Του Βασίλη Κεχαγιά
Κάποιες φράσεις του έργου του έμειναν να διαδίδονται σε στόματα και επίκαιρα γραπτά, με πλέον γνωστή τη διατύπωση «η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο», να κυκλοφορεί από ινστιτούτα αισθητικής ως τραγούδι του συρμού.
Το παράδοξο είναι πως ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι γνώρισε τούτη την ομορφιά μέσα από τα ουκ ολίγα πάθη της ζωής του, αναδεικνύοντας, μέσα στα έργα του, τη ζωογόνα δύναμή τους. Τους πρώτους φτωχούς, απόκληρους και νοσούντες τους γνώρισε στα πρόσωπα των ασθενών του πατέρα του, Μιχαήλ Αντρέγιεβιτς, ο οποίος ήταν γιατρός και που με την εύπορη σύζυγό του Μαρία Φιοντόρεβνα Νετσάγιεβα τον έφεραν στον κόσμο το 1821, δευτερότοκο υιό της οικογενείας του.
Στα δεκαέξι του χάνει τη μητέρα του από φυματίωση, ενώ δύο έτη μετά ο αυταρχικός πατέρας του που έχει αποσυρθεί στο κτήμα τους, παραδομένος στο αλκοόλ, δολοφονείται, λόγω της βίαιης συμπεριφοράς του, από δουλοπάροικους του.
Με διαβάσματα Μπαλζάκ, Ουγκό, Σέξπιρ, αλλά αγαπημένο τον Όμηρο, εισάγεται στους δρόμους της γραφής, σχολιάζοντας σε γράμμα προς τον αδελφό του:
«Ο Όμηρος μπορεί να παραλληλιστεί με τον Χριστό και όχι με τον Γκέτε. Με την Ιλιάδα ο Όμηρος έδωσε σε όλο τον αρχαίο κόσμο υπόσταση, οργάνωσε την πνευματική και την επίγεια ζωή, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που το έκανε για το νέο κόσμο ο Χριστός».
Με τους Ρώσους Γκόγκολ και Πούσκιν υπό μάλης, ξεκινάει για τη σχολή μηχανικών της Πετρούπολης, όπου αποκτά το παρατσούκλι «πατήρ Φώτιος», ένα απομονωμένο παιδί, που διαρκώς διαβάζει.
Τον συνοδεύουν και άλλοι υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί, όπως μανιακός, σαδιστής, σάτυρος, τρελός για δέσιμο, ενώ ο καθηγητής του μιλάει για «ένα μεγαλοφυή επιληπτικό, μέσα σε έναν οργασμό παρανοϊκής οξυδέρκειας που φώτιζε το κεφάλι του».
Πρώτη γνωριμία του με το θάνατο η καταδίκη του, μαζί με άλλους είκοσι ομοϊδεάτες του, όταν κρίνονται ένοχοι για σύσταση τρομοκρατικής ομάδας εναντίον του τσάρου. Τελικά, στο Ομσκ της Σιβηρίας θα εκτίσει τέσσερα έτη καταναγκαστικών έργων, με πεντάκιλες αλυσίδες στα πόδια, δίχως να μπορεί να διαβάσει και να γράψει.
Επιστρέφει καταρρακωμένος στη ζωή, ερωτεύεται την παντρεμένη με παιδί Μαρία Ντιμίτρεβνα Ισάγιεβα, την οποία θα νυμφευθεί μετά το θάνατο του συζύγου της. Εντωμεταξύ, το πρώτο του, σχεδόν αυτοπαθές έργο του, «Οι φτωχοί» εξαίρεται από τους κριτικούς Μπελίνσκι και Νεκράσοφ.
Η κατόπιν αδείας του τσάρου εγκατάσταση στην Πετρούπολη το 1859, τα προβλήματα στο γάμο του, ο θάνατος της συζύγου του και του αδελφού του τον οδηγούν σε μία θρησκευτική προσκόλληση, σε μία εμμονή με το κακό, αλλά και σε ένα δημιουργικό οίστρο, αφού στη δεκαετία του 1860 θα δημοσιεύσει τους «Ταπεινούς και καταφρονεμένους», τον «Παίκτη» (θα χρειαστεί μόνον είκοσι έξι ημέρες, όντας ο ίδιος μπερδεμένος στα δίχτυα της ρουλέτας) και το αρχετυπικό «Έγκλημα και τιμωρία».
