Η Μακρόνησος, ένα μεγάλο στίγμα του ελληνικού κράτους τον 20ο αιώνα λόγω των στρατοπέδων της όπου από το 1947 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1950 δεκάδες χιλιάδες πολιτικοί εξόριστοι άνδρες, γυναίκες και στρατιώτες αριστερών φρονημάτων έζησαν την κρατική βαρβαρότητα «αναμόρφωσης» και προπαγάνδας για να αποκηρύξουν τις «επικίνδυνες» ιδέες τους, έρχεται στην επικαιρότητα με αφορμή το βιβλίο του Δημήτρη Υφαντή «ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ. Όταν η ''τρέλα'' απόκτησε τοπικό προσδιορισμό» (εκδόσεις Άγρα).
Ο κοινωνιολόγος και για χρόνια εργαζόμενος στον χώρο αντιμετώπισης των εξαρτήσεων Δημήτρης Υφαντής, επικεντρώνεται σε αυτούς που έχασαν το λογικό τους, που τρελάθηκαν από τα βασανιστήρια, αυτά που έκαναν τη Μακρόνησο τον πιο συμβολικό τόπο μαρτυρίου απ' όλους τους τόπους εξορίας και φυλακές της επικράτειας. Η έρευνά του καινοτομεί καθώς στηρίζεται στα ιατρικά ιστορικά των ασθενών που εντόπισε στο αρχείο του Δημόσιου Ψυχιατρείου στο Δαφνί (ΨΝΑ), όπου εισήχθηκε μεγάλος αριθμός «τρελών» Μακρονησιωτών, τις διαγνώσεις των γιατρών, τις παρατηρήσεις και τις θεραπείες που περιγράφονται.
Οι συνθήκες διαβίωσης, η ακραία βία, σωματική και ψυχική, οι δολοφονίες, οι αυτοκτονίες, η μαζική σφαγή των φαντάρων στο Α΄ΕΤΟ, τα βασανιστήρια στο κολαστήριο της Μακρονήσου για να «ανανήψουν» πολίτες και στρατιώτες και να επιστρέψουν στον «εθνικό υγιή κορμό» έχουν γίνει γνωστά από τα τεκμήρια, τις ιστορικές μελέτες, τις μαρτυρίες εξορίστων, τη λογοτεχνία, την ποίηση. Οι διαστάσεις του τραγικού φαινομένου της Μακρονήσου είναι πολλές και οδυνηρές.
Η έρευνα του συγγραφέα ανοίγει ένα ακόμα παράθυρο στο πολύπτυχο της Μακρονήσου, φέρνοντας πρόσωπα σε πρώτο πλάνο.
«Χρειάζεται ψυχραιμία όταν γράφεις για τη Μακρόνησο, η οδύνη αφορά όλη την κοινωνία. Η έρευνά μου αποτελεί μια μικρή βάση για να συνεχίσουν οι επόμενοι» λέει ο συγγραφέας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Ακολουθεί η συνέντευξη του Δημήτρη Υφαντή στη δημοσιογράφο Νατάσσα Δομνάκη για το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων
Ερ. Στην έρευνά σου μιλάς για μακρονησιώτικη «τρέλα». Τι είναι αυτό που την προσδιορίζει;
Απ. Toν όρο μακρονησιώτικη «τρέλα» τον έχουν δώσει εξόριστοι της Μακρονήσου έχοντας υπόψη τους μια σειρά από συμπτώματα που παρουσίασαν κάποιοι από τους εξόριστους κάτω από την αφόρητη ψυχολογική πίεση που δεχόντουσαν, τις κακουχίες, τα βασανιστήρια, τα βασικά ένστικτα όπως της πείνας, της δίψας, της αγρύπνιας. Υπάρχει ένας συλλογικός παραλογισμός, που αφορά όλους όσοι ήταν πάνω σε αυτό το νησί, εξόριστους και διοικούντες, τους βασανιστές -από τους οποίους ορισμένοι παρουσίασαν κι αυτοί συμπτώματα. Στη Μακρόνησο παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο αλαλίες, τρόμοι, ανοσμίες, τυφλώσεις, κρίσεις διέγερσης, επιληπττικές κρίσεις, λιποθυμίες, προκαρδιακοί πόνοι.
