Του Βασίλη Κεχαγιά
«Δε στέλνεις έναν πρωθυπουργό στα δικαστήρια»... Κάπως έτσι λέγεται ότι διατύπωσε την άποψή του ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, για την παραπομπή του Ανδρέα Παπανδρέου στο Ειδικό Δικαστήριο, το 1989.
Αυτό το καταύγασμα σοφίας ενός πολύπειρου πρωθυπουργού, μάλλον τον δικαιώνει, ακόμη και αν διαβαστεί αναδρομικά, για τις περιπτώσεις της εκτέλεσης των έξι καταδικασμένων σε θάνατο, υπαίτιων της Μικρασιατικής Καταστροφής, τουλάχιστον ως προς το σκέλος της θανατικής καταδίκης.
Τρεις από τους εκτελεσθέντες, ο Δημήτριος Γούναρης, ο Νικόλαος Στράτος και ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, είχαν διατελέσει πρωθυπουργοί. Παρά το ότι η απόφαση του Επαναστατικού Στρατοδικείου, υπό την προεδρία του Αλέξανδρου Οθωναίου, εξέφραζε σε μεγάλο βαθμό τη λαϊκή οργή, στην πραγματικότητα ο θεσμός της Δημοκρατίας δεχόταν ένα πλήγμα, από τις κακές υπηρεσίες και την εκδίκησή που επιφυλάχθηκε, σε συμβολικό επίπεδο.
Κάπως έτσι συμβαίνει και στις ημέρες, όταν κάθε επαίσχυντη δράση θεσμικού λειτουργού, ουσιαστικά πλήττει την ίδια τη θέση, την οποία κατέχει.
Το ίδιο ουσιαστικά ίσχυσε και για τη λίγα έτη αργότερα καταδίκη ερήμην σε θάνατο του Ελευθέριου Βενιζέλου, στη δίκη του Στρατοδικείου στις 23 Απριλίου του 1935. Είχε προηγηθεί το αποτυχημένο πραξικόπημα της 1ης Μαρτίου, υπό την ηγεσία του Γεώργιου Κονδύλη και την ηθική αυτουργία του Εθνάρχη, όπως ο ίδιος ομολόγησε λέγοντας: «Οι μεγάλοι μαέστροι κάποτε κάνουν και αυτοί μεγάλα λάθη».
Μπορεί ο Βενιζέλος να ήταν απών από τη δικαστική αίθουσα, αφού από καιρό τελούσε, ως αυτοεξόριστος, κάτοικος Παρισίων, ωστόσο άλλοι τρεις πρώην πρωθυπουργοί παρέστησαν και απηλλάγησαν των κατηγοριών :ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και ο Γεώργιος Καφαντάρης.
Στις ημέρες μας, λοιπόν , άλλος ένας πρωθυπουργός, ο Ανδρέας Παπανδρέου εκλήθη να παραστεί, ως κατηγορούμενος για ό,τι συνοψιστικά ονομάστηκε «σκάνδαλο Κωσκωτά». Αθωώθηκε με ψήφους επτά έναντι έξι, δίχως ποτέ να βρεθεί με τη φυσική του παρουσία στον Άρειο Πάγο, όπου προήδρευε ο Ιωάννης Κόκκινος.
Ουσιαστικά η εξέλιξη της ακροαματικής διαδικασίας δικαίωσε τη ρήση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, χρεώνοντας στον Μητσοτάκη ένα καίριο πολιτικό λάθος.
Κατά παράδοξη σύμπτωση, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε προλάβει να καθίσει στο εδώλιο, κατηγορούμενος για την υπόθεση «Ασπίδα», από το 1965 ακόμη. Και φυσικά δε μετράνε ως πρωθυπουργοί όσοι πραξικοπηματικά κατέλαβαν την εξουσία, και όχι από την οδό της λαϊκής βουλήσεως.
Φυσικά, πάντα αναφερόμαστε στα διαδραματισθέντα του προηγούμενου αιώνα, μετά τη γεωγραφική ολοκλήρωση του ελληνικού κράτους.
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ
Ως ηγέτης της Επαναστατικής Επιτροπής, με τον Πάγκαλο και τον Γονατά, ο Νικόλαος Πλαστήρας ήταν αυτός που πρώτος διατύπωσε την άποψη ότι οι υπαίτιοι της Μικρασιατικής Καταστροφής θα πρέπει να καθίσουν στο σκαμνί και να δώσουν λόγο για τις αποφάσεις τους. Έτσι σε μία δίκη η οποία ξεκίνησε στις 31 Οκτωβρίου του 1922, το βαρύ κατηγορητήριο απευθυνόταν εις βάρος οκτώ ατόμων.