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ
Η δεκαετία του 1870 ήταν σχετικά η καλύτερη της ζωής του. Έχοντας επιστρέψει από μία περιήγηση του στην Ευρώπη, μεσολαβούντος του ερωτικού του πάθους για την Σπολινάρια Σούσλοβα, με τη γυναίκα του σε προχωρημένη φυματίωση, οι εκδότες ασκούν «δημιουργική πίεση» επάνω του, αφού ζει από τις προκαταβολές τους, αλλά οφείλει να τις εξοφλήσει γράφοντας ακατάπαυστα.
Έτσι, το πρωί υπαγορεύει στη στενογράφο, θαυμάστριά του και μεγάλο του έρωτα Άννα Γκριγόρεβνα Σνίτκινα το «Έγκλημα και τιμωρία» και το απόγευμα τον «Παίκτη».
Μαζί της θα κάνει το επόμενο μεγάλο του ταξίδι στην Ευρώπη, ως το 1871 και πριν τη μονήρη επιστροφή του στη Ρωσία της γράφει από το Βισμπάντεν, τον τελευταίο του σταθμό:
«Πολύ πιθανόν να φτάσω νηστικός, γιατί τα λεφτά δε φτάνουν να πάρω κάτι στο δρόμο. Φρόντισε να μου έχεις και ένα πακέτο τσιγάρα, γιατί ασφαλώς θα έχω μείνει και ατσίγαρος». Δεν είναι περίεργο που βάφτισε τις ευρωπαϊκές πόλεις άντρα ακολασίας και χυδαίων απολαύσεων.
Μετά από αυτά, η Σνίτκινα αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τη διαχείριση των οικονομικών του κι οι «Δαιμονισμένοι» του 1871, θα φέρουν το συγγραφικό του όνομα να εκθειάζεται στην Ευρώπη.
Η απώλεια των δύο τέκνων του, της Σόνιας, όταν ήταν βρέφος και του τρίχρονου Αλέξη, το 1878, από κρίση επιληψίας, τον έφεραν ξανά δυστυχή στη σύνθεση του κύκνειου άσματός του, των «Αδερφών Καραμάζοφ».
Τον εκδίδει με δικά του έξοδα και ο κόσμος κάνει ουρές έξω από το σπίτι του, για να αγοράσει ένα αντίτυπο. Μετά από έναν ακόμη γύρο στις γερμανικές λουτροπόλεις, έρχεται σε επαφή με ό,τι πιο πολύ τον βασάνισε, το θάνατο.
Μία φλεβίτσα στους πνεύμονες, που έσπασε και η αιμορραγία που ακολούθησε ήταν η απαλλαγή του από τον «πυρετό του θανάτου», που βασάνιζε τους ήρωές του και τον ίδιο, αφού όπως έλεγε, «Ο Ρασκόλνικοφ (ο πρωταγωνιστής του ‘Έγκλημα και τιμωρία’), είμαι εγώ».
Στις τρεις ημέρες του χαροπαλέματός του, εξομολογήθηκε, κοινώνησε και έβαλε τη σύζυγό του να του διαβάσει την περικοπή το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, με το Χριστό στον ποταμό Ιορδάνη: «Αποκριθείς δε ο Ιησούς προς αυτόν·άφες άρτι ούτω γαρ πρέπον εστίν ημίν πληρώσαι πάσαν δικαιοσύνην. Το ‘άφες άρτι’ στα ρωσικά έχει την έννοια του "άφησέ με τώρα, με με εμποδίζεις».
Η κηδεία του έγινε στη 1 Φεβρουαρίου και ήταν η πλέον μεγαλειώδης που γνώρισε η Πετρούπολη.
Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ
Στο κλασικό βιβλίο του για το πνεύμα του Ντοστογιέφσι ο θεολόγος και πλέον έγκυρος δογματολόγος Νικολάι Μπερδιαγιεφ γράφει:
«Ο Ντοστογιέφσκι ένιωσε μέσα του αυτήν την ηφαιστιακή έκρηξη, αυτόν τον καταπληκτικό δυναμισμό και τη φλογισμένη κίνηση του πνεύματος. Ο ίδιος έγραφε στο φίλο του Μάικοφ: ‘Το χειρότερο είναι ότι η φύση μου είναι άστατη και γεμάτη πάθος. Παντού και σε κάθε περίπτωση έφτανα στα άκρα. Σε όλη μου τη ζωή ξεπέρασα κάθε όριο’. Ήταν ένας βασανισμένος άνθρωπος από φλογερά και πνευματικά πάθη. Η ψυχή του βρισκόταν σε φλόγες. Από αυτήν τη δαιμονισμένη φωτιά όμως, η ψυχή του ανέβηκε στο φως.
Το έργο του Ντοστογιέφσκι αποτελεί προφητικό ποίημα. Αποκαλύπτεται μέσα του το μυστικό της ανθρώπινης φύσης. Γι’ αυτό δεν ερευνά τον άνθρωπο στις κανονικές, σχηματοποιημένες και υγιείς σχέσεις της κοινωνικής του ζωής, αλλά στο υποσυνείδητο, στην τρέλα, στο έγκλημα.
Γιατί στην τρέλα και όχι στη φυσιολογική κατάσταση, στο έγκλημα και όχι στη νομιμότητα, στο υποσυνείδητο και στα σκοτεινά στοιχεία της ψυχής και όχι στη ζωή της ημέρας και στο φως της συνειδήσεως μπορεί κανείς να εισχωρήσει στα βάθη της ανθρώπινης φύσεως και να παραβιάσει τα σύνορά της.
Το έργο του Ντοστογιέφσκι λοιπόν έχει χαρακτήρα διονυσιακό. Κινείται σε αυτό το διονυσιακό στοιχείο που γεννά με τη σειρά του το τραγικό. Γνωρίζει μόνο την εκστασιακή ανθρώπινη φύση και γι’ αυτό όλα τα άλλα μοιάζουν να μην έχουν κανένα νόημα.
Είναι σα να ταξιδέψαμε σε άλλους κόσμους και να επιστρέψαμε στον κανονικό, τρισδιάστατο κόσμο. Κάθε βαθιά μελέτη του Ντοστογιέφσκι δημιουργεί κι ένα γεγονός κεντρίζει την ψυχή και της παρέχει ένα βάπτισμα μέσα στη φωτιά.
Ένας άνθρωπος που μυείται στον Ντοστογιέφσκι, γίνεται ένας νέος άνθρωπος και μπροστά του ανοίγονται νέες διαστάσεις του όντας. Ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας μεγάλος επαναστάτης του πνεύματος. Ολόκληρο το δημιουργικό του έργο είναι μια στράτευση κατά των δυνάμεων που προσπαθούν να απολιθώσουν το πνεύμα».
Οι αντανακλάσεις του Ντοστογιέφσκι
Με την ίδια μεθοδοδολογία, με την οποία ο Ρώσος συγγραφέας τρύπησε εκεί που κανένα φως δε φτάνει, στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής, δύο βιβλία αποπειράθηκαν να το πράξουν με τον ψυχισμό του Ντοστογιέφσκι.
«Ο άρχοντας της Πετρούπολης» του Τζον Κούτσικας διαδραματίζεται στα 1869, όταν ο Φιοντόρ επιστρέφει κρυφά από τη Δρέσδη στην Πετρούπολη, προκειμένου να εξιχνιάσει το θάνατο του γιού της πρώτης του γυναίκας, του Πάβελ.
Ο Πάβελ, συμφώνως προς την επίσημη έκθεση της αστυνομίας αυτοκτόνησε, αλλά κατά πάσα πιθανότητα δολοφονήθηκε, είτε από την αστυνομία είτε από τους συντρόφους του στην αντιτσαρική, «τρομοκρατική» οργάνωση στην οποία ανήκε.
Συγγράφοντας ένα ιστορικό μυθιστόρημα, ο Κούτσι εμπλέκει τα πραγματολογικά στοιχεία με τις περιπέτειες της ανθρώπινης ψυχής, όπως αυτή ταλαιπωρείται από τα πάθη της. Οι πρωτεύοντες και δευτερεύοντες ήρωες της αφήγησης είναι αντλημένοι από το ντοστογιεφσκικό έργο, που με τέχνη επαναβιώνει στις σελίδες του βιβλίου.
