* Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις κι ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον
Γιώργος Σεφέρης
Στο σονέτο του με τίτλο «Λήθη» που δημοσιεύτηκε στο μακρινό 1899 ο Λορέντζος Μαβίλης μακαρίζει τους νεκρούς «που λησμονάνε την πικρία της ζωής» και θεωρεί άξιους θρήνου τους ζωντανούς που «θέλουν, μα δε βολεί να λησμονήσουν». Η λήθη, παρά τον εκπεφρασμένο από ποιητές, λογοτέχνες αλλά και... πεζούς θνητούς, πόθο της ανθρωπότητας να λειτουργεί κατά το δοκούν, είναι ένας αχαρτογράφητος όσον αφορά τα γρανάζια του μηχανισμός του μυαλού που παίζει με αντίπαλο τη μνήμη και στα δύσκολα πάντοτε χάνει.
Σύμφωνα, όμως, με τους επιστήμονες και δη εκείνους της ψυχικής υγείας, η επόμενη ημέρα της πανδημίας που εδώ και παραπάνω από ένα χρόνο μας στερεί τη ζωή την ίδια, θα είναι πιο δύσκολη και από το τωρινό μας δράμα, το τραύμα και το μετραυματικό σοκ ενός ολόκληρου πλανήτη θα είναι τόσο ισχυρό που η λησμονιά θα μοιάζει με μοναδικό φάρμακο για την βαθιά τραυματισμένη μας ψυχή.
Ζούμε μέσα στην πρώτη παγκόσμια τραυματική εμπειρία των τελευταίων δεκαετιών, την πρώτη του είδους της μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και για τους περισσότερους την πρώτη της ζωής μας. Περισσότερες από δύο εκατομμύρια ζωές έχουν χαθεί, ενώ οι άνθρωποι συνεχίζουν να πεθαίνουν κατά χιλιάδες κάθε ημέρα. Η παγκόσμια οικονομία, οι σύνθετοι ιστοί των διεθνών σχέσεων, η ατομική ψυχική υγεία, η αχρήστευση της καθημερινής ζωής: τίποτα δεν έχει μείνει όρθιο απέναντι στην... καταιγίδα του κορονοϊού.
Όταν σκεφτόμαστε τον Covid-19, όμως, το «τραύμα», πόσο μάλλον το «μαζικό τραύμα», μπορεί να μην είναι το πρώτο πράγμα που ξεχωρίζει. Άλλα πλαίσια αναφοράς -οικονομικά, πολιτικά, οικολογικά, επιστημονικά- μπορεί να φαίνονται πιο «σοβαρά». Και ακόμη και με όρους ψυχικής υγείας, το «τραύμα» δεν ήταν ποτέ το επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, η οποία εστιάζει περισσότερο σε άλλα προβλήματα όπως η κατάθλιψη, το άγχος και η μοναξιά.
Το «τραύμα» είναι μια πολύ πιο λεπτή έννοια από ό,τι συνειδητοποιεί κανείς. Δεν είναι απλώς μια λέξη για κάτι εξαιρετικά αγχωτικό. Δεν προέρχεται πάντα από σύντομα, έντονα σοκ όπως τροχαία, τρομοκρατικές επιθέσεις ή πυρκαγιές. Και, το τραύμα δεν είναι το ίδιο με τη διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD). Αυτό που αφορά το τραύμα είναι τα γεγονότα και η επίδρασή τους στο μυαλό. Αλλά αυτό που το χωρίζει από κάτι που είναι απλώς αγχωτικό είναι το πώς συσχετίζουμε αυτά τα γεγονότα με τις πεποιθήσεις μας.
Μετά τη λήξη της πανδημίας, οι επιπτώσεις του μαζικού τραύματος που έχει προκαλέσει θα παραμείνουν σε όλες τις κοινωνίες για χρόνια. Πώς θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε αυτήν την πνευματική επίπτωση; Και τι προτείνει η επιστήμη του τραύματος πως πρέπει ή δεν πρέπει να κάνουμε για να επουλωθούμε;
Το BBC Future αναζήτησε απαντήσεις για το μεγάλο στοίχημα της επόμενης ημέρας για την ανθρωπότητα και τη μετά κορονοϊό ζωή μας.