Εκτός από τους τρεις πρώην πρωθυπουργούς, άλλοι δύο πολιτικοί, ο Νικόλαος Θεοτόκης και ο Γεώργιος Μπαλτατζής, πρώην υπουργοί, μαζί με τον «αρχιστράτηγο της καταστροφής» -έτσι έμεινε στην ιστορία ο Γεώργιος Χατζηανέστης- αντίκρισαν το εκτελεστικό απόσπασμα.
Τα πρακτικά της δίκης και τα όσα κυριολεκτικά δραματικά -σε επίπεδο διαπραγματεύσεων- διημείφθησαν στο περιθώριό της δε θα μπορούσαν εύκολα να συμπυκνωθούν. Ωστόσο, σε αυτό το περιθώριο εξελίχθηκε και ένα επεισόδιο χολιγουντιανού τύπου, το οποίο όμως δεν είχε χάπι εντ.
Συγκεκριμένα, από τις 8 Νοεμβρίου, ο Άγγλος υπουργός των Εξωτερικών λόρδος Κόρζον, στη συνδιάσκεψη της Λοζάνης, ζήτησε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ευρισκόμενο εκεί σε ρόλο διπλωμάτη, να παρέμβει και να μη φτάσουν τα πράγματα σε εκτελέσεις. Μετά από δραματικό μπαράζ κυβερνητικών συσκέψεων, και ενώ στο Στρατοδικείο αγόρευαν οι συνήγοροι υπεράσπισης, το Σάββατο 12 Νοεμβρίου, ο πλοίαρχος Τάλμποτ, απεσταλμένος του λόρδου Κόρζον, ξεκίνησε από την Λοζάνη για την Αθήνα, με σκοπό να αποτρέψει το μοιραίο.
Στην απέναντι πλευρά, η επαναστατική κυβέρνηση έμοιαζε ειδοποιημένη, ώστε να επιταχύνει τις εξελίξεις. Ποιός ήταν αυτός, ο οποίος μέσω του Ν. Πολίτη, έστειλε το μήνυμα; Ίσως ο Βενιζέλος, ουσιαστικός πάτρωνας της Τριανδρίας, παρά την περί του αντιθέτου διαβεβαίωση στον Άγγλο πολιτικό.
Το σίγουρο είναι πως ο Πλαστήρας απέρριψε με τον πλέον απόλυτο τρόπο την πιεστική παράκληση την οποία έλαβε από τον πρεσβευτή της Αγγλίας Λίντσεϊ, λέγοντας ότι «όποια και αν είναι η απόφαση θα την εκτελέσω». Προηγουμένως, υπενθύμισε την απαγόρευση που είχε ο ίδιος από τους Άγγλους, την ώρα της μεγάλης καταστροφής, να παρέμβει στρατιωτικά στην ανατολική Θράκη. Ζήτησε, λοιπόν, να ανταλλαγεί η Θράκη με τους κατηγορούμενους, κάτι που φυσικά δεν έγινε δεκτό.
Στις 15 Νοεμβρίου, ο Πλαστήρας, όπως είχε προαναγγείλει βιάζονταν να εκτελέσει την απόφαση του Στρατοδικείου, την ίδια στιγμή ακριβώς (στις 10.30’) ένα αντιτορπιλικό προσάραζε στο λιμάνι του Νέου Φαλήρου, με επιβάτη του τον πλοίαρχο Τζέραλντ Τάλμποτ. 11.27’ η ώρα ακούγονται οι σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος.
Στις 12 ο Τάλμποτ καταφθάνει στα γραφεία της Επανάστασης και ζητάει αμέσως να επικοινωνήσει με τους καταδικασμένους. «Αργά πια...», του απαντάει ο Πλαστήρας. «Η απόφασις εξετελέσθη».
Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ
Την Τρίτη 15 Νοεμβρίου 1922, η φωνή του Αλέξανδρου Οθωναίου, σταθερή παρά την κόπωση των ημερών, άρχισε να διαβάζει την απόφαση την οποίαν εξέδωσαν οι στρατοδίκες:
«Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Β’, το Έκτακτον Επαναστατικόν Στρατοδικείον, συσταθέν κατά Νόμον.
