Αν οι εφημερίδες, ως πρόσφατα, έρχονταν να δοξάσουν την ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου, η τυπογραφία της Θεσσαλονίκης είχε μάλλον μία καθυστερημένη αντίδραση, τουλάχιστον ως προς τη σχέση της με την ελληνική κοινότητα. Στην ουσία, οι ημερήσιες εκδόσεις αποτέλεσαν παραδοσιακά παράπλευρη ενασχόληση των τυπογραφείων, δίπλα στην κύρια αποστολή τους, που ήταν η έκδοση βιβλίων.
Κάπου ανάμεσα στα 1506 και στα 1515 (χρονικά πολύ κοντά στην είσοδο της τυπογραφείας στην καθημερινότητα της Δύσης) εμφανίστηκε η πρώτη σχετική επιχείρηση, φυσικά εβραϊκής ιδιοκτησίας. Το συγκεκριμένο «μαγαζί» τύπωνε εβραϊκές θρησκευτικές εκδόσεις για όλη την Ανατολή. Σώζεται σήμερα μία από τις πλέον σπάνιες εκδόσεις του Ταλμούδ, χρονολογημένη το 1521.
Οι υπόλοιπες κοινότητες ακολούθησαν με μεγάλη καθυστέρηση, καθώς το πρώτο τουρκικό τυπογραφείο ιδρύθηκε στα 1727, το πρώτο βουλγαρικό το 1838 και το πρώτο ελληνικό, από τον βλάχο Μιλτιάδη Γκαρμπολά το 1850. Λειτούργησε μόνον ένα έτος και το 1852 ακολούθησε ο Κυριάκος Δαρζιλοβίτης το 1852. Το τρίτο ελληνικό τυπογραφείο ιδρύθηκε το 1868 από τον Νικόλαο Βαγλαμαλή. Ο γιος του Μιλτιάδη, ο Σοφοκλής, θεωρείται ο γενήτορας του Τύπου της Θεσσαλονίκης, αφού ο δισεβδομαδιαίος αρχικά «Ερμής» του, το 1875 αποτέλεσε την πρώτη ελληνική εφημερίδα.
Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, ο «Ερμής», που από το 1881 έγινε τρισεβδομαδιαίος και αργότερα ημερήσιος, είχε ως στόχο να προωθήσει τις αλλαγές, τις οποίες ευαγγελιζόταν η «Τανζιμάτ», η έκρηξη συνταγματικότητας της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με σκοπό την πολιτιστική και πολιτική ενσωμάτωσή στη ραγδαία ανάπτυξη της δυτικής Ευρώπης. Άλλωστε, ο οίκος των Γκαρμπολάδων ήταν ο ίδιος που εξέδιδε και την τουρκόφωνη έκδοση «Σελανίκ» από το 1869. Η ύλη της αποτελούταν από αποφάσεις και εγκυκλίους των τουρκικών αρχών, κατά κύριο λόγο.
Γεγονός είναι ότι οι εφημερίδες άργησαν να εμφανιστούν στη Θεσσαλονίκη, ιδίως αν λάβει κάποιος υπ’ όψιν του τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της πόλης. Η πρώτη εφημερίδα ήταν εβραϊκή, η «Ελ Λουνάρ», τουτέστιν «Το Φεγγάρι». Φυσικά, η τουρκική λογοκρισία δεν επέτρεπε τίποτα περισσότερο από αχνές λάμψεις της ειδησεογραφίας. Ήταν το 1865 και ιδιοκτήτης της ήταν ο Γιουδά Νεχαμά.
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ
Μετά την απαγόρευση της κυκλοφορίας του «Ερμή», λόγω της τουρκικής λογοκρισίας, οι Γκαρμπολάδες (ο Σοφοκλής και οι γιοι του) δεν το έβαλαν κάτω και ίδρυσαν τον «Φάρο της Θεσσαλονίκης». Για να νριπλάρει τα κατά καιρούς προβλήματα της οθωμανικής παρέμβασης, τον βρίσκουμε αργότερα ως «Φάρο της Μακεδονίας», αλλά και ως σκέτο «Φάρο». Δεν υπάρχει ακριβής καταγραφή, αλλά κατά τα φαινόμενα το 1900 κυκλοφορούσαν στη Θεσσαλονίκη τρεις γαλλόφωνες εφημερίδες, πέντε ισπανοβραϊκές (σεφαραδίτικες), τέσσερις ελληνικές, ισάριθμες τουρκικές και δύο βουλγάρικες. Οι δύο (ουσιαστικά μία) ελληνόφωνες εφημερίδες της Θεσσαλονίκης (πότε ως «Φάρος», πότε ως «Ερμής») βοήθησαν τα μέγιστα στη διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας -με τη δημοσίευση μυθιστορημάτων σε συνέχειες- στη συντήρηση του ελληνικού πνεύματος της Θεσσαλονίκης και στη διάδοση των απόψεων της εκκλησίας.
