Μία παλιά και κλασική ταινία ποιητικού σοσιαλιστικού ρεαλισμού, μία από τις καλύτερες του φτωχού σε ιδέες είδους, ήταν το «Όταν περνούν οι γερανοί», αλλά τα χρόνια της παραγωγής της οι Σοβιετικοί δούλευαν πάνω στην παραφθορά του τίτλου της (έστω την ελληνότροπη). Ο Χρουστσόφ, διαπιστώνοντας την πλημμελή εκμετάλλευση παραγωγή και μεταφορά του φυσικού αερίου, εισηγήθηκε στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ την ανάπτυξη του σχετικού πεδίου, τον Μάιο του 1958 σε δεκαπενταετή χρονική έκταση. Ως τη στιγμή εκείνη ο μόνος αγωγός, κατασκευασμένος στα 1946 ήταν αυτός που συνέδεε το Σαράτοφ με την Μόσχα.
Με τον τρόπο τούτο ο σοβιετικός ηγέτης αντιλήφθηκε ότι θα δημιουργούταν μεγαλύτερη γεωπολιτική σύνδεση με τη Δύση, αφού η μεταφορά πετρελαίου γινόταν με τάνκερ, άρα, δίχως εμπλοκή άλλων εξαρτήσεων. Από το 1955 είχε ιδρυθεί η κρατική υπηρεσία Glavgas, με επικεφαλής τον Αλεξέι Κορτούνοφ, την ώρα που η συνολική παραγωγή της ΕΣΣΔ σε αέριο δεν υπερέβαινε τα 13,7 δισ. κυβικά μέτρα. Δύο ήταν τα κύρια προβλήματα του γιγάντιου έργου: η διάμετρος των αγωγών, η οποία έπρεπε να φτάσει τα 71 εκατοστά, τουλάχιστον στο 40% του δικτύου, ώστε να φθάσει η χωρητικότητα στα 2 εκατομμύρια κυβικά μέτρα ανά χιλιόμετρο, διπλάσια από αυτήν των αμερικανικών αγωγών. Δεύτερον, οι ασύλληπτες διάφορες θερμοκρασίας μεταξύ του πυρίκαυστου Αζερμπαϊτζάν και της ψυχρότατης Σιβηρίας.
Στόχος όλου αυτού του προγράμματος ήταν η εξάρτηση των δεκαπέντε Σοβιετικών Δημοκρατιών από την κεντρική εξουσία της Μόσχας και για το λόγο αυτό οι αγωγοί, οι οποίοι διέσχιζαν 2.000 κακοτράχαλα χιλιόμετρα, από τον αζέρικο Καύκασο στην Γεωργία και την Αρμενία, είχαν πομπώδεις ονομασίες, όπως «Αδελφότης», «Ένωση», «Φιλία» και έφθαναν εκεί από το 1958. Με αντίστοιχο τρόπο, το 1960 συνδέθηκαν με τους αγωγούς η Μολδαβία και η Λευκορωσία, ενώ στα 1961 οι δημοκρατίες της Βαλτικής. Μέσα σε μια πενταετία η παραγωγή και η μεταφορά αερίου είχε φθάσει στα 46,2 δισ. κυβικά μέτρα και η Σοβιετική Ένωση είχε καταστεί πρώτη δύναμη στο χώρο του φυσικού αερίου. Στα 1965 το σύστημα του σοβιετικού δικτύου αγωγών (UGSS, United Gas Supply System) είχε περάσει στα χέρια του νεοσύστατου υπουργείου Βιομηχανίας Φυσικού Αερίου, του οποίου προΐστατο ο ήρωας πολέμου Κορτούνοφ, για να μεταβιβάσει αργότερα τις αρμοδιότητές του στην Gasprom.
Στα 1970 η ΕΣΣΔ διακινούσε 198 δισ. κυβικά μέτρα αερίου και στα 1980 είχε φθάσει τα 436 δισ. κυβικών μέτρων. Στα δε 1990, έτος κατάρρευσης του σοβιετικού καθεστώτος, το δυσθεώρητο ύψος των 815 δισ. κυβικών μέτρων φυσικού αερίου. Πριν δεθεί κόμπος η Ευρώπη με το φυσικό αέριο, από το 1964, ο Κορτούνοφ άρχισε να ψάχνει για εξαγωγικούς πελάτες, με πρώτη την Τσεχοσλοβακία του 1964. Γρήγορα όλες οι χώρες του Σύμφωνου της Βαρσοβίας ανήκαν στο δίκτυο τροφοδοσίας της Μόσχας και ο δρόμος άνοιγε για συμφωνίες με τη Δύση. Πρώτη στη λίστα η Αυστρία.