Επειδή εκ της αποδεικτικής διαδικασίας προέκυψαν τα επόμενα πραγματικά περιστατικά. Άπαντες οι κατηγορούμενοι εκ συστάσεως μετ’ άλλων, εν γνώσει όντες ότι η εις την Ελλάδα επάνοδος του Βασιλέως Κωνσταντίνου λόγω των κατά την διάρκειαν του παγκοσμίου πολέμου εχθρικών αυτού πράξεων κατά των δυνάμεων της Συνεννοήσεως ήθελεν είσαι επιβλαβής εις τα εθνικά δίκαια, και ιδία ότι εκλόνησε την Συνθήκην των Σεβρών, ήτοι ως προς την παραχώρησιν της Ανατολικής Θράκης είχεν επικυρωθή υπό της Ελληνικής Βουλής και είχεν αύτη εκτελεσθή δια της κατοχής υπό της Ελλάδος της Θράκης και προσαρτηθείσης ταύτης, εργάσθηκαν δια διαφόρων μέσων, και δη δια ψευδών διαδόσεων και δια της αποκρύψεως των εντεύθεν κινδύνων εις τα εθνικά συμφέροντα, υπέρ της επανόδου του Βασιλέως Κωνσταντίνου, επιτευχθείσης δια ταύτης εξεδηλώθη αμέσως η απειληθείσα δια των γνωστών διακοινώσεων μεγίστη δυσμένεια των Δυνάμεων κατά της Ελλάδος, ου ένεκεν εξ έπεσαν αύτη της Συμμαχίας και εστερήθη ούτω της επικουρίας των Συμμάχων προς επιβολήν της Συνθήκης των Σεβρών (...).
Δια ταύτα: Κηρύσσει παμψηφεί ενόχους τους κατηγορούμενους Δημήτριον Γούναρην, Νικόλαον Στράτον Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, Νικόλαον Θεοτόκην, Γεώργιον Χατζηανέστην, Ξενοφώντα Στρατηγόν, Μιχαήλ Γούδαν και Γεώργιον Μπαλτατζήν.
Ότι από κοινού συμφέροντος κινούμενοι συναπεφάσισαν την εκτέλεσιν της αμέσως επόμενης αξιοποίνου πράξεως, και ένδεκα ταύτης, συναποφασίσταντες προς αλλήλους αμοιβαίαν συνδρομήν από της 3 Νοεμβρίου 1920 μέχρι τέλους Αυγούστου 1922 εν Αθήναις και αλλαχού του Κράτους, συνώμοσαν και συναπεφάσισαν περί πράξεως εσχάτης προδοσίας, και συνυποχρεώθησαν προς αλλήλους προς ταύτη, ήτοι δια της δια ποικίλων μέσων συστηματικής εργασίας προς κλονισμός του ηθικού του εν Ιωνία μαχομένου στρατού δια της προβεβουλευμένης μεταφοράς μεγάλης δυνάμεως στρατού εκ του Μικρασιατικού Μετώπου επί σκοπόν εξασθενήσεως αυτού και άλλων διαφόρων μέσων, ενήργησαν εκ προθέσεως την παράδοσιν εις τον εχθρόν αποθηκών πλήρωνε τροφίμων και ειδών ιματισμού, ως και αποθηκών πλήρων πολεμοφοδίων όπλων, πυροβόλων και παντός άλλου πολεμικού υλικού, ανηκόντων εις την επικράτειαν(...).
Η ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
Στις 23 Απριλίου του 1935 άρχισε η δίκη των πολιτικών αρχηγών και άλλων παραγόντων της αντιπολιτεύσεως, για το αποτυχημένο κίνημα της 1ης Μαρτίου του 1935. Είχε προηγηθεί η καθαίρεση των στρατιωτικών αδελφών Τσιγάντε και Σαράφη και Στεφανάκου και άλλων αξιωματικών, οι οποίοι είχαν καταδικαστεί από το έκτακτο στρατοδικείο και η εκτέλεση του Βολάνη, καταδικασμένου από το έκτακτο στρατοδικείο Θεσσαλονίκης, στις 3 Απριλίου.
Λίγο αργότερα, στις 23 Απριλίου εκτελέσθηκαν οι απόστρατοι Μιλτιάδης Κοιμήσης και Σπυρίδων Παπούλας, χωρίς να έχει προκύψει σοβαρή συμμετοχή στην ανταρσία.
Στη δίκη των πολιτικών αρχηγών, το στρατοδικείο βρέθηκε σε δύσκολη θέση, καθώς δεν επιθυμούσε να εκδώσει βαριές καταδικαστικές αποφάσεις, για ηγετικές πολιτικές προσωπικότητες, με το κατηγορητήριο στηριγμένο, αποκλειστικά και μόνο, σε καταθέσεις αστυνομικών οργάνων.
