Του Βασίλη Κεχαγιά
Διαθέτει μακρά παράδοση στους χαφιέδες και στους παρακρατικούς η Θεσσαλονίκη, πριν και από τα χρόνια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας, επί Αβδούλ Χαμίτ ΙΙ, στήθηκε στην πόλη ένα δίκτυο πληροφοριοδοτών, με προεξάρχοντα κάποιον Π. Αστεριάδη. Μαζί με αυτόν και άλλοι «χαφιέδες» πέρασαν στην πρωτοσύστατη διοίκηση της ελληνικής χωροφυλακής, υπό τον Εμμανουήλ Βογιατζάκη, μετά το 1912.
Προηγουμένως ακόμη και ο όρος χαφιές, προερχόμενος από το τουρκικό hafiye, σήμαινε το μυστικό αστυνομικό, ο οποίος είχε υπαλληλική σχέση με το κράτος. Δεν απέδιδε, δηλαδή, περιφρόνηση, αλλά επαγγελματική ιδιότητα.
Στη συνέχεια, όταν οι δυνάμεις της Αντάντ στρατοπέδευσαν στη Θεσσαλονίκη, η πλατεία Ελευθερίας, το τότε κέντρο της πόλης, αποτελούσε ταυτόχρονα και κέντρο της κατασκοπευτικής δράσης Γάλλων, Άγγλων και Γερμανών. Το πολυτελές καφέ Κρυστάλ αποτελούσε το άντρο όλου αυτού του κυκλώματος και στα καθίσματά του πραγματοποιούταν μία ασυγκράτητη ροή πληροφοριών.
Δεν είναι τυχαίο ότι ένας από τους μεγαλύτερους σκηνοθέτες της εποχής, αλλά και της κινηματογραφικής ιστορίας, ο Βίλεμ Παμπστ, δημιούργησε το 1936 το φιλμ «Θεσσαλονίκη, πόλη των κατασκόπων», ως αποκύημα των όσων συνέβαιναν πίσω από τη βιτρίνα της μεγαλοαστικής κινητικότητας. Φυσικά, τα γυρίσματα πραγματοποιηθήκαν χιλιόμετρα μακριά, σε στούντιο της UFA.
Στη Θεσσαλονίκη του 1925 και μετά, δραστηριοποιούνταν τουλάχιστον εκατό καπνικές εταιρείες, με εργατικό δυναμικό προερχόμενο, εν πολλοίς από τους συρρεύσαντες αγροτικούς πληθυσμούς, και οπωσδήποτε χαμηλά αμειβόμενοι.
Έτσι, οι συγκεκριμένοι εργατικοί χώροι γρήγορα είδαν στις τάξεις τους να πυκνώνουν οι υποστηρικτές του κομμουνιστικού κινήματος και αποτέλεσαν κέντρο απεργιών και διεκδικήσεων. Ως εκ τούτου, άρχισαν να δρουν στο εσωτερικό τους χαφιέδες, οι οποίοι κάρφωναν τις κινήσεις των εργατών.
Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι ένα από τα καρφιά ήταν υψηλόβαθμο στέλεχος, ίσως και Γραμματέας του ΚΚΕ. Συνέτασσε τις εκθέσεις του προς την Ασφάλεια, υπό το κωδικό όνομα «Ερημίας».
Το διάστημα Ιουνίου-Ιουλίου 1928, ως απόρροια της πτώσης της δικτατορίας Πάγκαλου πραγματοποιήθηκαν μεγάλες απεργίες και διαδηλώσεις καπνεργατών. Τα επεισόδια είχαν ξεκινήσει από το 1926, επιθέσεις εργατών εναντίον της αστυνομίας.
Ο ξεσηκωμός του 1928 ήταν μεγάλος και ο Φεσσόπουλος, επιτελάρχης τότε του Δ’ Σώματος Στρατού διαχειρίστηκε την κατάσταση, που εξαπλωνόταν και στην Καβάλα και στην Ξάνθη, χρησιμοποιώντας υπερβολική βία. Στις 2 Ιουνίου έλαβαν χώρα οι σκληρότερες συγκρούσεις στη Θεσσαλονίκη, στην οδό Πτολεμαίων, με τραυματία, εκτός κάποιων διαδηλωτών, τον ανθυπομοίραρχο Νικόλαο Λαγουδάκη.
