To Ινστιτούτο Eteron ανακοίνωσε πριν λίγες μέρες το νέο ερευνητικό πρόγραμμα Ακτινογραφία της Ακροδεξιάς, το οποίο συντονίζει ο Γιάννης Αλμπάνης. Στο πλαίσιο αυτό, το Eteron ανέθεσε στην aboutpeople τη διενέργεια μιας μεγάλης πανελλαδικής ποσοτικής έρευνας σε 3.058 άτομα εστιάζοντας στην ιδεολογική ταυτότητα των ψηφοφόρων των τριών ακροδεξιών κομμάτων (Σπαρτιάτες, Ελληνική Λύση, Νίκη) καθώς και στη σχέση τους με τον χώρο της Νέας Δημοκρατίας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τις 17 έως τις 20 Οκτωβρίου 2023 με επιστημονικό υπεύθυνο τον Πέτρο Ιωαννίδη και εντός του δείγματος των 3.058 ατόμων περιλαμβάνονται 605 νεαρής ηλικίας άτομα.
Για τις ανάγκες της έρευνας διενεργήθηκαν από την about people και τέσσερις ομάδες εστίασης (focus groups) στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την περιφέρεια στις αρχές του Νοέμβρη 2023. Τα focus groups είναι μέθοδος ομαδικής συνέντευξης και χρησιμοποιείται συνδυαστικά με τις έρευνες κοινής γνώμης για να εμπλουτίσει τα υπό συλλογή δεδομένα. Στην περίπτωσή μας, στις ομάδες εστίασης συμμετείχαν ψηφοφόροι της Ελληνικής Λύσης, της Νίκης και των Σπαρτιατών όλων των ηλικιακών κατηγοριών.
Στην παρούσα ανάλυση θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στις απαντήσεις των νέων 17-24 ετών, τη λεγόμενη Generation Z. Οι στόχοι του άρθρου είναι οι ακόλουθοι:
- Να εξετάσουμε την επιρροή της άκρας δεξιάς μέσα από τη διερεύνηση του τι πιστεύουν οι νέοι και οι νέες: α. για τη Χρυσή Αυγή, β. τη δικτατορία & τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας στην Ελλάδα, γ. το μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα & τις ΜΚΟ και δ. τη θεσμοθέτηση του δικαιώματος των ΛΟΑΤΚΙ+ ζευγαριών σε γάμο/τεκνοθεσία.
- Να προσεγγίσουμε τα ευρήματα σε συγκριτική προοπτική φέροντας στη συζήτηση αποτελέσματα και σχολιασμούς προηγούμενων ερευνών του Eteron αλλά και άλλων ερευνών πολιτικής κουλτούρας Ινστιτούτων, φορέων και ερευνητικών ομάδων.
- Να εντοπίσουμε αποκλίσεις στις απόψεις των πολιτών βάσει της ηλικίας με έμφαση στις απόψεις της Gen Z.
- Να επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε κάποια κεντρικά συμπεράσματα για την επιρροή της άκρας δεξιάς στη νέα γενιά.
Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση και το σχολιασμό των ευρημάτων, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι τα ευρήματα στις κοινωνικές έρευνες επιδέχονται πολλαπλών αναγνώσεων και υπ’ αυτή την έννοια είναι σημαντικό ότι το Eteron συνοδεύει την παρουσίαση των αποτελεσμάτων των ερευνών με κείμενα σχολιασμού και διαλόγου.
Όπως εξηγεί ο ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ Κωνσταντίνος Τσουκαλάς σε πρόσφατη συνέντευξη του στα podcast του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών:
«Μαζί με την έρευνα πάει και η προσπάθεια του να προσδώσει κανείς νόημα στα στοχεία τα οποία αποκαλύπτει, βρίσκει, ταξινομεί. Αυτό είναι μια δευτεροβάθμια πνευματική και επιστημονική λειτουργία, η οποία προϋποθέτει μια αφαίρεση, μια αναχώρηση από το υλικό σου, μια προσπάθεια να εντάξεις το υλικό σου σε ευρύτερα επιστημολογικά πλαίσια, τα οποία θα σου επιτρέψουν τελικώς να καταλάβεις ορισμένα πράγματα που δεν θα είχες καταλάβει αλλιώς».