Με την ευθύνη να πέφτει στις πλάτες του προέδρου Αλέξανδρου Σακελλαρίου, προτιμήθηκε η κλήση μελών της Κυβέρνησης, σαφώς αντιβενιζελικών, με προεξάρχοντες τον Ιωάννη Μεταξά, τον Γεώργιο Κονδύλη και τον Ιωάννη Ράλλη.
Άπαντες υποστήριξαν ότι οι κατηγορούμενοι, οι ευρισκόμενοι στην αίθουσα, ήσαν ξένοι προς το κίνημα. Ήταν εντυπωσιακή η κατάθεση του Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος υποστήριξε ότι το στρατοδικείο δεν αποτελούσε σύγκλιση δικαστηρίου, αλλά δικαστική επιτροπή, εξαρτημένη από την εκτελεστική εξουσία κι ότι οι στρατοδίκες δεν ήσαν δικαστές, αλλά αντί δικοί των κατηγορουμένων.
Επίσης, διατύπωσε την άποψη ότι οι δίκες αποτελούσαν πράξη σκοπιμότητας και όχι πραγματικής απονομής δικαιοσύνης.
Από τη δική τους πλευρά, ουδείς των κατηγορουμένων φάνηκε θαρραλέος, αφήνοντας εκτεθειμένους τους βασικούς κινηματίες και ιδίως τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Κατόπιν τούτων, στις 5 Μαΐου, το στρατοδικείο εξέδωσε την απόφασή του, καταδικάζοντας ερήμην σε θάνατο τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Νικόλαο Πλαστήρα, τον Ιωάννη Κούνδουρο και τον Εμμανουήλ Τζανακάκη.
Οι παρευρισκόμενοι καταδικάστηκαν σε ποινές κάθειρξης, από 2 1/2 έως 15 έτη. Αλλά, παραλλήλως, σε όλα τα στρατοδικεία της χώρας οι ποινές έπεφταν σα βροχή, φθάνοντας ακόμη και σε θανατικές καταδίκες, με αυστηρότερο αυτό της Καβάλας, αφού οι εκεί εδραζόμενες μονάδες έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στο κίνημα.
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ
1922
Αύγουστος, 13
Οι Τούρκοι εξαπολύουν γενική επίθεση στο μικρασιατικό μέτωπο
Αύγουστος, 17
Άτακτη φυγή του ελληνικού στρατού
Αύγουστος, 31
Οι Τούρκοι πυρπολούν την Σμύρνη
Σεπτέμβριος, 15
Ο επαναστατικός στρατός εισέρχεται στην Αθήνα και αποθεώνεται
Σεπτέμβριος, 17
Σχηματίζεται κυβέρνηση, με προσωρινό πρωθυπουργό τον Σωτήριο Κροκιδά
Σεπτέμβριος, 20
Αρχίζει στα Μουδανιά συνδιάσκεψη για την υπογραφή συνθήκης ανακωχής
Οκτώβριος, 31
Αρχίζει στο Έκτακτο Στρατοδικείο η δίκη των οκτώ «μεγάλων ενόχων»
Νοέμβριος, 2
Η αγγλική κυβέρνηση, με ανακοίνωση, χαρακτηρίζει τη δίκη «πολιτική δολοφονία»
Νοέμβριος, 12
Η Αγγλία απειλεί με διακοπή διπλωματικών σχέσεων σε περίπτωση καταδίκης και εκτέλεσης των κατηγορουμένων
Νοέμβριος, 15
Καταδικάζονται σε θάνατο και εκτελούνται οι έξι
1935
Μάρτιος, 1
Κίνημα βενιζελικών αξιωματικών, για ανατροπή της κυβέρνησης, η οποία προέκυψε από τις εκλογές
Απρίλιος, 24
Οι στρατηγοί Παπούλας και Κοιμήσης (άλλοτε σφόδρα αντιβενιζελικοί), εκτελούνται τη Μεγάλη Τετάρτη, μετά από επιμονή του Κονδύλη, ζητωκραυγάζοντας υπέρ της Δημοκρατίας
Μάιος, 5
Καταδικάζονται ερήμην σε θάνατο οι Ελευθέριος Βενιζέλος, Νικόλαος Πλαστήρας, Ιωάννης Κούνδουρος και Εμμανουήλ Τζανακάκης
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 31.12.2022-01.01.2023