του Ανδρέα Παπαμιμίκου, δικηγόρου και ιδρυτή της Rhetor Law Firm
Η απομόνωση εβδομάδων στα σπίτια μας, δημιουργεί μια σημαντική αντίφαση σε ένα από τα βασικά διακυβεύματα των σύγχρονων κοινωνιών: Την ψηφιακή παρακολούθηση. Καθώς η πρόσβαση του πολίτη στην κοινωνικότητα είναι σχεδόν απαγορευμένη, η πρόσβαση στην ιδιωτική του ζωή από εταιρείες τεχνολογίας και κράτη γίνεται καθολική.
Το γεγονός ότι βρισκόμαστε σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης αίρει σημαντικά τη δυσπιστία των πολιτών απέναντι στις κυβερνήσεις με την επίκληση της ανάγκης προστασίας της δημόσιας υγείας. Όμως τι μπορεί να φέρει το αύριο; Πόσο προετοιμασμένοι είμαστε για την ηθική χρήση της τεχνολογίας και τον αποκλεισμό χρήσεων της που καταλύουν την ιδιωτικότητα του πολίτη;
Κι ενώ η Ε.Ε. προσπαθεί να κρατήσει τις ισορροπίες μεταξύ της χρήσης της τεχνολογίας και της προστασίας της ιδιωτικότητας, η αμερικανική κυβέρνηση πρόσφατα κάλεσε κορυφαίες εταιρείες τεχνολογίας όπως η Google, το Facebook και η Amazon για να συζητηθούν τρόποι συνεργασίας με τους οποίους τα δεδομένα που συλλέγουν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την καταπολέμηση των επιδημιών. Ο Αμερικανός Γερουσιαστής Ron Wyden, ένας από τους μεγαλύτερους προασπιστές του δικαιώματος της ιδιωτικότητας- προτρέπει την Αμερικάνικη ηγεσία να προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την προστασία της δημόσιας υγείας προστατεύοντας παράλληλα την ιδιωτικότητα των Αμερικανών λέγοντας ότι η χρήση δεδομένων των πολιτών για την καταπολέμηση της πανδημίας έχει νόημα «εφόσον οι πληροφορίες θα φυλαχθούν με ασφάλεια, θα διαγραφούν αφού πάψουν να χρησιμοποιούνται, και δεν θα χρησιμοποιηθούν εναντίον των πολιτών από τις υπηρεσίες επιβολής του νόμου», όπως δήλωσε ο ίδιος στη Wall Street Journal.
Η Κίνα κάνει χρήση ενός νέου λογισμικού για κινητά, βάσει του οποίου, οι πολίτες λαμβάνουν και από ένα χρωματικό κωδικό: ο πράσινος σημαίνει ότι μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα, ο κίτρινος σημαίνει ότι μπορεί να ζητηθεί από τον πολίτη να μείνει σπίτι για επτά ημέρες, ενώ ο κόκκινος σημαίνει ότι θα πρέπει να μείνει σε καραντίνα για δεκατέσσερις ημέρες. Στην πραγματικότητα, τα δεδομένα που συλλέγει το συγκεκριμένο σύστημα μεταβιβάζονται στις αρμόδιες αρχές και χρησιμοποιούνται και για έλεγχο των μετακινήσεων των πολιτών. Ο ακριβής τρόπος λειτουργίας του συστήματος, είναι άγνωστος.
Στη Μόσχα οι Αρχές βασίζονται στην τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου με 170.000 κάμερες, προκειμένου να ελέγξουν εάν οι πολίτες τηρούν τους κανόνες σχετικά με την καραντίνα. Τα συστήματα αυτά είναι πλέον τόσο εξελιγμένα ούτως ώστε δύνανται να αναγνωρίζουν ένα άτομο μόνο βάσει των βιομετρικών του χαρακτηριστικών, της φιγούρας του, του τρόπου που περπατά, ακόμα κι εάν έχει καλυμμένο εν όλω ή εν μέρει το πρόσωπό του.
Στο Ισραήλ, ο πρωθυπουργός Benjamin Netanyahu, ανακοίνωσε ότι η κυβέρνηση προτίθεται να κάνει χρήση «αντιτρομοκρατικής» τεχνολογίας στα κινητά τηλέφωνα των πολιτών προκειμένου να ελεγχθεί η διασπορά του κορονοϊού.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε -είναι σε δημόσια διαβούλευση έως τις 14 Ιουνίου 2020-, τη «Λευκή Βίβλο» για την Τεχνητή Νοημοσύνη, όπου αναλύεται πώς θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί η τεχνητή νοημοσύνη από τα κράτη-μέλη ούτως ώστε να εξελιχθεί τεχνολογικά και ηθικά προκειμένου να δομηθεί σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ των πολιτών και της τεχνολογίας με την αρωγή της Ε.Ε. Κατά τη «Λευκή Βίβλο» η χρήση τεχνολογίας βιομετρικής ταυτοποίησης προσώπων – στην οποία εντάσσεται η «αναγνώριση προσώπου»- εμπεριέχει πολλούς κινδύνους για τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και καταρχήν απαγορεύεται, επιτρέπεται όμως σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως όταν συντρέχουν λόγοι προστασίας του δημόσιου συμφέροντος, όπως άλλωστε προβλέπει και ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων. Αξιοσημείωτο, δε, είναι ότι από το τελικό κείμενο που δόθηκε στη δημοσιότητα προς διαβούλευση αφαιρέθηκε τελευταία στιγμή η αναφορά σε πενταετή αναστολή της χρήσης συστημάτων αναγνώρισης προσώπου προκειμένου η Ε.Ε. να θέσει τις προδιαγραφές της χρήσης τους, καθώς κρίθηκε ότι μία τέτοια αναστολή θα αποτελούσε τροχοπέδη για την καινοτομία και την εθνική ασφάλεια.
