Εξετάζοντας το ζήτημα της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί μέσα από τους άξονες της Θεολογίας, της Φιλοσοφίας, της Οικονομίας και της Πολιτικής, οι Κοσμήτορες των αντιστοίχων Σχολών του ΑΠΘ, προχωρούν στην δική τους ανάγνωση της απόφασης του Τούρκου Προέδρου. Όπως λένε, θεωρούν "αναμενόμενη" και "προκαθορισμένη" την ενέργεια του Ταγίπ Ερντογάν, καθώς σύμφωνα με τον Δημήτρη Μαυροσκούφη, Κοσμήτορα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου, όλο το προηγούμενο διάστημα "δοκίμαζε την κοινή γνώμη". Για τον ίδιο η απόφαση αυτή "δεν καταστρέφει τόσο την υλική υπόσταση του μνημείου, αλλά την παράδοση".
Για τον χώρο που βρίσκει την τέλεια εφαρμογή "η σύνδεση της επίγειας λατρείας με την επουράνιο αέναη δοξολογία" και που αποτελεί "το τελειότερο εκκλησιαστικό οικοδόμημα όλων των αιώνων" κάνει λόγο στη δική του τοποθέτηση ο Θεόδωρος Γιάγκου, Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ μιλώντας για την Αγία Σοφία. Όπως τονίζει, η απόφαση για μετατροπή του μνημείου σε τζαμί "διαγράφει την ιστορία 900χρόνων του οικοδομήματος και προσβάλλει την πολιτισμική αξία του μνημείου".
"Δικαίως έχει προκαλέσει αντιδράσεις σε όλο τον κόσμο και σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας έκφρασης" δηλώνει ο Γρηγόρης Ζαρωτιάδης, Κοσμήτορας της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, για την απόφαση αυτή και επισημαίνει πως "αποτελεί προσβολή στην κληρονομιά του οικουμενικού πολιτισμού". Στη δική του τοποθέτηση μιλάει για τα σχέδια του Ερντογάν, καθώς και τη θέση της χώρας μας.
Θεόδωρος Γιάγκου, Κοσμήτορας Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ.
Η Αγία Σοφία είναι το τελειότερο εκκλησιαστικό οικοδόμημα όλων των αιώνων
Η Αγία Σοφία είναι ένα σύμβολο της ρωμαϊκής (βυζαντινής) αυτοκρατορίας που συνυφαίνεται άρρηκτα με την ιστορία της. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αυτοκρατορική λατρεία καθώς και η λειτουργική τάξη της Κωνσταντινουπόλεως, που εντέλει κυριάρχησε στον ορθόδοξο (ελληνόφωνο και σλαβόφωνο) κόσμο, αναπτύχθηκε με κέντρο τον συγκεκριμένο ναό. Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι ακόμα και η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών έχει αφετηρία από μία έποψη την Αγία Σοφία. Στο χώρο της βρίσκει την τέλεια εφαρμογή η σύνδεση της επίγειας λατρείας γύρω από το ορατό θυσιαστήριο με την επουράνιο αέναη δοξολογία πάσης κτίσεως γύρω από τον θρόνο του Παμβασιλέως Χριστού.
Ο Χριστός Παντοκράτορας και φιλάνθρωπος έχει ξεχωριστή θέση στο τελειότερο εκκλησιαστικό οικοδόμημα όλων των αιώνων. Οι θεολογικές προϋποθέσεις για την οικοδόμηση ενός ναού δίνουν το στίγμα της λειτουργίας αυτού στο δημόσιο βίο. Εξάλλου, και κατά την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων η πόλη οικοδομείται και αναπτύσσεται γύρω από ένα ναό. Στον ελληνισμό υπάρχει μια συνέχεια: από τον Παρθενώνα που είναι αφιερωμένος στη Θεά της Σοφίας (Αθηνά), έχουμε στην Κωνσταντινούπολη τον ναό της του Θεού Σοφίας. Η κατάληψη της Αγίας Σοφίας από τους Τούρκους και η χρήση του ναού ως τεμένους είναι απολύτως βέβαιο ότι είναι ασύμβατη προς το θεολογικό πνεύμα, που ακτινοβολεί το οικοδόμημα. Εξ ου και η τεράστια δυσκολία που υπάρχει για την κάλυψη των ψηφιδωτών κατά την ώρα της προσευχής των μουσουλμάνων. Είναι γνωστό ότι το Ισλάμ είναι ανεικονικό. Θα έλεγα ότι η Αγία Σοφία είναι ένα "νόθο παιδί, ένα αποπαίδι" για τους μουσουλμάνους. Πότε η Αγία Σοφία δεν θα γίνει αποδεκτή ως "γνήσιο παιδί" τους.