Τι πιστεύουν οι νέοι και οι νέες για τη Χρυσή Αυγή
Γράφημα 1
Τις μέρες που πραγματοποιήθηκε η έρευνα του Eteron, συμπληρώθηκαν τρία χρόνια από την ιστορική καταδικαστική απόφαση με την οποία η Χρυσή Αυγή χαρακτηρίστηκε εγκληματική οργάνωση. Συγκεκριμένα, τον Οκτώβριο του 2020, με την ομόφωνη απόφασή του, το δικαστήριο καταδίκασε 7 πρώην βουλευτές της Χρυσής Αυγής για διεύθυνση εγκληματικής οργάνωσης και 11 πρώην βουλευτές για συμμετοχή στην εγκληματική οργάνωση. Επίσης, δεκάδες κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν για την δολοφονία του Παύλου Φύσσα, την επίθεση στους Αιγύπτιους αλιεργάτες, την επίθεση σε μέλη του ΠΑΜΕ και άλλες εγκληματικές πράξεις. Η δίκη της Χρυσής Αυγής περιγράφηκε σε διεθνή μέσα ως η «μεγαλύτερη δίκη μιας φασιστικής εγκληματικής οργάνωσης μετά τη δίκη της Νυρεμβέργης».
Έχοντας αυτά κατά νου, είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι από την έρευνα του Eteron προκύπτει ότι το 5,1% της Gen Z και το 5,4% των νεότερων τμημάτων των Millennials πιστεύουν ότι η Χρυσή Αυγή ήταν ένα πραγματικά πατριωτικό κόμμα και προσέφερε πολλά στη χώρα.
Προφανώς, τα ενισχυμένα ποσοστά της θετικής γνώμης για τη Χρυσή Αυγή στη νέα γενιά συσχετίζονται με τη συζήτηση για τα υψηλά ποσοστά των Σπαρτιατών στη νέα γενιά στις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου του 2023. Με τη στήριξη του καταδικασμένου για διεύθυνση της εγκληματικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή Ηλία Κασιδιάρη, οι Σπαρτιάτες κατεβαίνουν για πρώτη φορά στις εκλογές και καταγράφουν 7,8% στην ηλικιακή κατηγορία 17 – 24 ετών και 8,2% στους 25 – 34.
Όπως υποστηρίζει ο Π. Κουστένης στην ανάλυσή του για την ψήφο των νεότερων ηλικιών, η καταγραφή της επιρροής των Σπαρτιατών τον Ιούνιο θυμίζει σε μεγάλο βαθμό την παλαιότερη νεανική ψήφο της Χρυσής Αυγής. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις τελευταίες εκλογές που συμμετείχε η Χρυσή Αυγή, η εκλογική της επιρροή στις ηλικίες 17 – 24 άγγιξε το 10% στις Ευρωεκλογές του Μαΐου 2019 και το 5% στις βουλευτικές εκλογές του Ιουλίου 2019, όπου η Χρυσή Αυγή έμεινε εκτός Βουλής. Από το report Κουστένη αξίζει να κρατήσουμε και το ακόλουθο στοιχείο. Εξετάζοντας τη διασταύρωση της νεανικής ψήφου με το φύλο, προκύπτει ότι στο προφίλ των νεότερων ψηφοφόρων των Σπαρτιατών υπερεκπροσωπούνται οι νέοι άνδρες με ποσοστά που φτάνουν το 12%, ενώ η εκλογική επιρροή των Σπαρτιατών στις νέες γυναίκες βρίσκεται μόλις στο 3% – άλλη μια αξιοσημείωτη ομοιότητα με το παλαιότερο δημογραφικό προφίλ της Χρυσής Αυγής.
Φαίνεται, λοιπόν, μια αντοχή της επιρροής της Χρυσής Αυγής στη νέα γενιά, τη στιγμή που στις άλλες ηλικιακές κατηγορίες φθίνει (4,8% στους 35-44 και ετών 2,2% στους 45-54 & 55-64 ετών και 0,3% στους 65 ετών και άνω) με αποτέλεσμα σε επίπεδο γενικού πληθυσμού μόλις το 2,8% των πολιτών να συμφωνεί με τη φράση ότι η Χρυσή Αυγή ήταν ένα πραγματικά πατριωτικό κόμμα και προσέφερε πολλά στη χώρα.
Παράλληλα, στα focus groups με ψηφοφόρους της ακροδεξιάς όλων των ηλικιών, η πλειοψηφία των ερωτώμενων διαφωνούν με την παραπάνω φράση και θεωρούν ότι η Χρυσή Αυγή είναι μια «τελειωμένη υπόθεση» που είχε στον πυρήνα της τη βία και τον εξτρεμισμό. Λίγο μεγαλύτερη απήχηση βρίσκει η φράση αυτή στους ψηφοφόρους των Σπαρτιατών, που δίνουν ένα άλλοθι ότι αλλιώς ξεκίνησε και αλλιώς κατέληξε η Χρυσή Αυγή.
