Ο Σαμπετάι και η Εστέρ Καμχή, δύο αδέλφια 13 και 9 ετών, ήταν μαθητές στο 7ο δημοτικό σχολείο Θεσσαλονίκης μέχρι το 1943, οπότε το νήμα της ζωής τους κόπηκε βίαια. Τα δύο αδέλφια ήταν δύο από τους 1.476 εβραίους μαθητές σε δημόσια και ιδιωτικά σχολεία της Θεσσαλονίκης, η πλειονότητα των οποίων δεν επέστρεψε ποτέ από τα ναζιστικά στρατόπεδα.
Τα ονόματά τους θα παρέμεναν για πάντα στη λήθη, αν δύο ερευνητές δεν έκαναν βουτιά στη σκόνη και την υγρασία των αρχείων, για να τα ανασύρουν μέσα από σχολικά μαθητολόγια, ελέγχους και άλλα έγγραφα που εντόπισαν σε σχολεία και στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας. Η Αγγελική Γαβριήλογλου και ο Χρίστος Χατζηιωαννίδης άρχισαν να ψάχνουν για στοιχεία από το 2016 και συνεχίζουν μέχρι σήμερα, ενώ από τον Ιούνιο του 2018 η έρευνα υιοθετήθηκε από το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και την Έδρα Εβραϊκών Σπουδών του ΑΠΘ.
Έρευνα σε 22 σχολεία
Η αρχή της έρευνάς τους έγινε από τα μαθητολόγια του 55ου σχολείου. Συνολικά βρήκαν στοιχεία από 14 σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και οκτώ σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, κυρίως από σχολεία του κέντρου της Θεσσαλονίκης, ενώ στις ανατολικές και δυτικές συνοικίες διαπίστωσαν ότι τα αρχεία ήταν από ελλιπή έως ανύπαρκτα. «Ανασύραμε δεκάδες μαθητολόγια και ελέγχους από υπόγεια, από γεμάτα υγρασία μπαούλα και παρατημένες ντουλάπες και τα φωτογραφήσαμε σελίδα σελίδα, γεμίζοντας τα χέρια μας με σκόνη δεκαετιών. Όταν βρίσκαμε κάποιο όνομα, ενθουσιαζόμασταν, ενώ όταν πανηγυρίζαμε για τα πρώτα εκατό ονόματα, δεν νομίζω να είχαμε σκεφτεί πως θα φτάναμε τα 1.500», θυμάται ο Χρίστος Χατζηιωαννίδης. Φυσικά υπήρχαν και δυσκολίες: « ‘Μα στη γειτονιά δεν υπήρχαν εβραίοι’, ‘τι θέλετε και τα σκαλίζετε τώρα αυτά’ τους έλεγαν κάποιοι από τους εκπαιδευτικούς. Αυτές οι περιπτώσεις όμως ήταν ελάχιστες. Συναντήσαμε εκπαιδευτικούς οι οποίοι με χαρά, αναγνωρίζοντας τη σημασία της διάσωσης και ανάδειξης της πληροφορίας των αρχείων τους, μας άνοιξαν τις πόρτες των σχολείων τους και μας καλοδέχτηκαν».«Με κάθε αρχείο που κοιτούσαμε ήμασταν σε θέση να δείξουμε ότι η συνύπαρξη μεταξύ εβραίων και χριστιανών στη γειτονιά και στο σχολείο ήταν κομμάτι της καθημερινότητας, μιας καθημερινότητας που διακόπηκε βίαια κατά τη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής» προσθέτει ο ίδιος.
Μόλις 190 επιβίωσαν του Ολοκαυτώματος
Σύμφωνα με την έρευνα, το 1940 στη Θεσσαλονίκη φοιτούσαν σε διάφορα σχολεία (κοινοτικά, ιδιωτικά, ξένα και δημόσια) 7.322 εβραίοι μαθητές και μαθήτριες. Μάλιστα στα 92 δημόσια σχολεία της πόλης ένας στους τρεις μαθητές ήταν εβραίος (839 σε σύνολο 2.423). Χάρη στην εργασία των δύο ερευνητών γνωρίζουμε τα ονόματα του ενός πέμπτου του συνόλου των εβραίων μαθητών.
Οι ερευνητές αποδελτίωσαν για κάθε ένα από τα 1.476 παιδιά το ονοματεπώνυμο και το πατρώνυμο, την ημερομηνία γέννησης, την ηλικία, το επάγγελμα του πατέρα και την τάξη φοίτησης.