Το τραύμα μπορεί να γίνει κατανοητό ως ρήξη στο «νόημα», δήλωσε στο BBC ο David Strickey, ψυχίατρος και εκπρόσωπος του Συμβουλίου Τραύματος του Ηνωμένου Βασιλείου. Όταν «ο τρόπος που βλέπεις τον εαυτό σου, ο τρόπος που βλέπεις τον κόσμο και ο τρόπος που βλέπεις άλλους ανθρώπους» συγκλονίζεται και ανατρέπεται από ένα γεγονός - και προκύπτει ένα κενό μεταξύ των «συστημάτων προσανατολισμού» και αυτού του γεγονότος - το απλό άγχος γίνεται τραύμα, που συχνά διακόπτεται από παρατεταμένες και σοβαρές αισθήσεις αδυναμίας.
Ακόμη και οι πιο «καθημερινές» μας τραγωδίες αποτελούν δυνητικά χώρους για τραύμα. Η απόλυση από μια δουλειά, για παράδειγμα, μπορεί να είναι πολύ τραυματική. Η ταυτότητα κάποιου, το θεμέλιο ενός «προσωπικού GPS», συνδέεται συχνά με την εργασία και την εκτέλεση του. Μια δουλειά παρέχει αυτοεκτίμηση, σκοπό και ένα κοινωνικό δίκτυο, καθώς επίσης περιλαμβάνει τις δραστηριότητες που μας κρατούν ζωντανούς. Η απροσδόκητη απόλυση τα ανατρέπει όλα αυτά. Το άγχος συσσωρεύεται και το νευρικό σύστημα αναγκάζεται να είναι σε εγρήγορση.
Η ψυχική ανθεκτικότητα κάποιου, το... λάδι που τρέχει τη γνωστική μας μηχανή και μας κρατά σε εγρήγορση, όταν παρεμβαίνει το άγχος, εξαντλείται. Και αν τίποτα δεν γεμίζει το κενό – κανένα δηλαδή εξωτερικό ερέθισμα - για κάποιο χρονικό διάστημα, μπορεί κανείς να... στεγνώσει. Οι επιστήμονες, όπως έγραψε το BBC, συνιστούν μια συνολική αναμόρφωση, έναν νέο κύκλο «δημιουργίας νοήματος», προκειμένου να αντιμετωπιστεί η επίδραση του τραύματος.
Το τραύμα δεν είναι απαραίτητα ανάλογο με την ένταση ενός συμβάντος. Μερικοί άνθρωποι θα επεξεργαστούν αυτό που έχει συμβεί καλύτερα από άλλους, και όπως επισημαίνει ο δρ. Strickey, η σημασία που αποδίδουμε σε ένα τραύμα δεν είναι ομοιόμορφη. Εκτός από το ότι δεν υπάρχει απαραίτητη σχέση μεταξύ της φαινομενικής δύναμης των συστημάτων πεποίθησής μας και της εφαρμογής τους σε τραύμα, "μπορεί πραγματικά να εξαρτάται από το είδος της ημέρας που έχετε", λέει ο καθηγητής. "Είναι πραγματικά δύσκολο να βρούμε τι θα είναι τραυματικό για ποιον."
Όταν το τραύμα γίνεται... viral
Ωστόσο, ακόμη και με μια πιο ανεπτυγμένη κατανόηση του τραύματος, η ιδέα ενός «μαζικού τραύματος» μπορεί να εγείρει ερωτήματα. Εάν το τραύμα αφορά τη διεπαφή συμβάντων και μεμονωμένων ανθρώπων, τι καθιστά δυνατό ένα μαζικό τραύμα; Μπορούν οι ομάδες να τραυματιστούν; Και γιατί ο Covid-19 είναι τέτοια περίπτωση;
Στο απλούστερο επίπεδο, ένα μαζικό τραύμα (αλλιώς γνωστό ως "συλλογικό τραύμα") λαμβάνει χώρα όταν το ίδιο γεγονός, ή μια σειρά γεγονότων, τραυματίζει έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων μέσα σε ένα κοινό χρονικό διάστημα. Και ενώ δεν διαθέτει την εκθετική και επιταχυνόμενη ένταση ενός πολέμου ή μιας τρομοκρατικής επίθεσης, ο Covid-19 είναι με πολλούς τρόπους μια κατεξοχήν περίπτωση «συλλογικού τραύματος».