Πιο πολύ για την τήρηση των ακριβών αναλογιών με τα γεγονότα, νοιάζεται ο Λεονίντ Τσίπκιν, στο έργο του «Καλοκαίρι στο Μπάντεν Μπάντεν», ένα ταξίδι του Ντοστογιέφσκι, με τη δεύτερη γυναίκα του, στη γερμανική λουτρόπολη, προκειμένου να αναμετρηθεί με το δαίμονα της ρουλέτας, από τον οποίον πάντα έχανε.
Ήταν το 1867, έτος κατά το οποίο εισέρχεται στην τελική φάση της συγγραφικής του ωριμότητας, επιστρέφοντας «ταπί και ψύχραιμος», από την... παραδεισένια κόλαση.
Θέλοντας να καταδείξουν κάποιοι διανοούμενοι τη σχέση του Ρώσου με τα γράμματα και τη χριστιανική πίστη, μίλησαν με συγγνωστή μεγαλοστομία για το «μεγαλύτερο νεοέλληνα μυθιστοριογράφο», αλλά η συγκρατημένη διατύπωση του Χρήστου Γιανναρά «είμαστε όλοι εγγονοί του Ντοστογιέφσκι», μάλλον περιγράφει με πνευματική ενέργεια τη θέση του Ντοστογιέφσκι -με συνείδηση του γεγονότος ή όχι- στις ψυχούλες μας και στα ανθρώπινα, πολυπαθή ενεργήματά μας.
Διόλου τυχαία το μόνο πορτρέτο, το οποίο κοσμεί το λιτό γραφείο του Γιανναρά είναι πιστό αντίγραφο του πορτρέτου, το οποίο φιλοτέχνησε ο Πέροφ, με τον περίσκεπτο Φιόντορ. Η πλέον εμβαθυντική εικαστική προσέγγιση του ανθρώπινου προσώπου.
Από εκεί και πέρα, επτά μουσεία, κυρίως σε σημεία στα οποία έζησε, φέρουν το όνομά του και τις μνήμες του, πλήθος μεταφράσεων, σε εξήντα γλώσσες, αναρίθμητες θεατρικές και λογοτεχνικές διασκευές και πάνω από τριάντα κινηματογραφικές ταινίες, για έναν άνθρωπο που σταυρώθηκε εν ζωή και διαρκώς ανασταίνεται με το έργο του.
Ημερολόγιο καταστρώματος
1821
Γεννιέται στη Μόσχα ο Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντιστογιέφσκι
1837
Μετά το θάνατο της μητέρας του, μεταβαίνει στην Πετρούπολη, όπου εγγράφεται στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικού
1845
Κυκλοφορεί το πρώτο του μυθιστόρημα,»Οι φτωχοί»
1849
Καταδικάζεται σε θάνατο για συμμετοχή σε αντιτσαρική, «τρομοκρατική» ομάδα. Εκτίει τετραετία καταναγκαστικών έργων στο Ομσκ και πέντε έτη στρατιωτικής θητείας
1862
Πρώτο του ταξίδι στην Ευρώπη. Δημοσιεύεται το «Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι»
1864
Χάνει τον αγαπημένο του αδελφό και τη σύζυγό του Ντιμίτρεβνα Ισάγεβα. Δημοσιεύονται οι «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων», βασισμένο στις εμπειρίες του από τα κάτεργα
1867
Παντρεύεται την κατά εικοσιπέντε έτη νεότερή του, στενογράφο Γκριγκόρεβνα Σνίτκινα και ξεκινούν δεύτερο ταξίδι στην Ευρώπη. Στο μεταξύ, «Έγκλημα και τιμωρία»
1871
Γέννηση του πρώτου γιου, Φιοντόρ
1875
Γέννηση του δεύτερου γιου του, Αλεξέι
1878
Θάνατος του Αλεξέι από κρίση επιληψίας, εμπλοκή του με θεολογικούς και μυστικιστικούς κύκλους. Κυκλοφορεί η κατάβαση στον Άδη της ανθρώπινης ψυχής, «Οι αδερφοί Καραμάζοφ», το κύκνειο άσμα του
1881
Θάνατος από πνευμονική αιμορραγία
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 29.01.2023