Κάπου, πίσω απ’ όλα κρυβόταν ένας χαφιές…
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ
Στην εξόχως ενδιαφέρουσα μελέτη του με τίτλο « Ο χαφιές», ο Αλέξανδρος Δάγκας περιγράφει αναλυτικά της σχέσεις των καταδοτών με την ασφάλεια και τους κομμουνιστές. Ακολουθεί ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
«Το ζήτημα της σύγκρουσης με τους μυστικούς αστυνομικούς ήταν προϊόν ενός μίσους που είχε καταλήξει να αποτελεί στοιχείο της κοινωνικής συμπεριφοράς των κομμουνιστών. Οι λογαριασμοί του κινήματος με τους χαφιέδες ήταν μόνιμα ανοικτοί. Έχουν καταγραφεί από σπάσιμο χεριού μέχρι και απόπειρα φόνου εναντίον χαφιέ.
Στη Θεσσαλονίκη είχαν στόχο τον Παπά. Στην πόλη έχει μείνει ιστορικό το περιστατικό κατά το οποίο ο Παπάς είχε συλλάβει, το 1925, τον Ζαχαριάδη στην περιοχή της Αγίας Σοφίας. Καθ’ οδόν προς την Ασφάλεια, καθώς διέρχονταν από τη νότια πλευρά της εκκλησίας, που βλέπει προς τη θάλασσα και βαδίζοντας επάνω στο απότομο πρανές της εκκλησίας του Αϊ Γιάννη (είναι υπόγεια, αρκετά κάτω από το επίπεδο του δρόμου), ανατράπηκε στο κενό από το συλληφθέντα και πέφτοντας έσπασε το πόδι του. Νοσηλεύτηκε επί μήνες στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο και έκτοτε έμεινε κουτσός.
Η λυσσώδης διάθεσή του κατά του κομμουνισμού είχε λοιπόν την ερμηνεία της. Τα κατοπινά χρόνια δεν παρέλειπε να κακοποιεί τους συλλαμβανόμενους κομμουνιστές εργάτες.
Το ΕΚΘ απειλούσε, το Μάιο του 1928 τους μυστικούς και προσωπικά τον Παπά «… ότι θα διατάξει τους εργάτες να τσακίζουν και αυτοί στο ξύλο και να εφαρμόζουν αντίποινα κατά των χαφιέδων οι οποίοι δέρνουν τους εργάτες». Στη μετώπη του κτιρίου του ΕΚΘ είχε αναρτηθεί επιγραφή με τη φράση «Κτυπάτε τους χαφιέδες».
Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ
Συμφώνως προς τον Γεώργιο Φεσσόπουλο, διευθυντή της ΥΕΑ (Υπηρεσίας Ειδικής Ασφαλείας) οι πληροφοριοδότες της Ασφαλείας ή μόνιμοι ή μίσθαρνοι, κινούμενοι από ιδεολογικούς λόγους (κυρίως αντικομμουνιστικούς) ή αμειβόμενοι κατ’ αποκοπήν, ανάλογα με την κρισιμότητα της παρεχόμενης πληροφορίας. Συνέγραψε βιβλίο για την αντιμετώπιση του διεθνούς κομμουνισμού και ασχολήθηκε με την οργάνωση της υπηρεσίας στη Μακεδονία.
