Μπορεί να έχουν παρέλθει πολλές δεκαετίες από τη γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων στο σύνολό τους σχεδόν, στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ωστόσο όσα χρόνια κι αν περάσουν ένα βιβλίο που απηχεί την ιστορία του εβραϊσμού στην Ελλάδα είναι πάντα επίκαιρο, μάλιστα σε περιόδους που φαινόμενα εθνικισμού, ρατσισμού ή αναζήτησης αποδιοπομπαίων τράγων επανεμφανίζονται δυναμικά σε όλο τον δυτικό κόσμο.
Όταν μάλιστα το βιβλίο αυτό συνθέτουν με τις πένες τους πολλοί συγγραφείς, ιστορικοί, νομικοί, πολιτικοί και οικονομικοί επιστήμονες, παιδαγωγοί, φιλόλογοι αλλά και θετικοί επιστήμονες, συμπεριλαμβανομένων παιδιών επιζώντων του Ολοκαυτώματος, τότε το εγχείρημα γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρον.
Ο λόγος για τη συλλογή «Νεότερος Ελληνικός Εβραϊσμός. Η δυναμική παρουσία. Η οδυνηρή απουσία. Το σήμερα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press σε επιμέλεια Μαρίας Καβάλα. Αφετηρία του υπήρξε η επιστημονική διημερίδα που οργανώθηκε τον Απρίλιο του 2013 από το τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ στο δημαρχείο Θεσσαλονίκης, με αφορμή τα 70 χρόνια από το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της πόλης.
Με κριτήριο την πρωτοτυπία και τη συνοχή
Τώρα, οκτώ χρόνια μετά, ο ολοκληρωμένος αυτός τόμος συγκεντρώνει σημαντικό αριθμό από τις εισηγήσεις εκείνης της διημερίδας σε επεξεργασμένη μορφή με κριτήριο την πρωτοτυπία και τη μεταξύ τους συνοχή. Το αποτέλεσμα είναι γεμάτο φρεσκάδα. «Νομίζω ότι τα πιο σημαντικά στοιχεία της συλλογικής αυτής δουλειάς είναι η διεπιστημονικότητα και η συγκέντρωση πολλών οπτικών και θεμάτων σε έναν τόμο, η συνάντηση διαφορετικών γενεών επιστημόνων που ασχολούνται με τη θεματική, η εμβάθυνση σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, η ανάδειξη πρωτότυπου αρχειακού υλικού, η συνομιλία με τη διεθνή βιβλιογραφία και η ένταξη των άρθρων στη σύγχρονη διεθνή συζήτηση για τις εβραϊκές κοινότητες στην Ευρώπη. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι περιλαμβάνει σημαντικές πληροφορίες για τη ναζιστική πολιτική του Ολοκαυτώματος αλλά και τις επιμέρους πολιτικές των κρατών, για τις φυλετικές θεωρίες, για το τραύμα και τη μνήμη, για τη διδασκαλία αλλά και την άρνηση του Ολοκαυτώματος σήμερα», λέει στο makthes.gr η επιμελήτρια του βιβλίου, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.
Ο τόμος φωτίζει διάφορες άγνωστες ή λιγότερο γνωστές πτυχές της ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας, αλλά και ευρύτερα της ελληνικής σύγχρονης ιστορίας. Ενδεικτικά η κ. Καβάλα σημειώνει μερικά από τα μέρη αυτά της θεματολογίας: «Ποια είναι η μειονοτική πολιτική του ελληνικού κράτους το 1913 στις Νέες Χώρες; (Δώδος), Πώς η φυλετική πολιτική του ναζισμού αντικατοπτρίζεται ήδη το 1934 στη Γερμανική Σχολή Θεσσαλονίκη; (Μπουρούτης),Πόσο καταλυτικά συνέβαλε η γραφειοκρατία σε ένα μαζικό έγκλημα; (Δορδανάς), Ποια ήταν η πολιτική και οικονομική σημασία της καταναγκαστικής εργασίας;(Μαργαρίτης), Πόσο τραγικά ειρωνική φαντάζει η αντίθεση, οι Εβραίοι της Δράμας να εκτοπίζονται ως Έλληνες Εβραίοι από τις βουλγαρικές αρχές κατοχής (σε αντιδιαστολή με τους Βούλγαρους Εβραίους), την ίδια στιγμή που οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης αντιμετωπίζονται ως «ξένοι».(Ριτζαλέος, Χάγουελ), Τι κάνει το καθεστώς Μεταξά το 1940 για τους ελληνικής υπηκοότητας Εβραίους που βρίσκονται εκτός συνόρων και σε φασιστικά αντισημιτικά καθεστώτα και ζητούν τη βοήθεια της πατρίδας τους;(Τζαφλέρης), Τι συμβαίνει αντίστοιχα με την Ισπανία και τους Ισπανούς υπηκόους; (Φράγκου),Τι αποκαλύπτει το υποθηκοφυλακείο Θεσσαλονίκης για τις συναλλαγές ακινήτων κατά το κατοχικό διάστημα; (Σαλέμ), Πώς είναι δυνατόν τον Οκτώβριο του 1943 να συζητούν ακαδημαϊκά στην Ελληνική Ανθρωπολογική Εταιρεία στην Αθήνα για την επιστημονικότητα των φυλετικών διαφορών;(Αμπατζοπούλου), Ποια είναι η χαμένη μνήμη των φτωχικών εβραϊκών συνοικισμών στα δυτικά της Θεσσαλονίκης, περιοχών της πόλης που μεταπολεμικά ερήμωσαν; (Χεκίμογλου»).
