηχανία υποστήριξης να παραδώσει μια θεραπεία νωρίτερα. Ενώ η επιστήμη της ανοσοποίησης υπάρχει εδώ και αιώνες, πολλά από τους 86 υποψήφια εμβόλια χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθόδους για να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν μια ανοσοαπόκριση από το σώμα.
Ο κύριος σκοπός ενός εμβολίου είναι να διδάξει στον οργανισμό πώς να αναγνωρίσει έναν ιό και πώς να τον σκοτώσει, και οι τρόποι με τους οποίους οι επιστήμονες διερευνούν τώρα πώς να το επιτύχουν έχουν υπερβεί την παραδοσιακή μέθοδο χρήσης είτε των νεκρών αντιγράφων ιών, όπως στα εμβόλια εποχικής γρίπης, ή σε τροποποιημένες εκδόσεις ιών, που χρησιμοποιούνται σε εμβόλια ιλαράς, που δεν κάνουν τους ανθρώπους να αρρωσταίνουν.
Μερικά από τα υποψήφια εμβόλια εναντίον του Covid-19 χρησιμοποιούν μόνο τις «πρωτεϊνικές αιχμές» στην επιφάνεια του ιού - το μέρος που του επιτρέπει να «δέσει» αποτελεσματικά με ανθρώπινα κύτταρα και να αρχίσει να τα μολύνει. Άλλα πρότζεκτ χρησιμοποιούν κομμάτια γενετικού κώδικα από τον ιό Covid-19 που μπορούν να αναπαραχθούν πολλές φορές και να προστεθούν σε ένα εμβόλιο για να αναγνωρίσει ο οργανισμός.
Ένας υποσχόμενο υποψήφιο εμβόλιο του Ηνωμένου Βασιλείου αναπτύσσεται από ειδικούς στο Ινστιτούτο Jenner και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, χρησιμοποιώντας ένα προϋπάρχον εμβόλιο που περιέχει την ακίδα πρωτεΐνης από τον κορονοϊό.
Οι εθελοντές θα μπορούσαν να λάβουν την πρώτη δόση του εμβολίου μέσα σε λίγες μέρες και οι επιστήμονες πίσω από την έρευνα λένε ότι αν όλα πάνε καλά, θα μπορούσαν να έχουν ένα εκατομμύριο δόσεις έως τον Σεπτέμβριο, με τη θεραπεία να έχει εγκριθεί για χρήση από τον Οκτώβριο.
Η Sarah Gilbert, καθηγήτρια εμβολιολογίας και επικεφαλής ερευνητής για το έργο, προειδοποίησε ότι εξακολουθούν να υπάρχουν πολλά άγνωστα, αλλά είπε ότι πιστεύει ότι το υποψήφιο εμβόλιο της Οξφόρδης «έχει πολύ μεγάλη πιθανότητα να δουλέψει».
Ο καθηγητής Adrian Hill, διευθυντής του Ινστιτούτου Jenner στο πανεπιστήμιο, τόνισε την ανάγκη να μπορούν να παραχθούν μεγάλες ποσότητες του εμβολίου. «Είναι πολύ σαφές ότι ο κόσμος θα χρειαστεί εκατοντάδες εκατομμύρια δόσεις, ιδανικά μέχρι τα τέλη του τρέχοντος έτους, για να τερματίσει αυτήν την πανδημία, για να βγούμε από το lockdown», είπε.
"Ένα εμβόλιο είναι η στρατηγική εξόδου για αυτήν την πανδημία και, στη συνέχεια, είναι πολύ πιθανό να χρειαστεί ένα εμβόλιο στα επόμενα χρόνια, επειδή είναι απίθανο να μπορέσουμε να εξαλείψουμε αυτόν τον ιό."
Ένα ειδικό συστατικό
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα με τα εμβόλια είναι η ανάγκη παρασκευής αρκετών συστατικών για να λειτουργεί κάθε δόση. Εδώ μπαίνουν τα ανοσοενισχυτικά. Αυτά προστίθενται σε ένα εμβόλιο ως τρόπο ενίσχυσης της ανοσολογικής απόκρισης του σώματος, που σημαίνει λιγότερο από το δραστικό συστατικό, το αντιγόνο, που απαιτείται.
