Εκατοντάδες σπάνιες εικόνες και εκκλησιαστικά κειμήλια ξήλωσε μέσα σε 6-7 χρόνια από το 2003 μέχρι το 2009 τουλάχιστον, από εκκλησίες, ξωκλήσια και μοναστήρια της Ηπείρου, το μεγάλο κύκλωμα που δικάζεται από την περασμένη Πέμπτη στα Ιωάννινα.
Η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κουκούλι Ζαγορίου, μια από τις πιο όμορφες και σπάνιες της Ηπείρου, έμελλε να αποτελέσει την άκρη του νήματος που οδήγησε το ξήλωμα του κυκλώματος, στο οποίο φέρεται να συμμετείχαν ως εγκέφαλος ένας αρχιμανδρίτης, ο οποίος είναι σήμερα ηγούμενος μονής, ένας ιερέας που σήμερα ταλαιπωρείται από ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας, ένας ξενοδόχος από τα Τρίκαλα που κατάφερε μέχρι τώρα να κρατηθεί μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, ένας βιβλιοδέτης με παλαιοπωλείο στο Μοναστηράκι που με την ομολογία του έδειξε τις πανευρωπαϊκές διαστάσεις της υπόθεσης και ακόμα δύο άτομα, ενώ το προηγούμενο διάστημα έφυγε από τη ζωή και ένας γνωστός Έλληνας γκαλερίστας στη Γερμανία, ο οποίος επίσης φέρονταν να συμμετέχει στο κύκλωμα…
Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κουκούλι είναι ένα πραγματικά εντυπωσιακό κτίσμα. Σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται εσωτερικά πάνω από τη δυτική είσοδο, ο σημερινός ναός χτίστηκε για τρίτη φοράς την ίδια θέση το 1788. Η δεύτερη κτίση είχε γίνει το 1630, ενώ «της πρώτης μικράς οικοδομής του ιερού τούτου ναού το έτος άδηλον…». Η παράδοση αναφέρει πως ο Άγιος Κοσμάς αφού προσκύνησε την εικόνα της Παναγίας δίδαξε στο πλήθος που τον ακολούθησε, καθισμένος στο βράχο, που είναι έξω από την εκκλησία. Κατά το προσκύνημα του βούλιαξαν οι πέτρες και αποτυπώθηκε το πέλμα του, το γόνατο του και η άκρη από το πόδι του.
«Δωδεκάορτο τέμπλο». Εκλάπη από τη μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Βισικού Καλούτα Ζαγορίου.
Οι μεγάλες κλοπές
Τίποτε από αυτά όμως δεν εμπόδισε τους αρχαιοκάπηλους να «χτυπήσουν» την παραμονή των Χριστουγέννων του 2009. Μπήκαν στο ναό από ένα μικρό παράθυρο στο οποίο έκοψαν τα σιδερένια κάγκελα και στην κυριολεξία έγδυσαν το ναό αφού πήραν 67 σπάνιες εικόνες μεγάλης αξίας, αλλά και ιερά ευαγγέλια, τα εξαπτέρυγα, τα ιερά δισκοπότηρα ιερά λείψανα των αγίων Παντελεήμονος και Χαραλάμπους και διάφορα άλλα εκκλησιαστικά σκεύη μεγάλης αξίας που χρονολογούνται από τον16ο - 17ο αιώνα. Και δεν ήταν η πρώτη φορά. Πριν λίγα χρόνια από τον ίδιο ναό είχε κλαπεί και ο σπάνιος και πολύ μεγάλης αξίας Επιτάφιος…
Η εικόνα του απογυμνωμένου τέμπλου της εκκλησίας στο Κουκούλι, σόκαρε τους κατοίκους της περιοχής αλλά και τις αρχές που με αυτή την αφορμή άρχισαν να κινητοποιούνται από τη μία για να εντοπίσουν τους δράστες και από την άλλη για να βάλουν τέλος στη δράση των βάρβαρων αρχαιοκαπήλων.
Η κινητοποίηση των αρχών που άρχισαν να ψάχνουν πλέον ένα-ένα όλες τις εκκλησίες και τα ξωκλήσια της Ηπείρου με πρωτοβουλία του τότε νομάρχη Ιωαννίνων και στη συνέχεια περιφερειάρχη Ηπείρου Αλέξανδρου Καχριμάνη αποκάλυψε πως πάνω από 200 εικόνες είχαν πέσει στα χέρια των αρχαιοκαπήλων από διάφορους ναούς με κάποιες εκτιμήσεις πάντως να ανεβάζουν τον τελικό αριθμό και πάνω από 700!