Φάσεις της ιστορίας του νεότερου εβραϊκού ελληνισμού
Η επιμελήτρια χωρίζει ακόμη τα στάδια – φάσεις που διακρίνουν την ιστορία του νεότερου εβραϊκού ελληνισμού και στην πραγματικότητα «διακρίνουν την ελληνική ιστορία» ευρύτερα, όπως τονίζει:
-Μετάβαση από την πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικού κράτους για την Παλαιά Ελλάδα και τις ρωμανιώτικες κοινότητες, τον 19ο αιώνα και μέσα από την ελληνική Επανάσταση του 1821(βίαιη συρρίκνωση των κοινοτήτων)· ανάλογη μετάβαση για τις Νέες Χώρες και τις κυρίως σεφαραδίτικες κοινότητες εκεί (με κεντρικής σημασίας την κοινότητα της Θεσσαλονίκης) σχεδόν έναν αιώνα μετά και σε διαφορετικές ιστορικές συγκυρίες (Μεγάλη ιδέα, α΄ π.π., Μικρασιατική καταστροφή, πρόσφυγες, εθνικιστικές οργανώσεις). Ο νησιωτικός χώρος έχει τη δική του ιδιαίτερη ιστορία.
-Τομή του β΄ παγκοσμίου πολέμου, της τριπλής κατοχής στη χώρα, της γενοκτονίας και της απώλειας των Εβραίων της Ελλάδας σε ποσοστό 86%, με πολύ σημαντικές διαφορές ωστόσο από περιοχή σε περιοχή .
-Μεταπολεμική ανασυγκρότηση των ελάχιστων επιζώντων που παρέμειναν τελικά στην Ελλάδα, παρά τις δυσκολίες και τα εμπόδια (βλ. Μόλχο στον συλλογικό τόμο) και που αποτελούν ένα δημιουργικό και δυναμικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας, με συμμετοχή στο παρόν και στο μέλλον της.
ΜΑΡΙΑ ΚΑΒΑΛΑ
«Στόχος πάντα η διαμόρφωση μιας κοινωνίας ανοιχτής»
Μέσα από όλα αυτά ο τόμος αναδεικνύει νέα ερωτήματα σχετικά με τη γενοκτονία, αλλά και το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των Εβραίων στην ελληνική ιστορία, κοινωνία και πολιτεία. «Ας σταθώ περισσότερο στο παρόν και στο μέλλον. Πολλά τα ερωτήματα για την κουρασμένη σήμερα ελληνική κοινωνία και τις αδυναμίες της (εθνικισμός, προκαταλήψεις, ρατσισμός, αντισημιτισμός, βλ. Ελευθερίου για διαδίκτυο), αλλά πολλά τα ερωτήματα και για τους θεσμούς, όπως η ελληνική δικαιοσύνη που μόλις το 2010 θεώρησε την κοσμοαντίληψη του κατηγορούμενου στη δίκη Πλεύρη (άρνηση του Ολοκαυτώματος) ως έγκυρη επιστημονική άποψη και την περιέβαλε με το κύρος της (Ζάικος). Απάντησε σε όλα αυτά η γνώση, η διδασκαλία, η συμφιλίωση με το παρελθόν και η μνημονική εγρήγορση με τα ερωτήματα για τη μεταμνήμη και τους μάρτυρες που χάνονται, που θέτει η Ρίκα Μπενβενίστε».
Τελικά, πόσο χρήσιμες είναι τέτοιες προσπάθειες γνώσης του παρελθόντος, για την αντιμετώπιση του παρόντος και τη «διαχείριση» του μέλλοντος; «Κάθε ανάλογη προσπάθεια επιχειρεί να προσφέρει σφαιρική γνώση και κριτική αποτίμηση για την ιστορία του νεότερου ελληνικού εβραϊσμού και για την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Στόχος πάντα η καλύτερη κατανόηση του παρελθόντος, η διαμόρφωση μιας κοινωνίας ανοιχτής, που μπορεί να αντιληφθεί τον πλουραλισμό και τη διαφορετικότητα ως πλούτο και που διαθέτει μνήμη με διάρκεια, σεβασμό και υπευθυνότητα· με την ελπίδα ότι αυτή η μνήμη, αυτή η ιστορική συνείδηση μπορεί να βοηθήσει στην έγκαιρη αποκωδικοποίηση κάθε φορά εκείνων των μηχανισμών που νομιμοποιούν και μαζικοποιούν ρατσιστικές πρακτικές και αντιλήψεις γενικότερα (βλ. σήμερα πρόσφυγες, μετανάστες, φτωχούς, περιθώριο), ιδιαίτερα στη δική μας εποχή των πολλαπλών κρίσεων που ελάχιστα γίνονται σε πολιτικό επίπεδο για την άμβλυνση των κοινωνικών διαφορών και αντιθέσεων», καταλήγει η κ. Καβάλα.