Ερ. Δεν υπάρχουν ανάλογες παθήσεις σε άλλους τόπους εξορίας και φυλακών της επικράτειας ;
Απ. Σε τόση μαζική κλίμακα δεν έχουμε συναντήσει. Ούτε εκείνη την περίοδο ούτε και πριν, με εξαίρεση κάποιες περιπτώσεις Ελλήνων και Ιταλών στρατιωτών από το Αλβανικό Μέτωπο που νοσηλεύτηκαν στο Δρομοκαΐτειο όπως και σε κάποιους κρατούμενους Γερμανών σε στρατόπεδα και κρατητήρια της Αττικής, οι οποίοι απευθύνθηκαν στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο.
Ερ. Ο αριθμός των «τρελών» της Μακρονήσου που εντόπισες δίνει τη συνολική εικόνα ή δεν έχει ακόμα εξαντληθεί;
Απ. Κατόρθωσα να εντοπίσω 513 περιπτώσεις πολιτικών εξορίστων από μαρτυρίες - χρονικά και από αρχειακό υλικό ψυχιατρείων. Πιστεύω έχουμε πολύ καλό δείγμα, μπορεί κάποιος με αρκετή ασφάλεια να βγάλει μια καλή εικόνα για το τι συνέβη με αυτούς τους ανθρώπους. Ο αριθμός ίσως είναι μεγαλύτερος. Η έρευνά μου αποτελεί μια μικρή βάση για να συνεχίσουν οι επόμενοι.
Ερ. Θεωρείς ότι δίνει μια συμπληρωματική εικόνα της ακραίας βίας και των συνεπειών της στη Μακρόνησο;
Απ. Είχαν πολλοί τέτοιου είδους ψυχικά ή νευρολογικά συμπτώματα και παθήσεις, αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν ή αυτοκτόνησαν. Κάποιοι νοσηλεύτηκαν στα αναρρωτήρια της Μακρονήσου είτε παραπέμφθηκαν στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο είτε στα ψυχιατρεία. Και άλλοι με σοβαρά σωματικά προβλήματα- φυματιώσεις και κατάγματα από τα βασανιστήρια και κακοποιήσεις νοσηλεύτηκαν σε εξειδικευμένα ή γενικά νοσοκομεία όπου ενδεχομένως εκεί αντιμετωπίστηκαν και τα ψυχικά προβλήματα.
Ερ. Χρησιμοποιείς στοιχεία απ' όλη την υπάρχουσα έως τώρα βιβλιογραφία της Μακρονήσου και συμπληρωματικά όπου εντόπισες από φορείς και πηγές. Η έρευνα σου, όμως, καινοτομεί με τα ιστορικά των «τρελών» της Μακρονήσου που είχαν εισαχθεί στο Δημόσιο Ψυχιατρείο στο Δαφνί (ΨΝΑ). Πώς χειρίστηκες το ιατρικό υλικό.
Απ. Κατ' αρχήν στο Δαφνί εντόπισα 127 ιατρικούς φακέλους της Μακρονήσου. Από αυτούς οι 66 νοσηλευόμενοι ήταν στρατιώτες εξόριστοι (εκτός από 12 στρατιώτες κρατούμενους στις στρατιωτικές φυλακές Μακρονήσου για πειθαρχικά παραπτώματα και αδικήματα) και οι 61 πολίτες κρατούμενοι. Οι ηλικίες τους ήταν από 19 έως 45 ετών. Συνέλεξα, επίσης, μαρτυρίες για μικρό αριθμό Μακρονησιωτών που νοσηλεύτηκαν σε νοσοκομεία του Πειραιά με ανάλογη συμπτωματολογία. Δεν πρόλαβα να τις συμπεριλάβω στο βιβλίο.
Ερ. Στο κλινικό υλικό του ΨΝΑ πώς παραθέτεις τις διαγνώσεις ;
Απ. Προσπάθησα να τις ομαδοποιήσω. Μην ξεχνάμε ότι εκείνη την περίοδο τίθεται ένα γενικότερο πρόβλημα με τις διαγνώσεις στην Ελλάδα επειδή ακολουθούν διαφορετικά συστήματα, ανάλογα με τη σχολή νοσογραφίας του κάθε γιατρού. Υπάρχουν, δηλαδή, πολλές και διαφορετικές διατυπώσεις στις διαγνώσεις ωστόσο με το ίδιο περιεχόμενο. Στην έρευνα μου διατήρησα σε μια μεγάλη κατηγορία τον προσδιορισμό « εξ αντιδράσεως» που χρησιμοποίησαν οι γιατροί της εποχής στο Δαφνί: εξ αντιδράσεως μελαγχολία, εξ αντιδράσεως μανία, διέγερσις εξ αντιδράσεως κ.ο.κ. Πρόκειται για μια συμπτωματολογία που παραπέμπει στο μετατραυματικό στρες, όρος που επικράτησε μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ. Σε άλλη μεγάλη κατηγορία κυριαρχεί ο προσδιορισμός «υπόκρισις νόσου», που τότε εννοούσαν την υστερία. Τη διάκριση αυτή τη συναντάμε στο Δαφνί και κατά κύριο λόγο στους πάσχοντες πολίτες Μακρονησιώτες.