Αρκετά υψηλό είναι και το ποσοστό της Gen Z που συντάσσεται με την άποψη ότι αν η Χρυσή Αυγή δεν πραγματοποιούσε εγκληματικές ενέργειες, θα ήταν ένα χρήσιμο κόμμα για την κοινωνία (18,2%). Αντίστοιχα είναι και τα ευρήματα σε έρευνα του Σημείου για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς το 2022, όπου στην ερώτηση αν θα ψήφιζαν ένα κόμμα σαν τη Χρυσή Αυγή, το οποίο δεν θα έκανε τις ακρότητες που έκανε η συγκεκριμένη οργάνωση, το 18% των νέων απαντά σίγουρα και μάλλον ναι. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η εκλογική επιρροή και των τριών ακροδεξιών κομμάτων (Σπαρτιάτες, Ελληνική Λύση, Νίκη) στη Generation Z βρίσκεται αθροιστικά στο 12,6%, φαίνεται ότι η εν δυνάμει ζώνη επιρροής της άκρας δεξιάς είναι ευρύτερη της εκλογικής καταγραφής της. Όπως εύστοχα σχολιάζει ο Γιάννης Αλμπάνης η Ακροδεξιά αναζητεί μια «Χρυσή Αυγή με γραβάτες».
Χωρίς να υποτιμάμε την αντοχή εντός μειοψηφικού νεοναζιστικού πυρήνα και τη διευρυμένη ζώνη επιρροής της ακροδεξιάς, είναι κρίσιμο να τονιστεί ότι θα ήταν μεθοδολογικά λάθος να «διαβάσουμε» στα παραπάνω ευρήματα κάποια επέλαση της άκρας δεξιάς στη νέα γενιά. Η μεγάλη πλειοψηφία της Gen Z απαντά ότι η Χρυσή Αυγή ήταν ένα κόμμα που έκανε εγκληματικές ενέργειες και μόνο κακό έκανε στη κοινωνία (68,4%). Το εύρημα αυτό αποτυπώνει ξεκάθαρα τα πλειοψηφικά δημοκρατικά και αντιφασιστικά αντανακλαστικά της νέας γενιάς, τα οποία επιβεβαιώνονται και από πλήθος άλλων ερευνών των τελευταίων χρόνων.
Χαρακτηριστικά είναι τα ευρήματα της έρευνας του Ινστιτούτου Ν. Πουλαντζάς για τη νέα γενιά τον χειμώνα του 2023, όπου η δολοφονία Φύσσα είναι το τρίτο επιδραστικότερο γεγονός για την πολιτικοποίηση των νέων 17 – 24 ετών. Αντίστοιχα είναι τα συμπεράσματα της έρευνας YouWho? του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, η οποία διενεργήθηκε το 2020. Στην ανάλυση της για τα γεγονότα που επέδρασαν καθοριστικά στη διαμόρφωση των πολιτικών απόψεων και την πολιτικοποίηση των νέων, η Μανίνα Κακεπάκη κάνει ειδική μνεία στη δολοφονία του Παύλου Φύσσα που ιεραρχείται ψηλά ως καθοριστικό γεγονός κυρίως από τους νεότερους/ες του δείγματος (17-18 ετών), ενώ η ένταση του γεγονότος φθίνει όσο ανεβαίνει η ηλικία των ερωτώμενων. Όπως σχολιάζει η Κακεπάκη για την επιδραστικότητα της δολοφονίας Φύσσα: «ναι μεν το χρονικό σημείο στο οποίο συνέβη (2013) μοιάζει μακρινό για αυτές τις ηλικίες, φαίνεται όμως ότι λειτούργησε ανα-κοινωνικοποιητικά, τόσο μέσα από την προβολή της δίκης της Χρυσής Αυγής όσο και από την συνεχή παρουσία της Μάγδας Φύσσα και τον ισχυρό συμβολισμό με τον οποίο πλέον έχει περιβληθεί η παρουσία της».
Στην ίδια κατεύθυνση, στα ευρήματα του Eteron για τη Generation Z στην πρώτη έρευνα που πραγματοποιήθηκε το Δεκέμβριο του 2021, το 72,2% των νέων έως 25 ετών δήλωσε ότι συμφωνεί απόλυτα ή αρκετά με το hashtag #Δενείναιαθώοι, το οποίο συνδέθηκε με τις μεγάλες αντιφασιστικές κινητοποιήσεις στη δίκη της Χρυσής Αυγής.