Εκλάπη από τον Ιερό Ναό Αγίου Αθανασίου στη Σαμαρίνα.
Στις μεγάλες κλοπές -εκτός από αυτή στο Κουκούλι- συγκαταλέγεται κι αυτή που έγινε στο Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βισικού, στην Καλουτά Ζαγορίου. Η εκκλησία είναι χτισμένη το 1114 μ.Χ και οι άγνωστοι αφαίρεσαν δώδεκα εικόνες από το επίχρυσο τέμπλο της. Λίγο πριν το Πάσχα του 2009, άγνωστοι έσπασαν με σιδηρολοστό την ξύλινη πόρτα του Ναού του Αγίου Νικολάου στο Ηλιοχώρι Ζαγορίου και άρπαξαν δύο εικόνες, έναν σταυρό, το Ευαγγέλιο και τρία εξαπτέρυγα. Τις ίδιες ημέρες διέρρηξαν και την εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου έξω από το Ηλιοχώρι και πήραν δώδεκα εικόνες. Στα μέσα Μαρτίου 2009, οι ιερόσυλοι άρπαξαν πέντε εικόνες και δύο βημόθυρα από το σπάνιο ξυλόγλυπτο τέμπλο στο βυζαντινό Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου στον Ελαφότοπο, του Κεντρικού Ζαγορίου που κτίστηκε το 1806. Τον Φεβρουάριο του 2009, είχαν κλέψει εικόνες και πολύτιμα σκεύη από το Μοναστήρι Κοιμήσεως της Θεοτόκου και πάλι στον Ελαφότοπο. Από τον Ναό του Αγίου Αθανασίου, που κτίσθηκε το 1702 στα Κάτω Πεδινά, στα Κεντρικά Ζαγοροχώρια, έκλεψαν άλλες ένδεκα παμπάλαιες εικόνες. Έναν χρόνο νωρίτερα, οι αρχαιοκάπηλοι χτύπησαν το ιστορικό Μοναστήρι της Γενέσεως της Θεοτόκου στους Δραμεσιούς Δωδώνης. Ξήλωσαν την οροφή του ξυλόγλυπτου τέμπλου που χρονολογείται από το 1683 και άρπαξαν δεκαπέντε παλιές εικόνες. Μεγάλη κλοπή είχε γίνει στη Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Μακρίνο, του Ανατολικού Ζαγορίου, τον Νοέμβριο του 2007, όταν οι δράστες άρπαξαν τριάντα επτά πολύτιμες εικόνες και ξήλωσαν ολόκληρη την επίχρυση και ξυλόγλυπτη πόρτα της Ωραίας Πύλης! Την ίδια χρονιά, από την ιστορική μονή Κηπίνας, στα Τζουμέρκα, αφαίρεσαν ολόκληρο το τέμπλο.
«Η περιτομή του Χριστού». Εκλάπη από τον Ιερό Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κουκούλι Ζαγορίου.
Η αστυνομική έρευνα που ακολούθησε ήταν πρωτοφανής ακόμα και για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, αφού ενεπλάκησαν επί χρόνια εκτός από την ελληνική αστυνομία και η Σκότλαντ Γιαρντ -η οποία το 2011 συνέταξε μία έκθεση 150 σελίδων για το θέμα, την οποία απέστειλε στις ελληνικές αρχές- αλλά και οι αστυνομικές αρχές πολλών ευρωπαϊκών χωρών.
Σήμερα, μετά από 12-13 χρόνια ερευνών κάποιες από τις εικόνες βρέθηκαν και επιστράφηκαν στην Ελλάδα, αλλά μεγάλο μέρος τους παραμένει εξαφανισμένο, σε κάποιες ιδιωτικές γκαλερί ή σε οίκους δημοπρασιών που περιμένουν την κατάλληλη ευκαιρία και τους πλούσιους πελάτες οι οποίοι θα πληρώσουν αδρά για να τις αποκτήσουν. Σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες δύο από τις σπάνιες εικόνες που κλάπηκαν από εκκλησίες στο κεντρικό Ζαγόρι βρέθηκαν ακόμα και στη Μόσχα, στο Ρωσικό Πατριαρχείο. Άλλωστε πολλές από τις εικόνες βρέθηκαν σε γνωστές γκαλερί στο Λονδίνο, όπως η γκαλερί Τέμπλ, στο Ντύσεντορφ και στο Άμστερνταμ.
Σε μία τελευταία εξέλιξη, σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες, τρεις από τις εικόνες έχουν εντοπιστεί στο εξωτερικό με τις ελληνικές αρχές να περιμένουν να τελεσιδικήσει η υπόθεση για να τις επαναπατρίσουν.