Η διαταγή του Μαξ Μέρτεν στις 6 Φεβρουαρίου 1943 για τον περιορισμό του εβραϊκού πληθυσμού σε γκέτο «διέρρηξε βίαια την καθημερινότητα της βαθιά ριζωμένης σε όλη την πόλη εβραϊκής κοινότητας» σημειώνει η Αγγελική Γαβριήλογλου. Όταν στα μέσα Μαρτίου αρχίζουν οι εκτοπίσεις των εβραίων με τα τρένα, κόβεται το νήμα της (σχολικής και όχι μόνο) ζωής των παιδιών. «Στα μαθητολόγια, εκεί που γράφονταν οι βαθμοί κάθε μαθητή, οι σημειώσεις αναφέρουν: «μετανάστευσε», «διέκοψε», «απεσύρθη». Τα μικρά παιδιά που έφταναν στα ναζιστικά στρατόπεδα εξοντώνονταν αμέσως, αφού θεωρούνταν μη ικανά για εργασία. Από τους έφηβους, οι ελάχιστοι που επιβίωναν στην πρώτη διαλογή, πέθαιναν από την εξαντλητική εργασία και την πείνα».
Χάρη στη συνεργασία των δύο ερευνητών με την υπεύθυνη του Ιστορικού Αρχείου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης Αλίκη Αρούχ και την υιοθέτηση της κατάλληλης μεθοδολογίας, δημιουργήθηκε μία κεντρική βάση δεδομένων η οποία διαχωρίζει τα άτομα σε τέσσερις κατηγορίες και περιέχει τις παρακάτω πληροφορίες: Θύμα Ολοκαυτώματος επιβεβαιωμένο τουλάχιστον από ένα έγγραφο. Επιζών/επιζήσασα, επιβεβαιωμένο θύμα πριν την αναχώρηση, δηλαδή άτομο το οποίο πέθανε στην πόλη, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και ανεπιβεβαίωτο θύμα, παιδί για το οποίο δεν υπάρχουν έγγραφα που να ταυτοποιείται η πορεία του στο Ολοκαύτωμα καθώς τελευταία φορά εμφανίζεται να εγγράφεται στο σχολείο το 1942 ενώ μετά τα ίχνη του χάνονται. Από τη διασταύρωση των στοιχείων των σχολικών αρχείων και του Ιστορικού Αρχείου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης προέκυψε ότι από τους 1.476 μαθητές και μαθήτριες οι 688 είναι επιβεβαιωμένα θύματα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι 598 παραμένουν ανεπιβεβαίωτα θύματα (αλλά η πιθανότητα να επέζησαν είναι μηδενική) και μόλις 190 είχαν επιβιώσει του Ολοκαυτώματος. Οι κατηγοριοποιήσεις και οι ταυτοποιήσεις αυτές έγιναν από την κ. Αλικη Αρούχ.
Κάθε κουκκίδα και μία ιστορία
Τα δεδομένα από τα σχολικά αρχεία αποτυπώθηκαν σε έναν διαδραστικό χάρτη, που δημιουργήθηκε από το μηχανικό ηλεκτρονικών υπολογιστών Χρήστο Πανουργιά. Ο χάρτης δείχνει τον αριθμό των παιδιών σε κάθε σχολική μονάδα και τη διασπορά τους σε όλη την πόλη. Η πρώτη φάση της ερευνητικής εργασίας παρουσιάζεται στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης από τον Σεπτέμβριο του 2019.
«Πέρα από τα ποσοστά που μετρούν το θάνατο ή την επιβίωση, συμπεράσματα αναγκαία, σημαντικό είναι να θυμόμαστε πάντα ότι η κάθε κουκκίδα στο χάρτη αντιπροσωπεύει ουσιαστικά και μία ολόκληρη οικογένεια. Το κάθε παιδί είχε τη δική του ζωή, τις δικές του εμπειρίες και συνεπώς τη δική του μοναδική ιστορία» λέει η Αγγελική Γαβριήλογλου.
Οι δύο ερευνητές συγκεντρώνουν κι άλλα αρχεία, ώστε να εμπλουτίσουν το χάρτη με νέα ονόματα κι αναζητούν κάποιους από τους χριστιανούς συμμαθητές των παιδιών με το κίτρινο άστρο, που ξαφνικά εξαφανίστηκαν. Αναρωτήθηκαν άραγε τι τους συνέβη; Γιατί έμειναν άδειες οι σχολικές αίθουσες και οι αυλές; Πώς να άλλαξε άραγε η καθημερινότητα στο σχολείο;
«Στόχος μας είναι μέσα από τη χρήση του ως εκπαιδευτικό εργαλείο να προκαλέσει το ενδιαφέρον των νέων μαθητών και να κρατήσουμε ζωντανή τη μνήμη των χιλιάδων παιδιών που χάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης» λένε στη «Θ» οι δύο ερευνητές.
Δημοσιεύτηκε στη "Θεσσαλονίκη" 6/2/2020