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ:
Βασικός και πρώτος στόχος του Κορτούνοφ ήταν η ιταλική ΕΝΙ, λόγω της οδού συνεργασίας στο πετρέλαιο, η οποία είχε ανοιχθεί από τον Ματέι και τον πρωθυπουργό Φαφάνι, όπως ήδη περιγράψαμε στο προηγούμενο φύλλο. Ωστόσο, οι προθέσεις ευοδώθηκαν ταχύτερα με την Αυστρία, επειδή δεν ήταν μέλος του ΝΑΤΟ, κάτι που απέτρεπε τη δυνατότητα παρέμβασης των ΗΠΑ. Κι αυτό προέκυψε με τη συνθήκη του 1955, η οποία της απαγόρευε ρητά την ένταξη σε οποιαδήποτε συμμαχία. Επιπλέον βρισκόταν κοντά στην Τσεχοσλοβακία, γειτνίαση ιδιαίτερα κρίσιμη για τη μεταφορά του αερίου. Έτσι παρακάμφθηκε η πίεση της Αμερικής, που ήταν η αιτία της διακοπής της επικείμενης συνεργασίας με την Ιταλία, καθώς δε καλοέβλεπε όλες αυτές τις κινήσεις.
Ένας νέος αγωγός μήκους 5.000 χιλιομέτρων διανοίχθηκε, με προοπτική επέκτασής του στην Ιταλία. Μετά από ακανθώδεις συνομιλίες υπογράφηκε ιστορικό συμβόλαιο προμήθειας «κόκκινου» αερίου, στην Βιέννη την 1η Ιουνίου 1968. Αφορούσε σε μια ποσότητα, μόλις 0,2 δισ. κυβικών μέτρων, με κλιμακωτή προμήθεια 1,5 δισ. κυβικών μέτρων ετησίως. Την ιστορική συμφωνία υπονόμευσε η «Άνοιξη της Πράγας» και η σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, κάτι που θυμίζει τον κατά τον Πούτιν θρίαμβο των χειμερινών Ολυμπιακών στο Σότσι, υποβαθμισμένο από την εισβολή στην Τσετσενία.
Περίπου την ίδια εποχή, το 1969, ο καγκελάριος Βίλι Μπραντ εγκαινίαζε την Οστπολιτίκ, την πολιτική προσέγγισης προς το ανατολικό μπλοκ. Με μόλις 2% του ενεργειακού μείγματος να καλύπτεται από το αέριο, οι παρακείμενοι ρωσικοί αγωγοί έδιναν μια θαυμάσια ευκαιρία επέκτασης της συνεργασίας που είχαν ξεκινήσει το 1966 από την Thyssengas και την Ruhrgas, μέσω Ολλανδίας. Με το αέριο απαραίτητο για τη βαριά βιομηχανία χάλυβα, ο συνδυασμός για τον Μπραντ (αρχικά ήταν υπουργός Εξωτερικών) ήταν έτοιμος: η Ρωσία θα εξήγαγε αέριο και η Γερμανία χαλύβδινους σωλήνες για τη μεταφορά του. Κάπως έτσι ξεκίνησε η ενεργειακή-οικονομική σχέση των δύο κρατών, με την Γερμανία να προμηθεύει ετησίως με 200.000 τόνους σωλήνων.
Παρά το γεγονός ότι οι εταιρείες Shell και Esso προσπάθησαν με κάθε πολιτικό μέσον να εμποδίσουν την υπογραφή της συμφωνίας, αυτή έλαβε χώρα στη 1η Φεβρουαρίου 1970. Οι δύο από τις «Επτά αδελφές» κατείχαν το 25% της γερμανικής Ruhrgas, ενώ συγχρόνως διέθεταν μεγάλη επιρροή στους αντιπολιτευόμενους χριστιανοδημοκράτες. Τα πυρά τους πήγαν στο βρόντα και κάπου εκεί ξεκινάει το νήμα των σημερινών πυρών.
Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ:
Η συνυπογραφή της νέας σχέσης, όσον αφορά στο ενεργειακό πεδίο, μεταξύ ΕΣΣΔ και Δυτικής Γερμανίας πραγματοποιήθηκε στο Έσσεν. Σύμφωνα με τις πηγές, όπως μας τις παραθέτει ο Βασίλειος Σιταράς, είχαμε την εξής αριθμητική καταγραφή: «Τελικά, παρά την επιθυμία του Βίλι Μπραντ για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο όγκο ( 5-6 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως) συμφωνήθηκε να εξαχθούν, σε πρώτη φάση, 3 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως, ξεκινώντας από την 1η Οκτωβρίου 1973, με δικαίωμα προαίρεσης για άλλα 3 δισ. κυβικά μέτρα, κάτι το οποίο η Γερμανία εκμεταλλεύτηκε. Τεράστια επιτυχία των Γερμανών ήταν η ποσότητα των ατσάλοσωλήνων διαμέτρου 142 εκατοστών , τους οποίους θα έστελναν στην ΕΣΣΔ μέσα σε δυόμιση μόλις έτη, από το καλοκαίρι του 1970 έως το τέλος του 1972: 1.200.000 τόνοι (ικανοί να καλύψουν μια διαδρομή 2.000 χιλιομέτρων) αξίας 895 εκατομμύρια μάρκων. Μαζί λοιπόν με τον τεχνολογικό εξοπλισμό, που επίσης εξήχθη, οι πωλήσεις από τις γερμανικές εταιρείες ήταν 1,32 εκατομμύρια μάρκα. Από το ποσό αυτό η Δυτική Γερμανία κάλυψε ποσοστό 85% μέσω δεκαετούς δανείου της Deutsce Bank προς την ΕΣΣΔ, με το ελκυστικό συμβόλαιο αποπληρωμής 6,26%, ενώ η Μόσχα δανειζόταν με 10%. Τον Απρίλιο του 1971 παραγγέλθηκαν επιπλέον 800.000 τόνοι χαλύβδινων σωλήνων, με παράδοση το 1973-1974, άρα η συνολική ποσότητα που εξήχθη στην ΕΣΣΔ ήταν 2 εκατομμύρια τόνοι (...).
«(...) Στους Γερμανούς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ έκρουσε τον κίνδυνο της υπέρμετρης ενεργειακής εξάρτησης, για να λάβει την απάντηση από τη Βόννη ότι διακοπή ροής από τη Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να συμβεί μόνο σε περίπτωση πολέμου, καθώς σε κάθε άλλη περίπτωση αυτό θα ήταν ενάντιο στα συμφέροντά της. (σ.σ.: από τότε, εξαιρουμένης της τρέχουσας κατάστασης, δεν έχει διακοπεί η ροή ούτε ένα λεπτό ). Μάλιστα, στα 1981, έγινε μαμούθ επέκταση της συμφωνίας, φθάνοντας τα 10,5 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως. Ήταν το μεγαλύτερο συμβόλαιο προμήθειας φυσικού αερίου, που έγινε ποτέ. Ο ιθύνων νους των διαπραγματεύσεων από πλευράς ΕΣΣΔ, ο Σαμπίτ Ορούντζεφ δεν έζησε για να το δει, αφού αποβίωσε στην Μόσχα, λίγους μήνες πριν, τον Απρίλιο του 1981».
Οι αντιδράσεις των ΗΠΑ
Από το 1970 έως το 1979 οι σχέσεις των ΗΠΑ με την Σοβιετική Ένωση περνούσαν τη λεγόμενη φάση της Ύφεσης, έτσι, οι αμερικανικές αντιδράσεις απέναντι στην ενεργειακή συμφωνία των δύο κρατών ήσαν χλιαρές, κραδαίνοντας προς τη Γερμανία μόνο το φόβο της μελλοντικής εξάρτησης. Η στάση άρχισε να σκληραίνει από τον Ρόναλντ Ρέιγκαν και μετά, δηλαδή από το 1981, όταν και αποκαλύφθηκε ότι από το 1978 η ΕΣΣΔ είχε προχωρήσει στην εκμετάλλευση ενός νέου κοιτάσματος, στα ανατολικά των Ουραλίων, το περίφημο Ουρενγκόι, το οποίο είχε εξευρεθεί από το 1966.
Αυτός ήταν ο λόγος που ο Ορούντζεφ προχώρησε στη συμφωνία-μαμούθ, αφού πλέον τα αποθέματα ήταν τεράστια. Έτσι, το 1985, για πρώτη φορά η σοβιετική παραγωγή υπερσκέλισε την αντίστοιχη αμερικανική και έμενε η κατασκευή ενός τεράστιου και δαπανηρότατου αγωγού, του Ουρενγκόι-Ουζγκορόντ, του μεγαλύτερου στον κόσμο τότε, μήκους 4.000 χιλιομέτρων, ως την Τσεχοσλοβακία. Φυσικά, τόσο ο αγωγός, όσο και η συμφωνία, δεν υλοποιήθηκαν αρχικά.