Δυσαρέσκεια για τη δημοκρατία και μειοψηφικές φιλοδικτατορικές τάσεις
Γράφημα 2
Ένα σημαντικό εύρημα της έρευνας του Eteron σχετίζεται με τα μεγάλα ποσοστά δυσαρέσκειας της Gen Z για τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα σήμερα (77,5%). Σε προηγούμενη έρευνα το ποσοστό δυσαρέσκειας στις νεότερες ηλικίες ήταν ακόμη μεγαλύτερο φτάνοντας το 82,5% (Έρευνα Eteron για την οικονομία, Δεκέμβριος 2021). Αντίστοιχα ήταν και τα ευρήματα της ερευνητικής ομάδας “e-polis” σε έρευνα που έλαβε χώρα στα μέσα του 2020 με επιστημονικό υπεύθυνο τον Γεράσιμο Κουζέλη. Όπως σημειώνει η ερευνητική ομάδα σε πρόσφατη δημοσίευση στο e-journal Αυτόματον, το 71% των νέων 16-29 ετών συμφωνούν με την άποψη πως η δημοκρατία στη χώρα παραμένει λειψή και ατροφική.
Ένα τμήμα αυτής της δυσαρέσκειας εκτρέπεται σε αντιδημοκρατικές κατευθύνσεις. Αυτό δείχνει και το εξόχως ανησυχητικό εύρημα ότι το 19% των νέων ηλικίας 17 – 24 ετών που συμμετείχαν στην έρευνα του Eteron συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η δικτατορία είναι ίσως προτιμότερη από τη δημοκρατία. Και σε προηγούμενες έρευνες του Eteron έχουμε διαπιστώσει την ύπαρξη ενός αντιδημοκρατικού πυρήνα, όπου οι φιλο-δικτατορικές απόψεις καταγράφονται στη νεαρότερη ηλικιακή κατηγορία στο 16,3% (Έρευνα Eteron για την οικονομία, Δεκέμβριος 2021).
Όταν η ερώτηση αφορά συγκεκριμένα στη δικτατορία μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, μόλις το 12,6% της Gen Z συμφωνεί & μάλλον συμφωνεί ότι η χούντα των συνταγματαρχών είχε πολλές καλές όψεις. Είναι αξιοσημείωτο ότι είναι μακράν το μικρότερο ποσοστό σε σχέση με όλες τις υπόλοιπες ηλικιακές κατηγορίες. Απ’ την άλλη, καταγράφεται κι ένα 19% της Gen Z που στην ερώτηση για τη δικτατορία της 21ης Απριλίου επιλέγει το «Δεν γνωρίζω / Δεν απαντώ», δείχνοντας ότι εκτός από θέματα δημοκρατικής εγρήγορσης υπάρχουν και ζητήματα στοιχειώδους καλλιέργειας της ιστορικής σκέψης και της ιστορικής συνείδησης.
Στον αντίποδα, βέβαια, μόλις το 5,1% των νέων 17-24 ετών λένε ότι δεν υπήρξαν νεκροί στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, τη στιγμή που στο γενικό πληθυσμό το αντίστοιχο ποσοστό είναι στο 10,7%. Στο σημείο αυτό, έχει ενδιαφέρον να δούμε τα ευρήματα του Eteron συγκριτικά με άλλες δύο έρευνες του Νοεμβρίου του 2023 που καταγράφουν τις απόψεις των πολιτών για την εξέγερση του Πολυτεχνείου 50 χρόνια μετά.
Από την έρευνα της Κάπα Research ξεχωρίζουμε το εύρημα για το βαθμό ενημέρωσης των νέων για την εξέγερση του Πολυτεχνείου: Το 77% των νέων γνωρίζουν το θέμα σε βάθος ή αρκετά, το 18% κάτι έχει ακούσει ενώ υπάρχει κι ένα 5% που δεν γνωρίζει τίποτα για το θέμα. Τέλος, σε έρευνα της Metron Analysis που δημοσιεύθηκε στο Βήμα, προκύπτει ότι η ηλικία αποτελεί βασική παράμετρο διαφοροποίησης των απόψεων των πολιτών για τους εορτασμούς του Πολυτεχνείου (κατάθεση στεφάνων στο Πολυτεχνείο, διοργάνωση εκδηλώσεων μνήμης στα σχολεία, καθιερωμένη πορεία μέχρι την αμερικάνικη πρεσβεία) με τους νέους/ες να υποστηρίζουν πιο έντονα τη σημασία του Πολυτεχνείου και τους εορτασμούς ως συλλογική επιβεβαίωση της μνήμης.
Τέλος, χωρίς να υποτιμάμε τον αντιδημοκρατικό πυρήνα που φαίνεται να διευρύνεται και να φτάνει στο 19, υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι η δυσαρέσκεια των νέων για τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα σήμερα συνδέεται πλειοψηφικά με τάσεις για την εμβάθυνση του δημοκρατικού φαντασιακού. Ενισχύοντας αυτή την υπόθεση, η ερευνητική ομάδα “e-polis” σημειώνει σχετικά: «Η δυσαρέσκεια για το κυρίαρχο πολιτικό σύστημα δεν ταυτίζεται με την απόσυρση και την αδιαφορία.