Ο Δρ Martin Howell Friede, συντονιστής της Πρωτοβουλίας για την Έρευνα Εμβολίων στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, δήλωσε ότι αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό σε μια πανδημία, όταν η ζήτηση ήταν υψηλή και η παραγωγή αντιγόνων θα μπορούσε να προκαλέσει εμπόδιο στην προσφορά. Όπως τόνισε στον "Independent": «Το ανοσοενισχυτικό δίνει στο σώμα το σήμα ότι «δέχεται επίθεση» και για να προκαλέσει ανοσοαπόκριση. Μερικά ανοσοενισχυτικά είναι απλά καθαρισμένα μέρη βακτηριακών μεμβρανών, μερικά είναι συνθετικά θραύσματα ιικού ή βακτηριακού DNA, μερικά είναι απλά μικροσωματίδια - αλλά τα περισσότερα λειτουργούν μέσω μιας παρόμοιας οδού ενεργοποίησης του σήματος ότι υπάρχει ένα παθογόνο, χωρίς στην πραγματικότητα να υπάρχει παθογόνο."
Ο Δρ Friede είπε ότι τα ανοσοενισχυτικά σημαίνουν ότι η προστασία μπορεί να δημιουργηθεί μετά από μία ή δύο ενέσεις, ενώ χωρίς αυτά μπορεί να χρειαστούν τρεις, τέσσερις ή περισσότερες. Κατά τη διάρκεια της επιδημίας της γρίπης των πτηνών του 2006, η χρήση ενός ανοσοενισχυτικού σήμαινε ότι απαιτείται πολύ μικρότερη ποσότητα αντιγόνου, αυξάνοντας την προμήθεια εμβολίων έως και 20 φορές.
Ο φαρμακευτικός γίγαντας GlaxoSmithKline (GSK) είναι ένας από τους κορυφαίους κατασκευαστές εμβολίων στον κόσμο και ειδικός στη χρήση ανοσοενισχυτικής τεχνολογίας.
Η εταιρεία ανακοίνωσε σχέδια να συνεργαστεί με τον παγκόσμιο αντίπαλό της Sanofi σε μια θεραπεία για τον Covid-19 που θα μπορούσε να έχει ένα εμβόλιο έτοιμο να ξεκινήσει το επόμενο έτος με εκατοντάδες εκατομμύρια δόσεις διαθέσιμες. Η Sanofi έχει ένα αντιγόνο για τον Covid-19 και η GSK στοχεύει να το ενισχύσει χρησιμοποιώντας ένα ανοσοενισχυτικό που ονομάζεται AS03, φτιαγμένο με σκουαλένιο ή ήπαρ καρχαρία.
Η Δρ Anita Milicic, η οποία διευθύνει το πρόγραμμα ανοσοενισχυτικών εμβολίων στο Ινστιτούτο Jenner της Οξφόρδης, δήλωσε ότι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν τα επικουρικά δεν ήταν «πλήρως κατανοητός». Πρόσθεσε: «Το ανοσοενισχυτικό που η GSK σκοπεύει να χρησιμοποιήσει για την ανάπτυξη εμβολίων για τον Covid-19 είναι το AS03, το οποίο έχει αποδειχθεί ότι προσφέρει εφέ δόσης. Αυτή είναι μια σημαντική πτυχή που πρέπει να ληφθεί υπόψη σε μια πανδημία όπου θα χρειαστούν δισεκατομμύρια δόσεις εμβολίου. "
Είπε ότι αυτό θα μπορούσε επίσης να αποδειχθεί ζωτικής σημασίας για τους ηλικιωμένους: «Οι ανοσολογικές αντιδράσεις μας εξασθενούν με την ηλικία και τα ανοσοενισχυτικά μπορεί να είναι ιδιαίτερα σημαντικά στην προσφορά της πρόσθετης ανοσοποιητικής βοήθειας που χρειάζεται το εμβόλιο για να είναι αποτελεσματική στους ηλικιωμένους».