Στο μεταξύ, το 1903, στις 12 Ιουνίου, κυκλοφορεί κάθε Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο η «Αλήθεια», αρχικά ως ξένη ιδιοκτησία, αργότερα του Ιωάννη Κούσκουρα, ενός δασκάλου από το Βογατσικό, μαζί με τον επίσης δάσκαλο Γιάννη Μπήτο. Οι τουρκικές αρχές διέταξαν, λίγο αργότερα, το κλείσιμό της, με επίσημο αιτιολογικό ότι «επολιτεύετο αντιθέτως και επιζημίως προς τα συμφέροντα του Οθωμανικού κράτους και υπεδαύλιζεν το φυλετικόν μίσος μεταξύ των διαφόρων φυλών και θρησκεύματος υπηκόων της αυτοκρατορίας…». Όταν αργότερα υπήρξε παρέμβαση προς τον παντοδύναμο Γενικό Διοικητή Χιλμί πασά, για την επανέκδοση της «Αλήθειας», αυτός απάντησε: «Περιττό! Η εφημερίδα επιτέλεσε τον προορισμό της. Ήθελε να επαναστατήσει τον ελληνισμό της Μακεδονίας και το πέτυχε. Δεν χρειάζεται πια να εκδίδεται ούτε γι’ αυτόν. Συγχρόνως, εμφανίστηκε η ελληνόφωνη εφημερίδα «Το Σύνταγμα», που από τον τίτλο ήδη δήλωνε τη συμπάθειά της προς τον αγώνα τον Νεότουρκων για την απόκτηση Συντάγματος, ενώ κυκλοφόρησε ξανά, «καμουφλαρισμένη» η «Νέα αλήθεια».
Σε αυτό το σκηνικό, αποτέλεσε πραγματική τομή για τον ελληνόφωνο Τύπο της Θεσσαλονίκης, η κυκλοφορία της «Μακεδονίας», στις 10 Ιουλίου 1911, με διευθυντή τον Κωνσταντίνο Βελλίδη και διευθυντή τον Γρηγόριο Ωρολογά. Από την αρχή διακρίθηκε για την έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωσή της, με τη δεύτερη και την τρίτη σελίδα της αφιερωμένες σε τηλεγραφήματα από το εξωτερικό.
Τα γραφεία της «Μακεδονίας» βρίσκονταν κοντά σε αυτά της «Νέας Αλήθειας», στο λεγόμενο «Φραγκομαχαλά», στην ίδια περιοχή με τα σημερινά, στην οδό Τοπχανέ. Η επομένη της 26ης Οκτωβρίου, ημέρα της απελευθέρωσης, βρήκε τελικά τη Θεσσαλονίκη με τρεις ελληνόφωνες εφημερίδες, την «Μακεδονία», τη «Νέα Αλήθεια» και το «Εμπρός» του Αντώνη Οικονομίδη. Την ημέρα εκείνη (για την ακρίβεια, η «Μακεδονία» στις 28 Οκτωβρίου, λόγω προηγηθείσας απαγόρευσης της κυκλοφορίας της) και οι τρεις κυκλοφόρησαν, σα συνεννοημένες, με τον ίδιο τίτλο: «Ζήτω ο ελληνικός στρατός» η «Ζήτω η ελευθερία» και έναν ολοσέλιδο σημαιοστολισμό.
Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ
Ο «Ερμής» του Σοφοκλή Γκαρμπολά έγραφε στο φύλλο του, της 12ης Απριλίου του 1881: «Η εν Θεσσαλονίκη Γραικική Κοινότης (σ.σ.: τότε δεν εοιτρεπόταν από την τουρκική λογοκρισία να γίνεται λόγος για Ελληνική Κοινότητα) συνέστησε προ πολλού σχολεία παντός βαθμού, διακρινόμενα μεταξύ των και αλλαχού της Τουρκίας ανιδρυμένων. Συνέστησεν σύλλογον Φιλεκπαιδευτικόν, κύριον σκοπόν έχοντα την διάδοσιν των γραμμάτων στα ενδότερα της Μακεδονίας και εν γένει παν καλόν μετά ζήλου επεδίωξεν πάντοτε».
Αλλά οι Γκαρμπολάδες δεν έμειναν μόνον σε ό,τι παραπάνω έδειξαν να διαδίδουν, αλλά έφερε και ένα νέο ύφος στην καθημερινή ειδησεογραφία της πόλης, όπως και στην προβολή προϊόντων. Για παράδειγμα: « Εν τω βιβλιοπωλείω του Ν. Βικόπουλου ευρίσκεται το μυθιστόρημα «Τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα», ούτινος και μόνη η ανάγνωσις σώζει τον αναγνώστην από παντός αμαρτήματος, έστω και μη θανασίμου». Ή πάλι: «Χθες εώρτασεν την ημέραν των γενεθλίων ο εράσμιος Κλέων Χατζηλαζάρου, προσενεγκών γεύμα ποικίλον και ορεκτικόν τοις μικροίς του φίλοις οίτινες εγκαρδίως επεδαψίλευσαν αυτώ τας ειλικρινείς και αφελείς αυτών περί του μέλλοντος ευχάς και συγχαρητήρια».