Προφανώς, η πανδημία δημιουργεί πένθος σε τεράστια κλίμακα. Ο θάνατος είναι παντού γύρω μας. Για εκείνους που έχασαν αγαπημένα πρόσωπα, οι συνέπειες είναι τρομακτικές, καθώς σε αντίθεση με μακροχρόνιες ασθένειες, τίποτα δεν μπορεί να τους προετοιμάσει ψυχολογικά για την απώλεια. Η απουσία επαφής, ακόμη και η απαγόρευση να κρατήσεις το χέρι του αγαπημένου πριν φύγει για πάντα, κάνουν το «κλείσιμο» αδιανόητο και μη ανθρώπινο. Τα τελετουργικά πένθους που ακολουθούν τον θάνατο έχουν επίσης αλλάξει συθέμελα, αφού οι άνθρωποι δεν μπορούν καν να παραστούν στις κηδείες των αγαπημένων τους. Οι συνεχείς υπενθυμίσεις του ιού μπορούν να προκαλέσουν τοξικές αναμνήσεις και εκ νέου τραυματισμό. Η Μαγκνταλένα Ζόλκος, φιλόσοφος του Goethe της Γερμανίας, το θέτει έτσι: με τη "συλλογική αδυναμία επεξεργασίας στο παρόν", οι νεκροί "μπορεί να επιστρέψουν στο στοιχειωμένο, αλλά καθυστερημένα".
Στα νοσοκομεία, οι νοσοκόμες και οι γιατροί αντιμετωπίζουν γερή δόση τραύματος. Σύμφωνα με μια έρευνα, απ’ όσους εργάζονταν σε συνθήκες απομόνωσης στο πλευρό ασθενών σε κρίσιμη κατάσταση περίπου το 20% αντιμετωπίζουν μετατραυματικό στρες ή σοκ. Περιτριγυρισμένοι καθημερινά από θάνατο, με περιορισμένους πόρους και με υπερέκθεση σε ψυχρές εικόνες όπως αυτές στις ΜΕΘ (σωληνάκια, αναπνευστήρες και το βουητό του οξυγόνου) οι υγειονομικοί αντιμετωπίζουν ένα πρόσθετο στοιχείο τραύματος μέσω του «ηθικού τραυματισμού»: όταν η ταυτότητά τους ως ηθικά ανθρώπινα όντα συνταράσσεται από την ευθύνη της απόφασης για το ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει!
Η αντιμετώπιση μιας σοβαρής νόσησης - περίπου το ένα πέμπτο των εκατομμυρίων ασθενών του ιού που χρειάζονται νοσηλεία, νοσούν βαριά - μπορεί επίσης να είναι ένα σημαντικό τραύμα. Το συνταρακτικό «τετ α τετ» με τον θάνατο, η απώλεια αγαπημένων αλλά και άγνωστων συνανθρώπων που επιφέρει η πανδημία σε καθημερινή βάση τραυματίζουν βαριά τους ήρωες της εποχής μας.
«Το να μην μπορείς να αναπνεύσεις είναι το πιο τραυματικό γεγονός που μπορείς να φανταστείς», λέει ο Μετίν Μπάσογκλου, ιδρυτής της σχολής μελετών τραύματος στο King's College του Λονδίνου.
Αυτό που κάνει το τραύμα του Covid-19 πραγματικά "τεράστιο", είναι ο αντίκτυπός του σε ολόκληρο τον πληθυσμό - συμπεριλαμβανομένων εκείνων που δεν θα κολλήσουν ποτέ τον ιό ή ακόμη και σε εκείνους που δε γνωρίζουν ανθρώπους που νόσησαν ή διαγνώστηκαν θετικοί. Για πολλούς, η προοπτική να προσβληθούν από μια εν δυνάμει θανατηφόρα αόρατη ασθένεια, ακόμη και αν δε γίνει πράξη, είναι προφανώς εκφοβιστική. Προκαλεί αυτό που οι ερευνητές αποκαλούν «αντιληπτικό φόβο»: όταν η πηγή του άγχους μας δεν είναι μια προφανής απειλή στο εξωτερικό περιβάλλον, αλλά η ερμηνεία μας για τις (πιθανώς φυσιολογικές) μηχανικές διαδικασίες του σώματος.