Το εμβόλιο της γρίπης των χοίρων
Το 2009, κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο κατελήφθησαν από τον φόβο ότι η γρίπη των χοίρων θα σκότωνε χιλιάδες. Ελήφθη απόφαση από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (EMA) να χορηγηθεί άδεια για ένα εμβόλιο που ονομάζεται Pandemrix, το οποίο δημιουργήθηκε από την GSK, υπό «εξαιρετικές περιστάσεις» με τη χρήση «ψευδών εμβολίων» που δεν περιελάμβαναν τα πραγματικά συστατικά που εγχύθηκαν σε ανθρώπους. Αυτή ήταν μια μοναδική προσέγγιση.
Η τότε εργατική κυβέρνηση είχε χορηγήσει στην GSK αποζημίωση για τη χρήση του εμβολίου και αγόρασε δόσεις αρκετές για ολόκληρο τον πληθυσμό. Οι λεπτομέρειες της συμφωνίας αποζημίωσης δεν έχουν δημοσιοποιηθεί ποτέ.
Οι εμβολιασμοί ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του 2009 παρόλο που, από εκείνη τη φάση, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου γνώριζε ότι η πανδημία δεν ήταν πιθανό να είναι τόσο θανατηφόρα όσο πίστευαν στην αρχή.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, το Pandemrix έχει συνδεθεί από πολλές μελέτες με περιπτώσεις ναρκοληψίας, μια ανίατη κατάσταση που οδηγεί σε χρόνια κόπωση και δυσκολία στον ύπνο και με επιπτώσεις όπως τρόμος στη διάρκεια της νύχτας, παραισθήσεις και μια σειρά προβλημάτων ψυχικής υγείας. Μερικοί πάσχοντες μπορεί ξαφνικά να έχουν απώλεια συνείδησης και να καταρρεύσουν χωρίς προειδοποίηση.
Περίπου 1.800 περιπτώσεις ναρκοληψίας σε ολόκληρη την Ευρώπη συνδέθηκαν με το Pandemrix και παρόλο που η ακριβής αιτία δεν έχει αποδειχθεί ποτέ, η κυβέρνηση και η GSK διευθέτησαν αξιώσεις αποζημίωσης αξίας εκατομμυρίων λιρών με περίπου 100 άτομα που επηρεάστηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η GSK δεν ανανέωσε την άδεια για το Pandemrix και το εμβόλιο δεν είναι πλέον εγκεκριμένο από τον EMA.
Ο Peter Todd, συνεργάτης της δικηγορικής εταιρείας Hodge Jones & Allen, που εκπροσώπησε πολλούς από τους ενάγοντες, αρνήθηκε να σχολιάσει τη νομική ενέργεια, αλλά είπε ότι, καθώς το Ηνωμένο Βασίλειο αντιμετώπισε άλλη πανδημία, θα ήταν σημαντικό να είμαστε διαφανείς σχετικά με το πώς ήταν πιθανό εμβόλιο δοκιμάστηκε και χρησιμοποιήθηκε.
Είπε: «Πρόκειται για δηλωμένη συγκατάθεση. Όταν κάποιος υποβάλλεται σε οποιαδήποτε μορφή ιατρικής περίθαλψης, είναι σημαντικό να ενημερώνεται για όλους τους κινδύνους, οι οποίοι θα πρέπει να περιλαμβάνουν εάν οι κλινικές δοκιμές έχουν ολοκληρωθεί ή όχι και εάν έχουν δοθεί αποζημίωση στους κατασκευαστές. "
Πρόσθεσε ότι σπάνιες ανεπιθύμητες ενέργειες στα εμβόλια συμβαίνουν και η κυβέρνηση αποζημιώνει τους ανθρώπους με εφάπαξ πληρωμή 120.000 λίρες σύμφωνα με τον νόμο περί πληρωμών αποζημιώσεων εμβολίων.
Ο κ. Todd περιέγραψε το ποσό ως «λεπτό», αλλά τόνισε ότι κάθε εμβόλιο Covid-19 πρέπει να προστεθεί στο πρόγραμμα εμβολίων βάσει της πράξης και να επανεξεταστεί το επίπεδο αποζημίωσης.
«Οι άνθρωποι εμβολιάζονται όχι μόνο για να προστατεύσουν τον εαυτό τους, αλλά και για άλλα άτομα και είναι πολύ σημαντικό η κοινωνία να βρίσκεται πίσω τους αν κάτι πάει στραβά».