Απεναντίας, ενδέχεται να συνοδεύεται από κριτικές προσεγγίσεις αλλά και να μετατραπεί σε όχημα μιας πολύπλευρης αντισυστημικής αναζήτησης: Κάποιες φορές οδηγεί στην ανάσυρση προτάσεων από το επαναστατικό-αμεσοδημοκρατικό φαντασιακό, του τύπου “να κάνουμε μια μεγάλη συνέλευση”». Σε αυτή την κατεύθυνση, χαρακτηριστικά είναι και τα περσινά ευρήματα του Eteron όπου καταγράφονται συντριπτικά ποσοστά συμφωνίας των νέων με τη θέση ότι η δημοκρατία στην Ελλάδα θα ήταν καλύτερη αν συμμετείχαν περισσότερο οι πολίτες μέσα από λαϊκές συνελεύσεις και δημοψηφίσματα (82,3%).
Το πρόβλημα της ξενοφοβίας
Γράφημα 3
Όπως έχουμε δει και στα περσινά ευρήματα του Eteron, στις απόψεις των νέων στο μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα εμφανίζονται και οι βαθύτερες επιδράσεις της συντηρητικής ατζέντας στη νέα γενιά. Τα τωρινά στοιχεία ενισχύουν αυτή την υπόθεση, καθώς σχεδόν 1 στα 2 άτομα συνδέουν τους μετανάστες με την εγκληματικότητα και θεωρούν ότι η παρουσία μεγάλου αριθμού μεταναστών και προσφύγων στην Ελλάδα απειλεί τον πολιτισμό και τις παραδόσεις μας.
Αυτό δεν είναι βέβαια ένα νέο φαινόμενο. Σε έκθεσή τους τον Ιούλιο του 2013 για τη νεολαία και την ακροδεξιά, οι Μαρβάκης κ.α. τονίζουν ότι στις διάφορες έρευνες, ήδη από τις αρχές του 2000, οι στάσεις και οι απόψεις των νέων απέναντι στους μετανάστες κινούνται στις παρυφές του ρατσισμού. Παραθέτουν μάλιστα τα δεδομένα της Social European Survey, απ’ όπου προκύπτει ότι στις τέσσερις φάσεις της έρευνας, στις οποίες συμμετείχε η Ελλάδα από το 2002 ως το 2010, πάνω από το 50% των νέων έως 30 ετών συμφωνούσε με τη δήλωση ότι «η πολιτιστική ζωή στη χώρα υποβαθμίζεται εξαιτίας των μεταναστών».
Σε αυτές τις αντιλήψεις εδράζονται πολλαπλές (θεσμικές) διακρίσεις κατά των μεταναστών και των προσφύγων και νομιμοποιείται κοινωνικά η αποστέρηση των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων τους. Παράλληλα, η σύνδεση μεταναστών και εγκληματικότητας εντείνει στερεότυπα και προκαταλήψεις. Όπως σημείωνε σε άρθρο του στα μέσα της περασμένης δεκαετίας ο αείμνηστος καθηγητής εγκληματολογίας και Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη (2010-2016) Βασίλης Καρύδης, οι επίσημες εγκληματολογικές στατιστικές «διαψεύδουν τις στερεοτυπικά εμπεδωμένες αντιλήψεις που τροφοδοτούν τον φόβο και τη μισαλλοδοξία, σε σημείο κοινωνικής υστερίας εις βάρος των νεοφερμένων κυρίως μεταναστών και αιτούντων άσυλο».
Στην έκθεσή τους οι Μαρβάκης κ.α. υποστηρίζουν ότι η διακριτική και εξευτελιστική μεταχείριση των μεταναστών μετατρέπεται από «ανεκτή» κοινωνική πρακτική σε πολιτική «κανονικότητα». Με αυτή την έννοια, συνεχίζουν, η άκρα δεξιά συμπυκνώνει και ενώνει σε πολιτικό πρόταγμα ευρύτερα αποδεκτές αξιακές θέσεις που ετοιμάζονται από καιρό και υιοθετούνται από ένα ευρύτερο πολιτικό φάσμα. Αναδεικνύουν με αυτόν τον τρόπο την ευθύνη δυνάμεων του ευρύτερου πολιτικού φάσματος για τον εθισμό τμήματος της κοινωνίας και των νεότερων ηλικιών σε ακροδεξιές λογικές για την αντιμετώπιση κοινωνικών ζητημάτων, διαδικασία την οποία οι Μαρβάκης κ.α. περιγράφουν ως «παράπλευρη απώλεια της συνεχιζόμενης απονομιμοποίησης της δημοκρατίας».