Το κύριο άρθρο του πρώτου φύλλου της «Μακεδονίας» είχε τον τίτλο «Η επαίτειος» και απηύθηνε χαιρετισμό για τα τρία χρόνια του τουρκικού συντάγματος, κάτι που έδινε ελπίδες ωφέλειας για όλες τις εθνότητες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όσο για το άρθρο με τίτλο «Δύο λέξεις», αναφερόταν στους λόγους και στην αναγκαιότητα έκδοσης της εφημερίδας. Μία ιστορική λεπτομέρεια αποτελεί το γεγονός ότι ο ιδρυτής Κωνσταντίνος Βελλίδης υπήρξε περιοδεύων αντιπρόσωπος της «Νέας Αλήθειας» του Κούσκουρα, οργόνωντας τη Μακεδονία απ’ άκρου σε άκρο.
«Μακεδονία» και απελευθέρωση
Όταν, λοιπόν, το 1912 ο ελληνικός στρατός ερχόταν νικητής να ελευθερώσει τη Θεσσαλονίκη, η εφημερίδα «Μακεδονία», σημειώνοντας την έναρξη μίας νέας εποχής, έγραφε στο κύριο άρθρο της:
«Το τρόπαιον το οποίον έστησε ο Ελληνικός Στρατός δια της καταλήψεως της Θεσσαλονίκης, η απελευθέρωσις της Μακεδονίας μας επιτρέπει να επαναρχίσωμεν εκδίδοντες την «Μακεδονίαν», ελευθέραν πλέον και αυτήν. Η εφημερίς αυτή,η οποία εξέπληξε τους πάντας δια την απίστευτήν της παρρησίαν μετά της οποίας λάβρως επετίθετο κατά της τουρκικής κτηνωδίας, υπήρξεν ο στόχος της κτηνωδίας αυτής.
Κατά τους τελευταίους μήνας δις κατεδιώχθη υπό των τουρκικών αρχών και δις επαύθη. Το πρώτον όταν διεκήρυττεν από των στηλών της ότι η ελληνικωτάτη Ήπειρος ουδέποτε θα γίνει αλβανική, παρ’ όλην τη λυσσώδη αγριότητα μεθ’ ης οι Αλβανοί, μεθυσθέντες εκ της ευκόλου επιτυχίας ην έσχον κατά την τελευταίαν των επανάστασιν κατά της τουρκικής σαπίλας, επεδίωκον δια πυρός και σιδήρου την αλβανοποίησιν της χώρας μας εκείνης. Το δεύτερον όταν, μόλις προ ολίγων ημερών, ύψωνε την διάτορον φωνήν της δια τον τουφεκισμόν, την δολοφονίαν δηλαδή τεσσάρων 16ετών Ελλήνων εν Αικατερίνη υπό του τουρκικού στρατού.
Και τώρα με χαράν, την οποίαν δικαιολογεί το συναίσθημα της ευόρκου εκπληρώσεως της αποστολής της υπό την Τουρκοκρατίαν, η «Μακεδονία» αρχίζει την νέαν της περίοδον έχουσα την πεποίθησιν ότι όπως τότε ούτω και τώρα θα καταστή το Ευαγγέλιον παντός Έλληνος».
Όπως αποδεικνύεται και από τα γραφόμενα, η εφημερίδα τήρησε μια έντονη στάση υπεράσπισης των ελληνικών εθνικών συμφερόντων , αγωνιζόμενη έναντι δυο μετώπων, του τουρκικού, αλλά και του βουλγαρικού. Έτσι, ο ιδρυτής Κωνσταντίνος Βελλίδης, στο χρόνο που μεσολάβησε από τη λειτουργία της ως την απελευθέρωση, μπαινόβγαινε στη φυλακή. Η έκδοση παύθηκε στις 12 Αυγούστου 1912, δύο μήνες πριν την έναρξη του Α’ Βαλκανικού πολέμου. Αντικαταστάθηκε προσωρινά από την «Παμμακεδονική», η οποία κυκλοφόρησε στις 19 Αυγούστου.
Ημερολόγιο καταστρώματος
1506-1515
Έναρξη λειτουργίας του πρώτου εβραϊκού τυπογραφείου στη Θεσσαλονίκη
1727
Ίδρυση του πρώτου τουρκικού τυπογραφείου στην πόλη
1838
Πρώτο βουλγαρικού τυπογραφείου στη Θεσσαλονίκη
1850
Ο Μιλτιάδης Γκαρμπολάς ξεκινάει τη λειτουργία του πρώτου ελληνικού τυπογραφείου
1869
Κυκλοφορία της εβραϊκής εφημερίδας «Ελ Λουνάρ»
1875
Κυκλοφορία του «Ερμή»
1903
Κυκλοφορία της «Αλήθειας» του Κούσκουρα
1911
Πρώτο φύλλο της « Μακεδονίας» από τον Κωνσταντίνο Βελλίδη