Ένας εκπρόσωπος της GSK δήλωσε ότι επιστημονικά δεδομένα υποδηλώνουν ότι η ναρκοληψία προκλήθηκε από τη γρίπη και υπήρξαν επίσης αυξήσεις στη ναρκοληψία μεταξύ των μη εμβολιασμένων ατόμων.
Πρόσθεσαν: «Η ασφάλεια των ασθενών είναι η πρώτη προτεραιότητα της GSK. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και της εισαγωγής του Pandemrix, συνεργαστήκαμε στενά με τις αρχές για να ικανοποιήσουμε όλες τις απαιτήσεις που ορίζονται από αυτές. Κατά την ανάπτυξη του Pandemrix, αξιολογήσαμε συνεχώς όλα τα διαθέσιμα δεδομένα ασφάλειας και τα κοινοποιήσαμε στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων και σε άλλες σχετικές ρυθμιστικές αρχές για να τους επιτρέψουν να κάνουν τις δικές τους ανεξάρτητες αξιολογήσεις και δημοσιεύονται οι αξιολογήσεις του EMA.
«Ανά πάσα στιγμή, η GSK και ο EMA κατέληξαν ανεξάρτητα στο ίδιο συμπέρασμα: το προφίλ οφέλους / κινδύνου του Pandemrix παρέμεινε θετικό.»
Το ζήτημα της ασφάλειας
Το ζήτημα της ασφάλειας των εμβολίων θα γίνει σχεδόν σίγουρα ένα σημαντικό θέμα συζήτησης καθώς αναπτύσσονται πιθανά εμβόλια κατά του κοροναϊού.
Ο Δρ Friede, του ΠΟΥ, δήλωσε ότι, ανεξάρτητα από τις κλινικές δοκιμές και τις δοκιμές που πραγματοποιήθηκαν, θα εξακολουθήσειν να υπάρχει πιθανότητα επιπλοκών όταν το εμβόλιο είχε χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο αριθμό ατόμων. «Σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον μπορούμε να δοκιμάσουμε το εμβόλιο σε 100, 1.000, 10.000 άτομα και να μην πάρουμε ένα σήμα ασφαλείας που μπορεί να γίνει εμφανές όταν το εμβόλιο χρησιμοποιείται σε 100.000 άτομα" είπε χαρακτηριστικά.
«Για εμβόλια που εισάγονται εκτός πανδημιών, απαιτείται χρόνος για να τα δοκιμάσουμε ευρέως - αυτή η πολυτέλεια δεν είναι εφικτή σε μια πανδημία. Η δοκιμή ασφάλειας θα είναι απαραίτητη - αλλά δεν μπορούμε να περάσουμε τέσσερα έως πέντε χρόνια αποδεικνύοντας απόλυτη ασφάλεια όταν ο πληθυσμός πεθαίνει με ρυθμό 1 τοις εκατό. "
Ο Δρ Milicic του Ινστιτούτου Jenner συμφώνησε: «Μερικές πολύ σπάνιες ανεπιθύμητες ενέργειες μπορούν να γίνουν εμφανείς μόνο μετά από εμβολιασμό δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων.
"Όλα τα εμβόλια υποβάλλονται σε αυστηρές και αυστηρά ελεγχόμενες προ-κλινικές και κλινικές δοκιμές προτού μπορούν να εγκριθούν για γενική χρήση."
Ο Stephen Evans, καθηγητής φαρμακοεπιδημιολογίας στο London School of Hygiene and Tropical Medicine, δήλωσε: «Η ασφάλεια είναι η απουσία βλάβης. Δεν μπορούμε να δοκιμάσουμε την ασφάλεια, μπορούμε να εντοπίσουμε μόνο βλάβες. Ψάχνουμε για βλάβες και όταν δεν μπορούμε να βρούμε κάτι που το αποκαλούμε ασφάλεια.