Ερ. Από πολλούς ερμηνεύτηκε ότι οι κρατούμενοι υποκρίνονται.
Απ. Πρέπει να δούμε τα συμπτώματα των Μακρονησιωτών τρελών με άλλη ματιά όχι μόνο από την πλευρά της ψυχοπαθολογίας. Αυτό που βγαίνει κάτω από τον όρο «υπόκρισις νόσου» μπορεί να κρύβει και μηχανισμούς προστασίας των ανθρώπων- ευεργετικούς έως και σημείο έναρξης της ίασης, όπως έχει πει ο ψυχαναλυτής Σάντορ Φερέντσι κ.ά. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο η διεθνής όσο και η ελληνική βιβλιογραφία δείχνει ότι από τη στιγμή που οι πάσχοντες άλλαζαν περιβάλλον έπαυαν σε μεγάλο βαθμό και τα συμπτώματα. Φυσικά, όχι αυτόματα κι όχι για όλους, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον ψυχισμό και τις αντιδράσεις κάθε ανθρώπου. Πολλοί ταλαιπωρήθηκαν για χρόνια, το στίγμα της «τρέλας» από μόνο του είναι πολύ επώδυνο. Το «βατσίνωμα» της Μακρονήσου έμεινε, όπως λέει ένας από τους εξόριστους, ο Χρίστος Σωφρονάς. Από εκεί και πέρα υπάρχουν άνθρωποι που δεν γύρισαν ποτέ από αυτό που ονομάζουμε «τρέλα». Αλλά λίγοι.
Ερ. Υπήρχαν γυναίκες εξόριστες;
Απ. Οι περισσότερες πολιτικές εξόριστες μεταφέρθηκαν από την Χίο και το Τρίκερι τον Γενάρη του 1950 για ανάνηψη» στη Μακρόνησο και παρέμειναν έως τον Αύγουστο του '50. Οι γυναίκες ήταν πολύ λιγότερες σε αριθμό σε σχέση με τους άνδρες. Δεν έχει εντοπιστεί ιατρικό υλικό ψυχικής νόσου.Από μαρτυρία γνωρίζουμε ότι η Βαγγελιώ Σκευοφύλακα, ετών 17, βασανίστηκε άγρια στη Μακρόνησο και της έβγαλε παραπεμπτικό για νοσηλεία σε νοσοκομείο ο Α. Παλαιολόγος.Την ημέρα που επρόκειτο να μπει στο καΐκι εκείνη προτίμησε να επιστρέψει στις συγκρατούμενες της, δηλώνοντας ότι «έχει γίνει καλά».
Ερ. Πώς αντιμετώπισαν τους Μακρονησιώτες οι γιατροί και το προσωπικό στο Δαφνί;
Απ. Ήταν αρνητικά διακείμενοι μάλιστα κάποιοι προκλητικότατοι απέναντι τους. Και άλλοι «ουδέτεροι». Στις μεγάλες ελλείψεις των νοσοκομείων σε υποδομές και προσωπικό μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, προστέθηκε ο βαθύς διχασμός της κοινωνίας, οι στρατικοποιήσεις των νοσοκομείων. Οι διοικήσεις των νοσοκομείων και οι γιατροί ήταν υπόλογοι στον στρατό.
Ερ. Οι γιατροί της Μακρονήσου, ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο...