Επιπλέον, ενάντια στην κατασταλτική στάση της ζωής σε lockdown, η εκθετική εξάπλωση του ιού είναι δύσκολο να κατανοηθεί. Η ίδια μας η αίσθηση της πραγματικής ζωής και των ρυθμών της που έχουν πλήρως διαταραχθεί για περισσότερο από ένα χρόνο, δημιουργεί «ένα έτος ομίχλης» στο μυαλό. Κι αυτό, δυστυχώς γίνεται χειρότερο από τη συνεχή έκθεσή μας σε ειδήσεις σχετικά με τον Covid-19 στα μέσα ενημέρωσης, τα κοινωνικά δίκτυα, τις συζητήσεις με φίλους. Η αναμετάδοση και η επανάληψη των πανδημικών ειδήσεων, ενώ είναι απαραίτητη, διακινδυνεύει τον «μεταδοτικό τραυματισμό», όταν οι τρομακτικές ιστορίες προκαλούν συναισθήματα τραυματικού στρες σε εκείνους που δεν έχουν νοσήσει. Για παράδειγμα, μια έρευνα ψυχοθεραπευτών που είχαν ακούσει για τραυματικές εμπειρίες από τους ασθενείς τους διαπίστωσαν ότι περίπου το 15% αισθάνθηκε «υψηλά επίπεδα» μεταδοτικών τραυμάτων, με τον μέσο ερωτηθέντα να αντιμετωπίζει ακόμη «μέτρια συμπτώματα».
Το ότι το περιβάλλον μας είναι εν δυνάμει απειλητικό, είναι επίσης μέρος του προβλήματος. Ο συνηθισμένος κόσμος - οι φίλοι, η οικογένεια, οι γείτονες, τα μέρη, που περιλαμβάνονται στην «κανονικότητα» - εξακολουθεί να φαίνεται και να αισθάνεται ο ίδιος, αλλά έχει διαμορφωθεί ως χώρος γεμάτος κινδύνους.
Το δίλημμα είναι επίσης πιο πρακτικό. Σε περιόδους μαζικού τραύματος, είτε κατά τη διάρκεια επιθέσεων πυραύλων στο Ισραήλ και στην Παλαιστίνη, είτε σε αναταραχές στις πανεπιστημιουπόλεις του Χονγκ Κονγκ, τα στοιχεία είναι σαφή ότι οι κοινοτικές συγκεντρώσεις και τα κοινωνικά δίκτυα είναι απαραίτητα για την επαρκή ανάκαμψη. Με τον Covid-19, όμως, η συνάντηση με άλλους ανθρώπους είναι ακριβώς αυτό που εξαπλώνει τον ιό. Η θεραπεία από το μαζικό τραύμα είναι το πρόβλημα στη δική μας περίπτωση.
Πιο απτά, η παγκόσμια οικονομική ύφεση που δημιούργησε ο Covid-19 και το lockdown έχει ρίξει εκατομμύρια ανθρώπους στην ανασφάλεια και σε κάθε περίπτωση σε αχαρτογράφητα νερά. Πτώχευση, ανεργία και σχέδια ζωής: τα ευρήματα από την ύφεση του 2008 έδειξαν μια σαφή και χρόνια αύξηση ψυχικής νόσου.
"Εάν ένα άτομο είναι άνεργο, αυτό είναι μια προσωπική κρίση νοήματος", λέει ο Gilad Hirschberger, κοινωνικός ψυχολόγος στο Διεπιστημονικό Κέντρο Herzliya, ένα ιδιωτικό ερευνητικό κολέγιο στο Ισραήλ. "Αλλά όταν ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού αυτής της χώρας δεν εργάζεται πλέον, τότε αυτό γίνεται κρίση σημασίας [για το σύστημα]." Για όσους εξακολουθούν να εργάζονται, η προσαρμογή στην τηλεργασία μπορεί να αποβεί ακόμη και τραυματική.