Είπε ότι η χρήση ενός εμβολίου κατά του Covid-19 θα πρέπει να χρησιμοποιείται περιφερειακά σε τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες δοκιμές μαζικού πληθυσμού, οι οποίες είχαν χρησιμοποιηθεί σε χώρες όπως το Πακιστάν, αλλά ήταν δύσκολο να γίνουν σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο που απαιτούν ατομική συγκατάθεση. Χωρίς αυτόν τον τύπο μαζικής δοκιμής, είπε ότι θα ήταν απαραίτητη η παρακολούθηση τυχόν ανεπιθύμητων ενεργειών.
Η εμπιστοσύνη του κοινού σε οποιοδήποτε εμβόλιο θα είναι ζωτικής σημασίας. Μια έρευνα της Βασιλικής Εταιρείας Δημόσιας Υγείας αποκάλυψε ότι ένας στους πέντε ανθρώπους είτε δεν θα ήθελε να εμβολιαστεί είτε δεν ήταν σίγουρος.
Ο Δρ Friede είπε: «Θα έχουμε ένα εμβόλιο, και πιθανώς πολλαπλά εμβόλια, χρησιμοποιώντας διαφορετικούς τύπους τεχνολογιών. Το ερώτημα που δεν θα απαντήσει η κρυστάλλινη σφαίρα μου είναι πότε αυτά θα έχουν αρκετά δεδομένα για να επιτρέψουν στις ρυθμιστικές αρχές να επιτρέψουν τη χρήση τους στον γενικό πληθυσμό. "
Ένας εκπρόσωπος της Ρυθμιστικής Υπηρεσίας Φαρμάκων και Προϊόντων Υγείας, ο οποίος θα εγκρίνει οποιαδήποτε νέα εμβόλια για χρήση, δήλωσε στην έγκριτη βρετανική εφημερίδα ότι η προσπάθεια γίνεται για «όσο το δυνατόν πιο ευέλικτο και ρεαλιστικό όσον αφορά τις κανονιστικές απαιτήσεις για κλινικές δοκιμές, διατηρώντας παράλληλα την ασφάλεια των ασθενών ως την πρώτη μας προτεραιότητα".
Ο εκπρόσωπος είπε ότι ο Οργανισμός συνεργάζεται με επιστήμονες για να τους βοηθήσει μέσω της κανονιστικής διαδικασίας, προσθέτοντας: «Όπως με όλα τα νέα εμβόλια, θα ληφθούν μέτρα για τη διασφάλιση της συνεχούς παρακολούθησης της ασφάλειας των εμβολίων που χρησιμοποιούνται».
Παραγωγή αρκετής ποσότητας για ολόκληρο τον πλανήτη
Εάν ένα επιτυχημένο εμβόλιο αναπτυχθεί και εγκριθεί για χρήση, το επόμενο ερώτημα θα είναι να παραχθούν αρκετές δόσεις για τον πληθυσμό - όχι μόνο για το Ηνωμένο Βασίλειο αλλά και για τον κόσμο.
Με τόσα πολλά υποψήφια εμβόλια και διαφορετικές τεχνολογίες, δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί ποιο εμβόλιο θα πετύχει. Οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι θα χρησιμοποιηθούν ταυτόχρονα αρκετά εμβόλια. Ο καθηγητής Adrian Hill είπε: «Καμία εταιρεία δεν θα μπορεί να προμηθεύσει ολόκληρο τον κόσμο».
Είπε ότι συνεχίζονται συζητήσεις μεταξύ παγκόσμιων συμμαχιών και οργανισμών σχετικά με τον καλύτερο τρόπο οργάνωσης προμηθειών εμβολίων, αλλά πρόσθεσε: «Κανείς δεν έχει τη λύση αυτή τη στιγμή».
Ο Δρ Milicic είπε: «Για τα εμβόλια που εισέρχονται σε κλινικές δοκιμές, εάν όλες οι δοκιμές πάνε καλά και εντοπιστεί ένας καλό υποψήφιο, η διαδικασία μαζικής παραγωγής και διανομής θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από διάφορες αλυσίδες εφοδιασμού και θα χρειαστεί χρόνος για να ολοκληρωθεί. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ύπαρξη περισσότερων από ενός υποψήφιων εμβολίων, ειδικά εάν περιέχουν διαφορετικά συστατικά και χρησιμοποιούν διαφορετικές διαδικασίες παρασκευής, θα ήταν ευεργετική. "
Πηγή: Independent