«Άγιος Γεώργιος». Εκλάπη από τον Ιερό Ναό Αγίου Αθανασίου Σαμαρίνας.
Από το Μοναστηράκι και… σ’ όλο τον κόσμο
Το κουβάρι άρχισε να ξετυλίγεται, όταν μια εικόνα βρέθηκε σε παλαιοπωλείο στο Μοναστηράκι και από εκεί έφτασε σε γκαλερί του εξωτερικού, όπου εντοπίστηκαν να πωλούνται εικόνες από εκκλησίες του Ζαγορίου και του Πηλίου. Όπως είπε ο περιφερειάρχης Αλέξανδρος Καχριμάνης, μετά την κλοπή των 67 εικόνων από τον ιερό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κουκούλι Ζαγορίου, ανήμερα των Χριστουγέννων του 2009, ο τότε δήμαρχος Τύμφης Γ. Σουκουβέλος, τον ενημέρωσε ως νομάρχη Ιωαννίνων για ότι είχε συμβεί. Λίγες ημέρες αργότερα, έγινε συνάντηση τοπικών παραγόντων για το ζήτημα στο Τσεπέλοβο και υιοθετήθηκε η πρόταση του κ. Καχριμάνη, να αναρτηθούν φωτογραφίες από τις εικόνες που κλάπηκαν στο διαδίκτυο. Το εγχείρημα, όπως αναφέρει ο περιφερειάρχης, δεν άργησε να ανοίξει τον δρόμο για τον εντοπισμό των κλεμμένων θρησκευτικών κειμηλίων. Έναν μήνα αργότερα, στις 30 Ιανουαρίου του 2010, έφτασε στο γραφείο του η φωτογραφεία μιας εικόνας, η οποία ήταν σε παλαιοπωλείο στο Μοναστηράκι. «Ήταν η πρώτη ένδειξη πως είχαν περάσει στην αγορά», είπε χαρακτηριστικά. Την επόμενη μέρα -όπως λέει ο ίδιος- βρέθηκε στο Μοναστηράκι και μετά από 5 ώρες αναζητήσεων στα παλαιοπωλεία, την εντόπισε. Παριστάνοντας τον ενδιαφερόμενο, πλήρωσε 500 ευρώ και την απέκτησε. Οι αρχές επενέβησαν και υπό την πίεσή τους ο παλαιοπώλης ισχυρίστηκε πως η εικόνα ανήκει στη συλλογή του ενός ξενοδόχου από τα Τρίκαλα, ο οποίος είναι ένας εκ των κατηγορούμενων στην υπόθεση.
Τον Απρίλιο του 2011 αρχικά εντοπίστηκαν μερικές από αυτές τις εικόνες στο Άμστερνταμ και έτσι ξεκίνησε μια από τις μεγαλύτερες αστυνομικές έρευνες για τον εντοπισμό των δραστών. Ακολούθησε ο εντοπισμός μεγάλου αριθμού κλεμμένων εικόνων και στην γκαλερί «Τεμπλ» του Λονδίνου λίγο προτού βγουν στο σφυρί, με τον ιδιοκτήτη της να κατονομάζει επίσης τον ξενοδόχο από τα Τρίκαλα ως τον προμηθευτή του. Οι εικόνες που εντοπίσθηκαν στο Άμστερνταμ επαναπατρίσθηκαν το Δεκέμβριο του 2011 και παρουσιάσθηκαν σε ειδική τελετή που έγινε στο Βυζαντινό Μουσείο από τον υπουργό Πολιτισμού Παύλο Γερουλάνο.
Τα κειμήλια
Είναι αποκαλυπτικά τα όσα ανέφερε το ίδιο το υπουργείο Πολιτισμού στην αναφορά του για τον επαναπατρισμό των εικόνων. Περιγράφοντας τα κειμήλια αποκάλυψε και τον αρχαιοπώλη που πουλούσε τις σπάνιες εικόνες. Ανέφερε για κάθε μία ξεχωριστά:
1. «Ζωοδόχος Πηγή», φορητή εικόνα, 18ος αι., διαστ. 0,83Χ0,56 μ., η οποία κλάπηκε από το ναό Κοίμησης της Θεοτόκου Κουκουλίου, Δήμου Ζαγορίου, Νομού Ιωαννίνων. Η κλοπή πραγματοποιήθηκε την περίοδο 21-25.12.2009. Η εικόνα εντοπίστηκε στον δικτυακό κατάλογο του αρχαιοπώλη H.W.C Dullaert με έδρα το Amsterdam και κατασχέθηκε από την Ολλανδική αστυνομία στις 13/04/2011.