Τραυματίζονται και τα παιδιά
Η έκθεση των παιδιών σε λοιμώδη και μη μεταδοτικά τραύματα είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Δεδομένου ότι το αφήγημα και η αντίληψή τους για την κατάσταση είναι λιγότερο συγκεκριμένα από τους ενήλικες, τα παιδιά είναι ταυτόχρονα πιο προσαρμόσιμα αλλά και πιο ευαίσθητα. "Θα μπορούσαν να αναπτύξουν μια άποψη για τον κόσμο που είναι αρκετά τρομακτική", λέει στο BBC ο δρ. Strickey. «Τα παιδιά σκέφτονται πως ο κόσμος είναι ανασφαλής, πως οι γονείς τους στους οποίους βασίζονταν μέχρι σήμερα για να τα κρατήσουν ασφαλή, πλέον δεν μπορούν να το κάνουν και όλα γύρω τους καταρρέουν». επισημαίνει, τονίζοντας πως εάν δεν είμαστε προσεκτικοί, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια μόνιμη κοσμοθεωρία πολύ αρνητική και αγχωτική.
"Έχετε έναν φακό μέσω του οποίου βλέπετε τον κόσμο, τον εαυτό σας και άλλους ανθρώπους. Και τα γεγονότα θα χρωματίσουν αυτόν τον φακό. [Με αρκετό στρες], ακόμη και όταν αυτά τα γεγονότα έχουν σταματήσει, ορισμένα άτομα μένουν με έναν αρνητικά χρωματιστό φακό."
Εάν ορισμένα παιδιά τραυματιστούν μακροπρόθεσμα, ο Covid-19 κινδυνεύει να εξελιχθεί σε ένα φαινόμενο μεταξύ των γενεών όταν μεγαλώσουν και αποκτήσουν τα δικά τους παιδιά. Θα μπορούσαν να μεταδώσουν το τραύμα τους ενθαρρύνοντας την ασυνείδητη μίμηση, τη σκόπιμη και συνειδητή ρύθμιση, ή ακόμη και την επιγενετική, όταν το τραυματικό στρες μεταβάλλει ουσιαστικά μια γενετική κληρονομιά (αν και η έρευνα είναι σε πρώιμο στάδιο). Οι μελέτες για τους αυτόχθονες Αυστραλούς, για παράδειγμα, έχουν συνδέσει τις ανισότητες και τα χαμηλά αποτελέσματα στην ολοκλήρωση της εκπαίδευσης, την απασχόληση, τη βρεφική θνησιμότητα και άλλες κοινωνικές μετρήσεις με τα ιστορικά τραύματα.
Ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα του μαζικού τραύματος είναι η ποσότητα του. Όταν τα μυαλά χιλιάδων (στην περίπτωση του Covid-19, πιθανώς δεκάδων εκατομμυρίων) ανθρώπων παγκοσμίως τραυματίζονται με γρήγορη διαδοχή, ασκείται τεράστια πίεση στις υποδομές ψυχικής υγείας - και κυρίως εν μέσω των κοινωνικών και οικονομικών πιέσεων που συνήθως ακολουθούν συστημικό σοκ.
Η αντιμετώπιση του μαζικού τραύματος θα χρειαστεί επίσης περισσότερο από την ψυχιατρική επιστήμη, επισημαίνει ο δρ. Μπάσογκλου. Η κλίμακα του προβλήματος σημαίνει ότι τα εργαλεία δημιουργίας νοήματος "πρέπει να παραδίδονται σαν μαθήματα: γραπτώς, σε βιβλιαράκια και βίντεο, παιδικά κανάλια, τηλεοπτικά κανάλια, εφημερίδες, διαδίκτυο, οποιοδήποτε κανάλι πληροφορίας».
Η δημοκρατία σε κίνδυνο
Το μαζικό τραύμα μπορεί ακόμη και να δημιουργήσει μια συλλογική τάση για ισχυρούς ηγέτες, επιταχύνοντας τον αυταρχισμό.