Η απόφαση για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί διαγράφει την ιστορία 900 χρόνων του οικοδομήματος και κατά τούτο προσβάλλει την πολιτισμική αξία του μνημείου. Όμως η ιστορία του ναού καταγράφεται σε ένα πλήθος κειμένων, που σήμερα μελετώνται από πολλά ακαδημαϊκά ιδρύματα σε όλο τον κόσμο και αυτή η ιστορία δεν διαγράφεται τόσο εύκολα.
Στη διαχρονική ιστορική πορεία, η ανεκτικότητα των χριστιανών απέναντι στο Ισλάμ για συνύπαρξη δυστυχώς βρήκε ένα τεράστιο τείχος από την πλευρά των μουσουλμάνων, οι οποίοι με υπεροπτικό τρόπο στρέφονταν κατά των πολιτισμικών αξιών. Όταν όμως επικρατούν οι αρχές που θέτει η UNESCO, δίδεται το πλαίσιο της καλής προβολής των πνευματικών αξιών, που αναδύονται από τα μνημεία. Σ' αυτό το πνεύμα τοποθετείται ο Οικουμενικός Πατριάρχης και γενικά όλος ο ορθόδοξος κόσμος.
Δημήτριος Μαυροσκούφης,Κοσμήτορας Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ
Υπάρχουν ανησυχίες για την διατήρηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του μνημείου
Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι μια απόφαση, θα λέγαμε αναμενόμενη, αν παρατηρούσε κανείς τις κινήσεις της Τουρκίας τα τελευταία χρόνια. Ο Τούρκος πρόεδρος φαίνεται πως δοκίμαζε την κοινή γνώμη της χώρας του και τις αντιδράσεις του εξωτερικού από πέρσι, με την επιλογή του σε διάφορες επετείους να βάλει ιμάμη να διαβάσει προσευχή μέσα στην Αγία Σοφία. Άρα, ήταν κάτι που προσωπικά δεν με κατέπληξε, αν δει κανείς την πορεία όλης της τουρκικής πολιτικής τα τελευταία χρόνια και πριν ακόμα από τον Ταγίπ Ερντογάν. Θα πρέπει να θυμηθούμε ότι από την δεκαετία του '90 εμφανίζεται μια νέα στροφή της Τουρκίας και εν συνεχεία τα τελευταία χρόνια έχουμε τον λεγόμενο νεο- οθωμανισμό.
Από εκεί και πέρα, γνωρίζω ότι η UNESCO, πριν ακόμα παρθεί η απόφαση της μετατροπής του μνημείου σε τζαμί, είχε επιστήσει την προσοχή στην κυβέρνηση Ερντογάν. Οι διαδικασίες προχωρούν από την πλευρά της UNESCO και έχει κληθεί να δώσει εξηγήσεις και ο αρμόδιος υπουργός. Θα πρέπει να βρεθεί η τομή, καθώς η μετατροπή του μνημείου σε τζαμί ενδεχομένως να παραβιάζει κάποια σημεία του διεθνούς δικαίου, ενώ από την άλλη πλευρά η τουρκική πλευρά υπόσχεται τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, δηλαδή των ψηφιδωτών και της αρχιτεκτονικής. Θα υπάρξουν εξελίξεις γύρω από το θέμα.
Το σημείο στο οποίο θα πρέπει να σταθούμε, και εδώ εκφράζω την προσωπική μου γνώμη, είναι ότι δημιουργείται πρόβλημα αναφορικά με την άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Εδώ και περίπου τέσσερις δεκαετίες η UNESCO έχει θέση για την προστασία του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος μεγάλης αξίας, κινητών και ακίνητων πραγμάτων, αλλά τα τελευταία χρόνια έχει προσθέσει και μια νέα έννοια, την έννοια της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως είναι οι παραδόσεις των πολιτισμών ή των θρησκειών, και εδώ μπορεί να υπάρξει πρόβλημα. Δηλαδή, η απόφαση αυτή δεν καταστρέφει τόσο την υλική υπόσταση του μνημείου, αλλά κυρίως την παράδοση που κρατάει από το 1934 και την απόφαση του Κεμάλ να αποτελέσει η Αγία Σοφία μνημείο πολιτισμού, με τα διαχρονικά στοιχεία βέβαια των χρήσεών του ως χριστιανικού ναού για 500 περίπου χρόνια, ενός μνημείου που σέβεται τις διαφορετικές πολιτισμικές εκφάνσεις, που ενώνει τους πολιτισμούς και δεν τους διχάζει, όπως γίνεται τώρα.