Έχει ενδιαφέρον η τοποθέτηση του πρώην αστυνομικού διευθυντή, του φοβερού Θεόδωρου Σκαλούμπακα, σε συνέντευξή του στον Αλέξανδρο Δάγκα, το 1989:
«Πληροφοριοδότες έμμισθοι των υπηρεσιών ασφαλείας δεν προεβλέποντο ούτε υπήρξαν, αλλά εχρησιμοποιούντο αμειβόμενοι κατά την κρίσιν των Διοικητών εκάστοτε με επιλογήν των ιδίων προσλαμβανόμενοι με αόριστον χρόνον και αναλόγως των εκάστοτε προσφερομένων πληροφοριών κατά είδος ποσόν και αξίαν. Ενθυμούμαι ότι δύσκολα οι αρμόδιοι Διοικηταί ασφαλείας εφανέρωναν ακόμη και εις τους προϊσταμένους τους τα ονόματα των πληροφοριοδοτών τους οι οποίοι συνήθως επελέγοντο από τους ίδιους και πολλάκις δεν παρεδίδοντο με συστάσεις στους διαδόχους τους.
Εγώ επειδή υπηρέτησα προπολεμικά επί πολλά έτη στο Επιτελείο της Ανωτέρας Διοικήσεως Χωροφυλακής Μακεδονίας ως προσωπάρχης εγνώρισα προσωπικά πολλούς πληροφοριοδότας και τη λειτουργία του θεσμού αυτού…».
Στα ταραγμένα χρόνια του 1927 και 1928 έδρασε στους κόλπους του ΚΚΕ ένας χαφιές, γνωστός υπό το κωδικό όνομα « Ερημίας». Ιδού μία έκθεση του προς την Ασφάλεια, προκειμένου να ενημερώσει για τις εργατικές κινήσεις, ενόψει του τότε επικείμενου εορτασμού της Πρωτομαγιάς του 1927:
«Ληφθείσαι αποφάσεις της Περιφερειακής. Σήμερον εις το Εργατικόν Κέντρον εγένετο συνεδρίασις της Περιφερειακής δια την προετοιμασίαν της Κόκκινης Πρωτομαγιάς. Κατ’ αυτήν παρέστησαν οι σύντροφοι Γλαυκός, Ματζανόπουλος, Φωτόπουλος, Σίμος Παντελής, Ματίας. Η Περιφερειακή Επιτροπή ενέκρινε τας αποφάσεις του Πολιτικού Γραφείου Κεντρικής Επιτροπής Κόμματος και αποφάσισε:
1. Η εορτή της Πρωτομαγιάς να έχει εφέτος ιδιαίτερων χαρακτήρα. Κατ’ αυτήν θα ανοιχθεί Καμπάνια. Θα έχει σημασία συγκεντρώσεως κατά πάσης Ιμπεριαλιστικής επεμβάσεως. Καμπάνια οικονομική για το κόμμα.
2. Η εορτή πρέπει να γίνει εις κεντρικόν μέρος, να έχει δε ενιαία εκδήλωση της επαναστατικής ενότητας των εργατών.
3. Στη συγκέντρωση πρέπει να μιλήσει ένας ρήτορας για την οικονομική και πολιτική κατάσταση της χώρας. Ένας ρήτορας για την Κίνα και για την καταπιεστική πολιτική των Ιμπεριαλιστών σ’ αυτήν και στην Ελλάδα. Κι ένας ρήτορας για τη θέση του επαγγελματικού κινήματος και των αναγκών του ενιαίου μετώπου εργατών, αγροτών και προσφύγων.
Επίσης απεφασίσθη όπως εκ μέρους της συγκεντρώσεως αποσταλούν χαιρετηστήρια τηλεγραφήματα προς τους Κινέζους εργάτας οι οποίοι αγωνίζονται για την ελευθερία τους».
Οι αντι-χαφιέδες
Υπήρξε μία εποχή, κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’20, που το ΚΚΕ θεωρούσε χαφιέ οποιονδήποτε ιδεολογικό αντίπαλο μέσα στο κίνημα, με προεξάρχοντες τους κίτρινους, οι οποίοι είχαν αναγορευθεί ως ο χειρότερος εχθρός του εργατικού κινήματος. Κατήγγειλαν σαν πιόνια της εργοδοσίας δικά τους άτομα, όπως τον Αριστείδη Δημητράτο και τον Δημήτριο Γιώτα, υπεύθυνους για τον κατευνασμό της εργατικής μάζας. Στο στόχαστρο βρίσκονταν διαφωνούντες με την αναπτυσσόμενη σταλινική γραμμή, όπως τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές.