Σε αυτό το πλαίσιο οφείλει να ιδωθεί η απόπειρα να μετατραπούν σε πολιτική «κανονικότητα» οι πρακτικές των αποτροπών – επαναπροωθήσεων (pushbacks), οι οποίες θέτουν συστηματικά σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT) του Συμβουλίου της Ευρώπης, του κορυφαίου ευρωπαϊκού οργανισμού κατά των βασανιστηρίων, οι αρχές σε όλη την Ευρώπη έχουν χρησιμοποιήσει πρακτικές που ισοδυναμούν με βασανιστήρια για να στοχοποιήσουν μετανάστες και πρόσφυγες που προσπάθησαν να διασχίσουν τα ευρωπαϊκά σύνορα.
Σειρά ανεξάρτητων και αμερόληπτων ερευνών έχουν φέρει στο φως της δημοσιότητας στοιχεία, που σύμφωνα με τη διατύπωση της Διεθνούς Αμνηστίας, αποδεικνύουν «τη συνεχή, συστηματική χρήση αυτών των βάναυσων τακτικών από την Ελλάδα ως μια εδραιωμένη μέθοδο ελέγχου των συνόρων στην ξηρά και στη θάλασσα». Για παράδειγμα, κοινή έρευνα των Forensic Architecture και Forensis αποκαλύπτει ότι από τον Μάρτιο του 2020 έως τον Μάρτιο του 2022 οι ελληνικές Αρχές προχώρησαν σε 1.018 παράνομα pushbacks στο Αιγαίο με θύματα τουλάχιστον 27.464 αιτούντες άσυλο, κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου και των δεσμεύσεων της χώρας για προστασία των προσφύγων. Μάλιστα, στα τέλη της άνοιξης του ‘23 η Κομισιόν υπέβαλε επίσημο αίτημα στις ελληνικές Αρχές για ανεξάρτητη έρευνα για τα pushbacks μετά τις σχετικές αποκαλύψεις των New York Times.
To θέμα βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου μετά τη θανατηφόρα τραγωδία στα ανοιχτά της Πύλου το καλοκαίρι, όπου ερευνώνται παραλείψεις των ελληνικών Αρχών ως προς την έναρξη επιχείρησης έρευνας και διάσωσης, καθώς και καταγγελίες επιζώντων για απόπειρα ρυμούλκησης του σκάφους.
Γράφημα 4
Σε αυτό το πλαίσιο, είναι πολύ σημαντικό ότι στην έρευνα του Eteron περιλαμβάνεται ερώτηση για τις επαναπροωθήσεις στη θάλασσα. Προκύπτει, λοιπόν, ότι η πλειοψηφία της Gen Z διαφωνεί με την πρακτική των αποτροπών/επαναπροωθήσεων (67,4%). Απ’ την άλλη, είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι 1 στα 4 νεαρά άτομα συμφωνεί με μια πρακτική που αποτελεί κατάφωρη παραβίαση των κανόνων του διεθνούς δικαίου. Το εύρημα αποτελεί καμπανάκι κινδύνου για την εξοικείωση ενός τμήματος της νέας γενιάς με τη συνοριακή βία, τη θανατοπολιτική των pushbacks και τη συνακόλουθη παραίτηση από την ανάγκη προστασίας της ανθρώπινης ζωής.
Αξίζει να σημειωθούν δύο επιπλέον στοιχεία. Πρώτον, είναι σημαντικό για τη δημόσια συζήτηση το εύρημα ότι σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες η πλειοψηφία των πολιτών διαφωνεί με την πρακτική των επαναπροωθήσεων στη θάλασσα. Δεύτερον, εμφανίζονται σημαντικές διαφορές μεταξύ των ψηφοφόρων των ακροδεξιών κομμάτων. Ενώ μεταξύ των ψηφοφόρων των Σπαρτιατών και της Ελληνικής Λύσης οι επαναπροωθήσεις στη θάλασσα χαίρουν μεγάλης αποδοχής (72% και 64,7% αντίστοιχα), στους ψηφοφόρους της Νίκης το ποσοστό αυτό πέφτει στο 36,7%, ενώ στους ψηφοφόρους της Νέας Δημοκρατίας το 43,4% συμφωνεί με τις επαναπροωθήσεις μεταναστών και προσφύγων. Άλλωστε, το μεταναστευτικό-προσφυγικό είναι από τα βασικά ζητήματα όπου εμφανίζεται πεδίο σύγκλισης μεταξύ των ψηφοφόρων της Νέας Δημοκρατίας και των κομμάτων στα δεξιά της (Σπαρτιάτες, Ελληνική Λύση, Νίκη).