Γρηγόρης Ζαρωτιάδης, Κοσμήτορας Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ
Παράδειγμα σκοταδιστικής, απολυταρχικής, κρατικής παρέμβασης
Η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Τουρκίας για ακύρωση του προεδρικού διατάγματος του Ατατούρκ το 1934 που όριζε το καθεστώς της Αγίας Σοφίας, απολύτως προκαθορισμένη και ενταγμένη στον στρατηγικό σχεδιασμό του απολυταρχικού καθεστώτος του Ταγίπ Ερντογάν στη γείτονα Τουρκία, επιβεβαιώνει δύο πράγματα:
- αφενός τις βαθιές ανακατατάξεις στην Εγγύς και Μέση Ανατολή στο πλαίσιο της νέας, διπολικής παγκόσμιας αρχιτεκτονικής, η οποία τελεί ακόμη υπό διαμόρφωση,
- αφετέρου την ανυπαρξία μιας μακρόπνοης ελληνικής στρατηγικής, ή, στην καλύτερη περίπτωση, τον περιορισμό της στην επιλογή «πατρόνων» που νομίζουμε πως μας εξυπηρετούν και την ανάληψη αμυντικών, εκ των υστέρων, διπλωματικών πρωτοβουλιών.
Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί αποτελεί προφανώς προσβολή στην κληρονομιά του οικουμενικού πολιτισμού και έχει δικαίως προκαλέσει αντιδράσεις σε όλον τον κόσμο και σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας έκφρασης. Καταγράφεται ως σημαίνων παράδειγμα σκοταδιστικής, απολυταρχικής, κρατικής παρέμβασης.
Όμως, πέρα από το προφανές, αν δεν αναγνωρίσουμε τις βαθύτερες εξελίξεις, η όποια αντίδρασή μας θα είναι πάντα «κατόπιν εορτής» και αποσπασματική.
Η Τουρκία του Ερντογάν, μα σίγουρα όχι όλη, έχει κάνει τη στρατηγική της επιλογή: θέλει να ενισχύσει της θέση της στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, η οποία αποκτά εκ νέου ιδιαίτερη γεωστρατηγική και οικονομική σημασία, αναλαμβάνοντας τον ρόλο του ηγέτη του σουνιτικού μπλοκ. Μια επιλογή αρκούντως διαφοροποιημένη με αυτήν της κεμαλικής παράδοσης του χρήσιμου συμμάχου της Δύσης. Μια επιλογή, η οποία όμως δεν την φέρνει σε πλήρη αντίθεση με τις ΗΠΑ, καθώς η σουνιτική πολιτική και πολιτισμική έκφραση αποτελούσε και αποτελεί (παρόλες τις ατυχείς μεταλλάξεις της Αλ Κάιντα και του «Ισλαμικού Κράτους») στρατηγικό εταίρο της στην περιοχή. Βεβαίως, προκαλούνται σημαντικοί διαγκωνισμοί με τον παραδοσιακό ηγέτη των Σουνιτών, τη Σαουδική Αραβία, χωρίς αυτό να έχει ακόμη δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα στους σχεδιασμούς του Ερντογάν.
Σε αυτό το σκηνικό, η στρατηγική επιλογή της Ελλάδας προκύπτει ξεκάθαρα, ακόμη κι αν θα δυσαρεστούσε – εκτιμώ παροδικά – τους «συμμάχους» που επέλεξαν τόσο η παρούσα όσο και οι προηγούμενες κυβερνήσεις. Η χώρα οφείλει να αξιοποιήσει τις δημοκρατικές, προοδευτικές παραδόσεις της και την αναγνώριση που τυγχάνει (ευτυχώς ακόμη) από το σύνολο σχεδόν της διεθνικής, διαπολιτισμικής κοινότητας στη νότια και ανατολική Ευρώπη, στην Παρευξείνια Ζώνη, στην ανατολική Μεσόγειο, αλλά και ευρύτερα, προκειμένου να αναλάβει τον ιστορικό ρόλο που της πρέπει: αυτόν μιας ανεξάρτητης δύναμης που θα διασφαλίσει τον σεβασμό, τη δημοκρατία, τη συνεργασία και τη βιώσιμη ανάπτυξη στην περιοχή. Σοφία, γνώση και τόλμη μας πρέπει. Μπορούμε να τα έχουμε και τα δύο.
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 19 Ιουλίου 2020