Τα συστήματα ευρείας παρακολούθησης των πολιτών φυσικά δε δημιουργήθηκαν τώρα. Υπάρχουν εδώ και χρόνια – το Λονδίνο για παράδειγμα βρίθει καμερών μέσω των οποίων παρακολουθούνται εκτενώς οι πολίτες. Οι αρχές σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες παρακολουθούν προφίλ στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα τα οποία χαρακτηρίζονται ως ύποπτα. Η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και η αύξηση της χρήσης της τεχνολογίας από τους πολίτες, όμως, έχει πλέον δώσει τη δυνατότητα της εξαιρετικά ευρείας και με μεγάλη ακρίβεια χρήσης τους.
Πρακτικά τι μπορεί αυτό να σημαίνει: Το ψηφιακό ίχνος των κινητών τηλεφώνων και η χρήση των καμερών ”προδίδει” τις συναναστροφές και τις μετακινήσεις κατά το παρελθόν και σε πραγματικό χρόνο πού βρέθηκε και πού βρίσκεται όποιος προσβλήθηκε με τον ιό και με ποιούς είχε συναντηθεί, πού και πότε. Οι κινήσεις των τραπεζικών καρτών δείχνουν τα σημεία στα οποία βρέθηκαν οι ύποπτοι φορείς του ιού. Οι πολίτες που ήρθαν σε επαφή με φορείς ή νοσούντες, θα απομονωθούν και η κατ′ οίκον απομόνωση θα επιτηρείται ηλεκτρονικά.
Η χρήση συστημάτων ευρείας παρακολούθησης των πολιτών έχει υποστηρικτές αλλά και επικριτές. Το βασικό επιχείρημα υπέρ των συστημάτων αυτών είναι η ενίσχυση του αισθήματος ασφάλειας των πολιτών έναντι των μεγαλύτερων κινδύνων: του εγκλήματος, της τρομοκρατίας και της πανδημίας. Η άποψη αυτή υποστηρίζει ότι μέσω της χρήσης τους αυξάνεται η αποτελεσματικότητα των αρχών στην επίλυση εγκλημάτων, στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας κι εν προκειμένω στην παρακολούθηση της τήρησης των οδηγιών των Αρχών για την προστασία του συνόλου από την πανδημία ή στην εκτίμηση του κατά πόσο ο κάθε πολίτης αποτελεί εν δυνάμει κίνδυνο μετάδοσης του ιού στους συμπολίτες του.
Οι επικριτές των συστημάτων ευρείας παρακολούθησης των πολιτών κάνουν λόγο για ευθεία καταπάτηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων της ιδιωτικότητας, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της ελευθερίας του λόγου καθώς και της χρήσης μη δημοκρατικών μέσων για την επιβολή πολιτικής ατζέντας, ειδικότερα ελλείψει της κατανόησης του τρόπου λειτουργίας και χρήσης των συγκεκριμένων συστημάτων.
Η αποτελεσματικότητα των συστημάτων παρακολούθησης ως προς την αντιμετώπιση της πανδημίας είναι αμφισβητήσιμη, τουλάχιστον ως προς την παρούσα πανδημία. Η τελευταία, όμως, αποτελεί σίγουρα μία καλή αφορμή για να εκπαιδευτούν οι αλγόριθμοι τέτοιων συστημάτων μέσω της συλλογής κι επεξεργασίας τεράστιου όγκου δεδομένων, καθώς ο μόνος τρόπος εξέλιξης και βελτίωσης των σχετικών εφαρμογών είναι η εκπαίδευσή τους από τα δεδομένα που συλλέγονται.
Η υιοθέτηση των συγκεκριμένων μέτρων, όπως άλλωστε κι ο υποχρεωτικός περιορισμός της κυκλοφορίας και του συγχρωτισμού, βασίζονται στην προσωρινότητα εξαιτίας της «εμπόλεμης κατάστασης» στην οποία βρίσκεται η ανθρωπότητα, όπως αυτή χαρακτηρίστηκε από τις κυβερνήσεις παγκοσμίως. Είναι άγνωστο ποια θα είναι η επόμενη μέρα για την ιδιωτικότητα μετά την πανδημία στα δημοκρατικά κράτη του πλανήτη. Είναι σίγουρο όμως, πως πρόκειται να επηρεάσει, περισσότερο από ποτέ, άμεσα τους πολίτες αλλά και καθοριστικά τις γενιές που ακολουθούν.
Είναι κατανοητό λοιπόν πως ο κίνδυνος παραβίασης των αρχών του κράτους δικαίου, της δημοκρατίας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων που απορρέουν από την έγκριση ορισμένων επειγόντων μέτρων είναι υπαρκτός. Οι κυβερνήσεις και οι πολιτικοί οφείλουν να διασφαλίσουν στον πολίτη πως είναι στο πλευρό του και η χρήση συστημάτων επιτήρησης υψηλής τεχνολογίας, δεν πρόκειται να αποτελέσουν έναν σύγχρονο Δούρειο Ίππο για την καταστρατήγηση κάθε ανθρώπινου δικαιώματος, αλλά θα χρησιμοποιηθούν με αποκλειστικό σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας και ασφάλειας. Από την άλλη και οι πολίτες οφείλουν να κινητοποιηθούν, να αντιληφθούν την νέα πραγματικότητα και να χαλιναγωγήσουν τον ψηφιακό ναρκισσισμό τους, παίζοντας το δικό τους ρόλο στην αναζήτηση της ισορροπίας ανάμεσα στην ιχνηλάτηση του ιού και στην κατάργηση της ατομικής μας ελευθερίας, το μόνο άλλωστε που θα μας έχει απομείνει μετά την πανδημία;