Απ’ την άλλη, απ’ τα στοιχεία φαίνεται ότι σε κάποια ζητήματα, όπως το δικαίωμα στην ιθαγένεια για τους μετανάστες/ριες «δεύτερης γενιάς», έχει διαμορφωθεί στην κοινωνία – και όχι μόνο στη νέα γενιά – σαφής πλειοψηφία υπέρ του δικαιώματος (66,1%).
Γράφημα 5
Επιστρέφοντας στη Gen Z, η σύγκριση των αποτελεσμάτων βάσει ηλικίας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ξενοφοβία επιδρά λιγότερο στους νέους και τις νέες σε σχέση με τις μεγαλύτερες γενιές. Πολύ σημαντικές αποκλίσεις βάσει της ηλικίας εμφανίζονται και στη στάση απέναντι στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, πολλές από τις οποίες έχουν βρεθεί στο στόχαστρο κυβερνητικών στελεχών με την κατηγορία ότι υπονομεύουν συνειδητά της εικόνα της Ελλάδας με τις αποκαλύψεις τους σε σχέση με τη συνοριακή βία, τις επαναπροωθήσεις κ.α. Από τα στοιχεία της έρευνας προκύπτει ότι οι αρνητικές γνώμες για τις ΜΚΟ πλειοψηφούν στους 35 άνω και μειοψηφούν στα άτομα κάτω των 35 ετών, με τη Gen Z να έχει την πιο θετική άποψη για τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και να διαφωνεί έντονα με τη θέση ότι «οι ΜΚΟ υπονομεύουν συνειδητά της εικόνα της Ελλάδας».
Δικαίωμα ΛΟΑΤΚΙ+ ζευγαριών σε γάμο/τεκνοθεσία
Πριν κλείσουμε την ανάλυση για την επιρροή της άκρας δεξιάς στη Gen Z, θα αναφερθούμε σε δύο ζητήματα τα οποία συζητούνται έντονα το τελευταίο διάστημα στο δημόσιο διάλογο.
Γράφημα 6
Γράφημα 7
Το πρώτο σχετίζεται με τη θεσμοθέτηση του γάμου για ομόφυλα ζευγάρια. Αποτελεί νομοθετική πρωτοβουλία την οποία έχει εξαγγείλει ο Πρωθυπουργός και στην οποία αντιτίθενται Σπαρτιάτες, Ελληνική Λύση, Νίκη, αλλά και στελέχη της κυβέρνησης.
Η πλειοψηφία των ακροδεξιών ψηφοφόρων στα focus group ήταν αντίθετοι με τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών, τον οποίο θεωρούν «μια εκφυλιστική διαδικασία, μια ηθική έκπτωση από τις παραδοσιακές αρχές που πρεσβεύουν».
Από τα στοιχεία όμως της έρευνας προκύπτει ότι πλέον έχει διαμορφωθεί πλειοψηφία σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες υπέρ του γάμου ανεξαρτήτως φύλου, ενώ τα υψηλότερα ποσοστά συμφωνίας με τη θεσμοθέτηση του γάμου καταγράφονται στη Gen Z.
Για το θέμα της τεκνοθεσίας παιδιών ανεξαρτήτως φύλου των γονέων, η ηλικία αποτελεί βασική παράμετρο διαφοροποίησης των απόψεων, με τους κάτω των 35 ετών να τοποθετούνται υπέρ και τους 35 άνω να αντιτίθενται στην τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια, με τα ποσοστά συμφωνίας να πέφτουν όσο ανεβαίνουν οι ηλικίες. Η Gen Z καταγράφει και σε αυτό το ζήτημα πρωτιά δείχνοντας ότι σε σχέση με τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα έχει ήδη συντελεστεί αλλαγή νοοτροπίας στη νέα γενιά.
Σύνοψη & Κεντρικά συμπεράσματα
Αν ξεχωρίσουμε τα τρία πιο ανησυχητικά ευρήματα της έρευνας του Eteron σε σχέση με την επιρροή της άκρας δεξιάς στη Gen Z, αυτά είναι τα ακόλουθα:
- Το 5,1% της Gen Z πιστεύουν ότι η Χρυσή Αυγή ήταν ένα πραγματικά πατριωτικό κόμμα και προσέφερε πολλά στη χώρα.
- Το 19% συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η δικτατορία είναι ίσως προτιμότερη από τη δημοκρατία.