2. «Μυστικός Δείπνος», φορητή εικόνα, 18ος-19ος αι., διαστ. 0,45.5Χ0,38 μ., η οποία κλάπηκε από το ναό Κοίμησης της Θεοτόκου Κουκουλίου, Δήμου Ζαγορίου, νομού Ιωαννίνων. Η κλοπή πραγματοποιήθηκε την περίοδο 21-25/12/2009. Η εικόνα εντοπίστηκε στον δικτυακό κατάλογο του αρχαιοπώλη H.W.C Dullaert με έδρα το Amsterdam και κατασχέθηκε από την Ολλανδική αστυνομία στις 13/04/2011.
3. «Περιτομή του Χριστού», φορητή εικόνα, 18ος-19ος αι., διαστ. 0,45.5Χ0,39.25 μ., η οποία κλάπηκε από το ναό Κοίμησης της Θεοτόκου Κουκουλίου, Δήμου Ζαγορίου, Νομού Ιωαννίνων. Η κλοπή πραγματοποιήθηκε την περίοδο 21-25/12/2009. Η εικόνα εντοπίστηκε στον δικτυακό κατάλογο του αρχαιοπώλη H.W.C Dullaert με έδρα το Amsterdam και κατασχέθηκε από την Ολλανδική αστυνομία στις 13/04/2011.
4. «Έγερση του Λαζάρου», φορητή εικόνα, 18ος-19ος αι., διαστ. 0,47Χ0,36 μ., η οποία κλάπηκε από το ναό Κοίμησης της Θεοτόκου Κουκουλίου, Δήμου Ζαγορίου, Νομού Ιωαννίνων. Η κλοπή πραγματοποιήθηκε την περίοδο 21-25/12/2009. Η εικόνα εντοπίστηκε στον δικτυακό κατάλογο του αρχαιοπώλη H.W.C Dullaert με έδρα το Amsterdam και κατασχέθηκε από την Ολλανδική αστυνομία στις 13/04/2011.
5. «Άγιος Γεώργιος», φορητή εικόνα, 18ος αι., διαστ. 0,89Χ0,57.2 μ., η οποία κλάπηκε από το ναό Αγίου Αθανασίου, στην κοινότητα Σαμαρίνας, νομού Γρεβενών. Η κλοπή πραγματοποιήθηκε το χρονικό διάστημα από 15.09.2009 έως 26.11.2009. Η εικόνα εντοπίστηκε στον δικτυακό κατάλογο του αρχαιοπώλη H.W.C Dullaert με έδρα το Amsterdam και κατασχέθηκε από την Ολλανδική αστυνομία στις 13/04/2011.
6. «Άγιος Δημήτριος», φορητή εικόνα, 18ος αι. (1793), διαστ. 0,57.5Χ0,89 μ., η οποία κλάπηκε από το ναό Αγίου Αθανασίου, στην κοινότητα Σαμαρίνας, νομού Γρεβενών. Η κλοπή πραγματοποιήθηκε το χρονικό διάστημα από 15/09/2009 έως 26/11/2009. Η εικόνα εντοπίστηκε στον δικτυακό κατάλογο του αρχαιοπώλη H.W.C Dullaert με έδρα το Amsterdam και κατασχέθηκε από την Ολλανδική αστυνομία στις 13/04/2011.
7. «Εις Άδου Κάθοδος, φορητή εικόνα, 1700, διαστ. 0,45Χ0,32 μ., η οποία κλάπηκε από το ναό Κοίμησης της Θεοτόκου Κουκουλίου, Δήμου Ζαγορίου, Νομού Ιωαννίνων. Εντοπίστηκε στην ιστοσελίδα της Zoetmulder Gallery με έδρα το Delft στην Ολλανδία και κατασχέθηκε από την Ολλανδική αστυνομία στις 03/05/2011.
Σύμφωνα με τα όσα είχε αποκαλύψει ο ιδιοκτήτης της γκαλερί «Τεμπλ», ο 40χρονος Έλληνας ήταν συστηματικός προμηθευτής του. Για τις κλεμμένες εικόνες από το Κουκούλι υποστήριξε στον ιδιοκτήτη της γκαλερί πως προερχόταν από την ιδιωτική συλλογή της οικογένειας του, που αναγκαζόταν να την εκποιήσει για οικονομικούς λόγους. Οι έρευνες συνεχίστηκαν σε όλη την Ευρώπη με αποτέλεσμα να βρεθούν κι άλλα κειμήλια στο Άμστερνταμ και στο Ντίσελντορφ.
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 26 Σεπτεμβρίου 2021