Απ. Στη Μακρόνησο οι γιατροί ήταν σχεδόν όλοι έφεδροι, είχαν ήδη υπηρετήσει τη θητεία τους και επιστρατεύτηκαν υποτίθεται για να φροντίσουν τους εξόριστους. Κάποιοι οικειοθελώς. Ο ρόλος που διαδραμάτισαν ποικίλει. Η μεγάλη μερίδα ευθυγραμμίστηκε πλήρως με τις διοικήσεις κι ήταν παρόντες στα βασανιστήρια, πιστοποιώντας αν αντέχει ή δεν αντέχει άλλο ο κρατούμενος. Υπέγραφαν άδειες διακομιδής ασθενών σε νοσοκομείο λόγω της σοβαρότητας της κατάστασης του μόνο αν τους έδινε την άδεια ο λοχαγός ή ο υποδιοικητής. Υπήρχε όμως και μια μικρότερη μερίδα γιατρών, άλλοι φανερά άλλοι λιγότερο, που με αυτοθυσία προσπάθησαν να βοηθήσουν τους εξόριστους. Με τα πολύ περιορισμένα μέσα που διέθεταν υποστήριζαν τη σωματική υγεία των ασθενών και στη συνέχεια προσπαθούσαν να τους παραπέμψουν σε κάποιο νοσοκομείο στην Αθήνα, περισσότερο για να αλλάξουν περιβάλλον. Ένα τέτοιο παράδειγμα γιατρού ήταν ο νευρολόγος-ψυχίατρος Αντώνης Παλαιολόγος. Είχε βρεθεί στο Μέτωπο στην Αλβανία, στη συνέχεια τον επιστράτευσαν από το Αιγινήτειο Νοσοκομείο στην Ικαρία και εν συνεχεία στη Μακρόνησο, όπου έμεινε περίπου από τον Οκτώβρη 1949 έως τον Απρίλη 1950. Υπάρχουν πολλά συγκινητικά σχόλια και μαρτυρίες από τους εξόριστους και τις εξόριστες για τη στάση του Παλαιολόγου.Το βιβλίο περιλαμβάνει άγνωστα στοιχεία, τα οποία μού έδωσαν συγγενείς του.
Eρ. Ποια ήταν η τύχη όσων νοσηλεύτηκαν στο Δαφνί;
Απ. Ο μέσος όρος νοσηλείας ήταν περίπου δύο μήνες. Αν υπολογίσουμε σε ευρύτερο σύνολο, έπαιρναν εξιτήριο μετά από έξι μήνες - κάποιοι μετά από πίεση συγγενών τους. Οι στρατιώτες νοσηλεύονταν περίπου δύο μήνες, στη συνέχεια τους παραλάμβανε στρατιώτης και τους επέστρεφε στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Κάποιους τους έστελναν πίσω στη Μακρόνησο, ως υγιείς , «ικανούς να υπηρετήσουν την πατρίδα». Υπάρχουν περιπτώσεις που ξαναγύρισαν στο Δαφνί.
Για τους ανήλικους εξόριστους, εκτός από μαρτυρίες που υπάρχουν, σού αναφέρω για παράδειγμα την περίπτωση ενός δεκαεξάχρονου εξόριστου στην Ικαρία που μεταφέρθηκε τις στρατιωτικές φυλακές ανηλίκων στη Μακρόνησο, παρουσίασε επεισόδιο και τον μετέφεραν στο Δαφνί. Νοσηλεύτηκε δύο μήνες και τον απέλυσαν. Επέστρεψε σπίτι του κι όταν έγινε 21 ετών τον κάλεσαν στο στρατό και τον ξαναέστειλαν στη Μακρόνησο.
Ερ. Από τα στρατόπεδα της Μακρονήσου έχουν περάσει χιλιάδες κρατούμενοι, άγνωστος ο αριθμός, από τους οποίους οι περισσότεροι δεν μίλησαν ποτέ δημόσια για το τραύμα. Η μνήμη της Μακρονήσου πιστεύεις ότι μεταβιβάστηκε στο οικογενειακό περιβάλλον, ασυνείδητα και θρυμματισμένη στις επόμενες γενιές;
Απ. Ουσιαστικά μετέφεραν το διαγενεακό τραύμα μ' έναν υπόγειο τρόπο. Κάθε κοινωνία κρύβει ένα μεγάλο μυστικό. Φοβάται γιατί αν μιλήσει θα αποδιοργανωθούν τα πάντα. Το ίδιο συνέβη σε Εβραίους, Αρμένιους και σε άλλους που βρέθηκαν στα στρατόπεδα, ζωές που πέρασαν μέσα από τη φωτιά. Όσοι μίλησαν ήταν σε μεγάλη ηλικία, όταν πλέον δεν ήταν ενεργοί στην κοινωνία. Μετά, κάπου το 2000 ήταν τα παιδιά των Μακρονησιωτών, η δεύτερη γενιά, που άρχισε να μιλά για τη Μακρόνησο σε ιστορικό συνέδριο, σε μελέτες. Για όλα, με εξαίρεση την «τρέλα» παρόλο που οι «τρελοί» είναι παρόντες σε όλες της μαρτυρίες της Μακρονήσου. Είναι το μεγάλο μυστικό για το οποίο δεν μιλά κανείς.