- 1 στα 4 άτομα της Gen Z συμφωνούν ότι για να αποτραπεί η είσοδος μεταναστών και προσφύγων στη χώρα, είναι σωστό να γίνονται επαναπροωθήσεις στη θάλασσα ακόμη κι αν υπάρχει κίνδυνος να χαθούν ανθρώπινες ζωές.
Το 5,1% της θετικής αποτίμησης για την εγκληματική οργάνωση Χρυσή Αυγή υποδηλώνει έναν πιο σκληρό πυρήνα επιρροής του νεοναζισμού, γεγονός ιδιαίτερα ανησυχητικό, ιδίως αν λάβουμε υπόψη ότι στις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου 2023 οι Σπαρτιάτες, με τη στήριξη του καταδικασμένου για διεύθυνση της εγκληματικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή Ηλία Κασιδιάρη, κατέγραψαν 7,8% στην ηλικιακή κατηγορία 17 – 24 ετών.
Το 19% των φιλο-δικτατορικών απόψεων υποδηλώνει την ύπαρξη ενός αντιδημοκρατικού πυρήνα στη νέα γενιά και φανερώνει ότι ένα τμήμα των μεγάλων ποσοστών δυσαρέσκειας για τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα εκτρέπεται σε ακροδεξιές απόψεις. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η συνολική εκλογική επιρροή και των τριών ακροδεξιών κομμάτων (Σπαρτιάτες, Νίκη, Ελληνική Λύση) βρίσκεται αθροιστικά στο 12,6% στην ηλικιακή κατηγορία 17 – 24 ετών, συμπεραίνουμε ότι η εν δυνάμει ζώνη επιρροής της άκρας δεξιάς στη Gen Z είναι ευρύτερη της εκλογικής καταγραφής της.
Το 24,9% που συμφωνεί με τις επαναπροωθήσεις στη θάλασσα ακόμη κι αν κινδυνεύουν οι ζωές μεταναστών και προσφύγων, αποτελεί καμπανάκι κινδύνου για την εξοικείωση ενός τμήματος της νέας γενιάς με τη συνοριακή βία και τη συνακόλουθη παραίτηση από την ανάγκη προστασίας της ανθρώπινης ζωής.
Απ’ την άλλη, θα ήταν λάθος να «διαβάσουμε» στα ευρήματα κάποια επέλαση της άκρας δεξιάς στη Generation Z. Από τα στοιχεία της έρευνας και από πλήθος άλλων ερευνών των τελευταίων χρόνων επιβεβαιώνονται τα ξεκάθαρα πλειοψηφικά δημοκρατικά και αντιφασιστικά αντανακλαστικά της νέας γενιάς. Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα, το μαζικό αντιφασιστικό κίνημα και η δίκη της Χρυσής Αυγής φαίνεται να έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των απόψεων και την πολιτικοποίηση των νεότερων ηλικιών.
Η δυσαρέσκεια της Gen Z για τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας συνδέεται πλειοψηφικά με τάσεις για εμβάθυνση της δημοκρατίας και πιο ουσιαστική πολιτική συμμετοχή. Σε σχέση με τη στάση της Gen Z στο μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα, παρά τη σοβαρή διείσδυση ακροδεξιών λογικών σε ένα περιβάλλον θεσμικών διακρίσεων και κανονικοποίησης του ακροδεξιού λόγου, η ξενοφοβία επιδρά λιγότερο στους νέους και τις νέες σε σχέση με τις μεγαλύτερες γενιές. Σε ζητήματα όπως το δικαίωμα στην ιθαγένεια για τα παιδιά των μεταναστών αποτυπώνεται πλέον ξεκάθαρη συμφωνία, ενώ η Gen Z υποστηρίζει σε συντριπτικό βαθμό τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, διαφωνώντας με τη θέση ότι «οι ΜΚΟ υπονομεύουν συνειδητά της εικόνα της Ελλάδας», κατηγορία που συχνά διατυπώνεται στο δημόσιο λόγο για τη στοχοποίησή τους.
Τέλος, σε σχέση με τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, από τα στοιχεία της έρευνας προκύπτει ότι έχει διαμορφωθεί πλειοψηφικό ρεύμα στην κοινωνία σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες υπέρ της θεσμοθέτησης του γάμου ανεξαρτήτως φύλου. Στη Gen Z καταγράφονται τα υψηλότερα ποσοστά συμφωνίας με τη θεσμοθέτηση του γάμου και την τεκνοθεσία ανεξαρτήτως του φύλου των γονέων, δείχνοντας ότι στα ζητήματα αυτά η νέα γενιά πρωταγωνιστεί στην αλλαγή νοοτροπίας και την ήττα της ακροδεξιάς ατζέντας.