Οι επιπτώσεις των συλλογικών τραυμάτων είναι κάτι περισσότερα από ψυχολογικές, λέει ο δρ. Μπασόγκλου, επισημαίνοντας πως μπορούν να επηρεάσουν μια κοινωνία ποικιλοτρόπως. Μόλις τραυματιστεί μεγάλος αριθμός ανθρώπων - οι σχέσεις τους αλλάξουν, η σύνδεσή τους με ευρύτερα κοινωνικά συστήματα σπάσει, η λειτουργία τους ως πολίτες υπονομεύεται - "έχουν κοινωνικές επιπτώσεις, έχουν οικονομικές επιπτώσεις, έχουν πολιτικά αποτελέσματα", λέει χαρακτηριστικά.
Μια μελέτη για τους επιζώντες από μαζικό τραύμα στην Κίνα, για παράδειγμα, διαπίστωσε ότι η πολιτική συμμετοχή τους μειώθηκε μόνιμα. Το μαζικό τραύμα μπορεί ακόμη και να δημιουργήσει μια συλλογική τάση για ισχυρούς, ακόμη και υπερσυγκεντρωτικούς, ηγέτες, επιταχύνοντας τον αυταρχισμό και υποκινώντας τις συνθήκες για διακινδύνευση των δημοκρατικών ελευθεριών. Κι αυτό καθώς το μαζικό τραύμα είναι ένα φαινόμενο που επηρεάζει την ομάδα, άρα και τους τρόπους αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών της.
Ομάδες εναντίον ατόμων
Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι τους χαρακτηρίζουν «τους βασικούς ιστούς της κοινωνικής ζωής»: κοινές ρίζες, συμπεριφορές, τελετουργικά, ήθη και έθιμα, κοινοί χώροι, μια αίσθηση του πεπρωμένου, η σχέση τους με το «άλλο», ποιος «ο άλλος» μπορεί να είναι . Παράλληλα με το τραυματισμένο άτομο, του οποίου οι ψυχικοί ιστοί διαρρηγνύονται από ένα συμβάν, το μαζικό τραύμα κινδυνεύει να «χτυπήσει» τους κοινωνικούς ιστούς της ομάδας σε τέτοιο βαθμό που ο πυρήνας της κοινωνίας θα μπορούσε να τεθεί σε κίνδυνο.
Ο Τζέφρι Αλεξάντρος, κοινωνιολόγος στο Yale, παρατήρησε τον αντίκτυπο του Covid-19. Οι κοινωνικοί ιστοί των ΗΠΑ, για παράδειγμα, χτυπιούνται από ένα «αίσθημα χάους, που είναι εκτός ελέγχου, λες και η χώρα καταρρέει» από την πανδημία, λέει.
Και το μαζικό τραύμα των ΗΠΑ ήταν διπλό, λέει ο Αλεξάντρος. Οι διαμαρτυρίες του Black Lives Matter τον Μάιο, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη επίγνωση πως οι φυλετικές ανισότητες παίζουν τεράστιο ρόλο και στην πανδημία και πως όλοι δεν είναι ίσοι μπροστά στον θάνατο, έκαναν τον Covid-19 να διασταυρωθεί με μακροχρόνια ιστορικά τραύματα. Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι έγχρωμοι, και οι μαύροι Αμερικανοί ειδικά, αντιμετωπίζουν τραύματα μεταξύ γενεών από ρατσισμό και διακρίσεις. Αυτά τα γεγονότα έχουν προκαλέσει φόβους για ένα συνεχόμενο και συνεχιζόμενο συλλογικό τραύμα με πιο καταστροφικές συνέπειες.
Το τραύμα... αλλιώς
Σε ορισμένες περιπτώσεις μαζικού τραύματος, οι κοινωνικοί ιστοί της ομάδας μπορούν να προσαρμοστούν και να ξεπεραστούν. Εάν ένα μαζικό τραύμα συνδέεται ρητά με την ομαδική ταυτότητα, μπορεί, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα καταστροφής, να προσφέρει ένα αναντικατάστατο συστατικό για έναν νέο γύρο νοητικής σημασίας. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του Ολοκαυτώματος, ο Hirschberger έγραψε ότι η σχέση της ομάδας με το τραύμα και η προσπάθειά τους να το υπερβούν, να το επεξεργαστούν και να το ενσωματώσουν στη ζωή "γίνεται το επίκεντρο της συλλογικής ταυτότητας".