Η ανατροπή του σάχη στο Ιράν υποβοήθησε τα σοβιετικά σχέδια της ΕΣΣΔ, καθώς δημιουργούταν πρόβλημα της Δύσης στις πετρελαϊκές σχέσεις με την Περσία, ενώ η ενίσχυση των ΗΠΑ προς τη Νορβηγία άνοιξε και έναν άλλο ενεργειακό δρόμο για τη Δυτική Ευρώπη, κάτι που μετρίασε τη ζήτηση του «κόκκινου αερίου». Η εισβολή στο Αφγανιστάν έδωσε την ευκαιρία στις ΗΠΑ να επιβάλουν εξαγωγικό εμπάργκο προς τις ΗΠΑ, και έτσι αδυνατούσε να η κύρια εταιρεία παραγωγής συμπιεστών αερίου (η General Electric) να τους προμηθεύσει στην Σοβιετική Ένωση, αλλά ο πραγματικός στόχος ήταν η αποδυνάμωση των ενεργειακών σχέσεων με την Γερμανία. Η Deutche Bank, πάλι, ανέλαβε επικεφαλής ενός γκρουπ τραπεζών από το οποίο «εξορύχθηκε» ένα δάνειο 3,4 δισ. μάρκα, για την απόκτηση του απαιτούμενου εξοπλισμού των συμπιεστών, ενώ με μικρότερες ποσότητες άρχισαν να ενισχύονται με το ρωσικό αέριο, τόσο η Γαλλία, όσο και η Ιταλία. Την όλη κατάσταση υποστήριξε ο σοσιαλιστής καγκελάριος Χέλμουτ Σμιτ.
Οι συμπιεστές θα εξευρίσκονταν από την εταιρεία John Brown, με έδρα την Σκωτία, προς την οποία ο Ρέιγκαν άσκησε πίεση στη στενή του φίλη Μάργκαρετ Θάτσερ να παρέμβει, ώστε να ακυρώσει το τεράστιο συμβόλαιο των 200 εκατομμυρίων στερλίνων, για την κατασκευή και πώληση 125 συμπιεστών αερίου. Ωστόσο, η «Σιδηρά κυρία» όχι μόνο δεν παρενέβη, αλλά διεμήνυσε ότι θα λάβει έκτακτα μέτρα σε περίπτωση αθέμιτης παρέμβασης της συνεργαζόμενης General Electric. Αντιθέτως, ο σοσιαλιστής Μιτεράν εις μάτην προσπάθησε να εμποδίσει τη συμφωνία της Gas de France με τους Σοβιετικούς. Εκτός τούτου, η τότε ΕΟΚ, με δέκα μέλη της, έκρινε παράνομο το εμπάργκο, ενώ ένα έτος αργότερα ολοκληρωνόταν ο αγωγός Ουρενγκόι-Ουζγκορόντ και η Ελλάδα γινόταν το 1987 η 14η χώρα της Δύσης, που υπέγραφε σύμβαση προμήθειας φυσικού αερίου με την ΕΣΣΔ.
Ημερολόγιο καταστρώματος
1958
Το αζέρικο αέριο φθάνει, μέσω Καυκάσου, στις σοβιετικές δημοκρατίες της Γεωργίας και της Αρμενίας
1960
Φυσικό αέριο στην Μολδαβία και στην Λευκορωσία
1968
Ιούνιος, 1
Υπογραφή προμήθειας σοβιετικού φυσικού αερίου με την Αυστρία
1969
Οκτώβριος, 21
Ο Βίλι Μπραντ ορκίζεται καγκελάριος και εγκαινιάζει την Οστπολιτίκ
1974
Εξαγωγικοί αγωγοί προς την Φινλανδία και την Βόρεια Ιταλία
1970
Φεβρουάριος, 1
Υπογραφή συμφωνίας για προμήθεια «κόκκινου αερίου» από την Δυτική Γερμανία
1975
Όλα τα κράτη του ανατολικού μπλοκ προμηθεύονται, πλέον, σοβιετικό αέριο
1981
Εξαγωγικό εμπάργκο των ΗΠΑ προς την ΕΣΣΔ. Κύριο «θύμα» τους οι συμπιεστές αερίου
1982
Η τότε ΕΟΚ αποφασίζει ότι το εμπάργκο προς την ΕΣΣΔ είναι παράνομο
1987
Η Ελλάδα γίνεται η 14η δυτική χώρα, η οποία υπογράφει προμήθεια «κόκκινου αέριου»
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 13.03.2022