Από την άλλη, το συντηρητικό Πανεργατικό Κέντρο κατηγορούσε το 1926 τους κομμουνιστές για ανατρεπτικές προθέσεις. Ισχυριζόταν ότι είχαν χωρίσει την πόλη σε δύο τομείς δράσης και στον έναν ηγούταν ο καπνεργάτης Ζακίνο Σολομόν Αλτσέχ, ιδιαίτερα βίαιο άτομο, το οποίο είχε στις πλάτες του δύο φόνους. Από το 1926 έως το 1928 οι συγκρούσεις μεταξύ «κόκκινων» και «κίτρινων» ήσαν εξόχως σκληρές με πολλούς τραυματίες.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το Νοέμβριο του 1927 ο Δημήτριος Παπακωνσταντίνου, άτομο κτηνώδους δύναμης, γνωστός ως «παλαιστής» τραυμάτισε μη απεργούντες. Το 1928 κόκκινοι και κίτρινοι ομού στράφηκαν εναντίον απεργοσπαστών και ελευθέρων εργατών, οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν ως αντικαταστάτες των απεργούντων στιβαδόρων στις καπναποθήκες.
Οι εσωτερικές διαμάχες στο ΚΚΕ προκάλεσαν διεισδύσεις διαφωνούντες άρχισαν να δρουν ως πράκτορες, όπως για παράδειγμα ο επονομαζόμενος «Ψηλέας», ο οποίος ως στέλεχος της ΟΚΝΕ, όντας «αρχειομαρξιστής», έπαιξε το ρόλο πληροφοριοδότη από το 1926 έως το 1929. Το αυτό και για το ίδιο διάστημα ο Ευάγγελος Στάης στην Καβάλα.
Όπως καταγράφει με εγκυρότητα ο Αλέξανδρος Δάγκας, ο ίδιος ο Διοικητής Ασφαλείας Κονδυλάκης, βενιζελικός στο φρόνημα, ανέφερε στο συλληφθέντα Παντελή Σίμο: «Μήπως σε είδα στο όνειρο μου, ότι έτρωγες κάτω από την Καπνεργατική Ένωση και έστειλα τη φωτογραφία σου να σε πιάσουν; Εγώ πληρώνω ανθρώπους δικούς σας και μου κάνουν τη δουλειά».
Και ο ίδιος διοικητής καταμαρτύρησε ότι στις μεγάλες απεργίες των σιδηροδρομικών, το 1925, είχε στο σωματείο των σιδηροδρομικών δύο δικούς του ανθρώπους και πλήρωνε καλύτερα αυτόν που θα του έδινε την πληροφορία πρώτος. Έτσι έσπασε την απεργία τους και κινήθηκαν οι αμαξοστοιχίες.
Ημερολόγιο καταστρώματος
1912
Με την απελευθέρωση της Μακεδονίας, πολλοί χαφιέδες των τουρκικών αρχών μεταπηδούν στη διοίκηση χωροφυλακής Θεσσαλονίκης
1915-18
Όργιο κατασκοπείας και χαφιεδισμού στη Θεσσαλονίκη, λόγω της εγκατάστασης των δυνάμεων της Αντάντ
1923
Δικτατορία Πάγκαλου και απόλυση αντιβενιζελικών χαφιέδων
1924
Αναλαμβάνει διοικητής του Τμήματος Ασφαλείας Θεσσαλονίκης ο βενιζελικός Στυλιανός Κονδυλάκης
1925
Μεγάλη απεργία των σιδηροδρομικών καταλύεται με τη βοήθεια χαφιέδων στην πλατεία Αγίας Σοφίας ο μυστικός αστυνομικός Παπάς συλλαμβάνει τον Νίκο Ζαχαριάδη
1926-28
Μεγάλες απεργίες και διαδηλώσεις καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη, παραλληλίζονται με αντίστοιχη δράση των χαφιέδων
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 11.06.2023