Ωστόσο, ο Covid-19 δεν αποτελεί υπαρξιακή απειλή για μεμονωμένες ομάδες όπως ήταν το Ολοκαύτωμα. Μέρος του τραυματικού προφίλ του είναι η παγκόσμια εμβέλεια του ιού. Ωστόσο, κατά την προσπάθειά μας να βρούμε ένα νόημα παρότι ζούμε σε άλλες χώρες, επικαλούμαστε το συλλογικό παρελθόν. Έτσι, οι νικητές συγκρίνουμε συχνά πυκνά τον κορονοϊό με μεμονωμένα γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (Το Περλ Χάρμπορ, την στρατηγική του Blitz, τη Νορμανδία) ώστε να ενισχύουμε την αίσθηση πως είναι ένας πόλεμος και θα τον κερδίσουμε.
Το πρόβλημα της λήθης
Ίσως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ωστόσο, οι διαρκείς κοινωνικοί κίνδυνοι του μαζικού τραύματος συνίστανται στο να ξεχνάμε. Όταν «θάψουμε» κάτι μέσα μας ανεπεξέργαστο, χωρίς συζήτηση, πιθανώς ενεργά κατασταλμένο, οι κοινωνικοί ιστοί της ομάδας παραμένουν διαταραγμένοι και μη θεραπευμένοι. Το ατομικό τραύμα συσσωρεύεται χωρίς αναγνώριση και θεριεύει υποσυνείδητα.
Στο Λίβανο, οι κοινότητες που επλήγησαν από τον πόλεμο φαίνεται να υποφέρουν από «διαδοχικό τραυματισμό», ή κύκλους μεταξύ «υπερδιέγερσης» και «μουδιάσματος», σαν αυτά που έχουν καταγραφεί σε πρόσφυγες σε Συρία και Παλαιστίνη. Εκτεθειμένα σε υπενθυμίσεις ενός μη επεξεργασμένου τραύματος, τα άτομα μπορεί να οδηγηθούν σε κρίσεις επιθετικότητας και άγχους. Ή με την ελπίδα να αποτρέψουν την εκ νέου έκθεση σε κίδυνο, μπορεί να ενεργήσουν με «αποφυγή, απάθεια ή παθητικότητα». Μερικές φορές, τραυματισμένοι άνθρωποι μπορεί ακόμη και να προσποιούνται ότι τα αρχικά τραυματικά γεγονότα δεν συνέβησαν ποτέ. Κι αυτό γίνεται ιδιαίτερα επικίνδυνο για τις ηγεσίες καθώς η λήθη μπορεί να οδηγήσει σε αυταρχικά ακόμη και απολυταρχικά καθεστώτα.
Έχοντας αυτό κατά νου, ίσως οι ειδικοί λένε πως ο Covid-19 μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνα εύκολο να ξεχαστεί. Αυτό τουλάχιστον δείχνει η ιστορία. Η τελευταία παγκόσμια πανδημία, η γρίπη του 1918, έχει «κρυφτεί» τόσο βαθιά στο συλλογικό υποσυνείδητο που οι σχολιαστές την ονόμασαν «Ξεχασμένη Γρίπη». Τουλάχιστον 50 εκατομμύρια άνθρωποι υπέκυψαν στον ιό σε όλο τον κόσμο, αλλά στην επιφάνεια φαίνεται ότι δεν ασκήθηκε καμία επιρροή στη δημόσια ζωή και στην κοινωνία.
Η τέχνη, η λογοτεχνία και τα απομνημονεύματα, για παράδειγμα, είναι συχνά ακρογωνιαίο λίθοι για την μνήμη. Ωστόσο, η γρίπη του 1918 δεν φαίνεται να εμπνέει μεγάλο ενδιαφέρον. Εκτός από τη Νέα Ζηλανδία, καμία χώρα δεν έχει θεσπίσει καμία εθνική διαδικασία μνήμης, Ο Martin Bayly, κοινωνικός επιστήμονας στο London School of Economics, εξέτασε τα αρχεία στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου περίπου 250.000 άνθρωποι πέθαναν. "Δεν μπόρεσα να βρω αποδείξεις δημόσιας μνήμης", λέει. "Και η απουσία εορτασμού σήμαινε ότι εξαφανίστηκε από τη συλλογική μνήμη»
Το γιατί η γρίπη του 1918 "ξεχάστηκε" είναι ένα περίπλοκο ζήτημα της ιστορίας. Ο επιτακτικός αντίκτυπος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, λέει ο δρ. η Bayly, δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Όμως οι επακόλουθες πανδημίες, όπως το 1957 και το 1968, «εξαφανίστηκαν» και δεν θυμόμαστε τίποτα σχετικά, εκτός του ότι στέρησαν δεκάδες χιλιάδες ζωές παγκοσμίως.
Η ανάμνηση και η έννοια του πανδημικού τραύματος είναι δύσκολη, διότι σε σύγκριση με άλλα είδη μαζικού τραύματος, οι θάνατοι από ασθένειες απλά δεν είναι «ενδεικτικοί» ή «αφηγηματοποιημένοι». Έχουν σημείο αναφοράς, όπως οι θάνατοι από τον πόλεμο; Ποιος είναι ο εχθρός που νικήσαμε όταν ο εχθρός είναι μέσα μας; Ποια άμεση ιστορία προκαλεί μια πανδημία στο μυαλό των ανθρώπων; Τι είναι το "ποτέ ξανά" και σε ποιους αναφέρεται;
Όσο δύσκολο και αν είναι να εφαρμοστεί, η μνήμη και η απομνημόνευση δεν έρχεται απλώς επειδή πήραμε μια σχετική απόφαση. Αρχικά είναι πιθανόν να ξεχάσουμε με ό,τι κινδύνους ενέχει αυτό για την ατομική ψυχική υγεία και την κοινωνική συνοχή. Το να μην ορίσουμε επετείους μνήμης μπορεί να επηρεάσει ακόμη και την ετοιμότητά μας για μελλοντικές κρίσεις. Η εθνική μνήμη είναι ακόμα πιο σημαντική. Προσφέροντας νόημα και έναν δίαυλο θλίψης, το μαζικό τραύμα μπορεί να θεραπευτεί.
Μαζί με την Katharine Millar και την Yuna Han στο LSE, ωστόσο, η Bayly θέλει να αναγνωριστεί ρητά και ο " νεκρός" του Covid-19, η μεγαλύτερη πηγή του εθνικού τραύματος. Πρότειναν, μάλιστα, να καθιερωθεί μια εθνική ημέρα μνήμης Covid-19 από του χρόνου, η οποία θα είναι αργία.
Σημείο καμπής της ανθρωπότητας
Ο Covid-19 έχει προκαλέσει ένα μαζικό τραύμα όμοιο του οποίου δεν έχουμε ξαναδεί. Οι πιο περίπλοκες κοινωνικές επεκτάσεις μας και τα δομικά στοιχεία της προσωπικής μας πραγματικότητας, έχουν χρωματιστεί ανεξίτηλα. Οι τρόποι που ζούμε και συνεργαζόμαστε, και βλέπουμε ο ένας τον άλλον ως πολίτες έχει αλλάξει έχει προκαλέσει σε καθέναν από μας ένα δυνητικά τραυματικό αποτέλεσμα.
Ωστόσο, όλες οι πανδημίες τελειώνουν. Και αυτό θα γίνει και με τον Covid-19. Αλλά το να ξεχάσουμε το τραύμα, να προχωρήσουμε απλώς, αφήνοντάς το μέσα μας δεν θα βοηθήσει.
Θα ήταν κακό για την ιστορία και το μυαλό μας. Ίσως και για το μέλλον μας.
Πηγή: BBC Future, NYTimes
* Δημοσιεύτηκε στη "ΜτΚ" στις 14.02.2021