Του Βασίλη Κεχαγιά
Τόσο οι Αρμένιοι όσο και οι Αζέροι έχουν παρουσία αιώνων στην Υπερκαυκασία. Το βασίλειο της Αρμενίας ιδρύθηκε γύρω στα 600 π.Χ., φτάνοντας στο ζενίθ της δύναμής του στα χρόνια 95-96 π.Χ., επί βασιλείας Τιγράνη του Μέγα. Κατά την πλειοψηφία των ιστορικών, οι Αζέροι είναι απόγονοι περσικών φύλων, παρά το γεγονός ότι η ταυτότητα και η ονομασία τους συνδέθηκε με όσους εκτουρκίστηκαν κατά τον 17ο αιώνα. Η γλώσσα τους είναι βέβαια τουρκογενής, ωστόσο οι ίδιοι είναι σιίτες μουσουλμάνοι και η πλειονότητά τους ζει στο Ιράν, του οποίου αποτελούν το 1/5 του πληθυσμού του. Με δεδομένο ότι το Ναγκόρνο Καραμπάχ έχει ιστορικούς δεσμούς και με τις δύο εθνότητες, ο κόμπος αποκτά ακόμη πιο δυσεπίλυτη χροιά. Ταυτοχρόνως, σε θρησκευτικό επίπεδο ανευρίσκει κάποιος χριστιανούς, μουσουλμάνους, εβραίους, καθώς και εναπομείναντες ζωροαστριστές.
Ο πανάρχαιος πολυεθνικός συνωστισμός έγινε μήτρα πολλών πολιτισμικών μνημείων στην περιοχή, τα οποία κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν ως αποδεικτικά στοιχεία της παρουσίας του κάθε λαού. Την ίδια στιγμή πολλά από αυτά έπεσαν θύματα καταστροφών, προκειμένου να εξαλειφθούν οι σχετικές αποδείξεις, κάτι στο οποίο πρωτοστάτησαν οι Αζέροι, καταστρέφοντας χιλιάδες μεσαιωνικών χατσκάρ (παραδοσιακοί αρμένικοι, πέτρινοι σταυροί), όπως και «πολύτιμα» ισλαμικά τζαμιά.
Μετά το πέρασμα Οθωμανών και κυρίως των Περσών, η εξαπλούμενη τσαρική Ρωσία, μετά τη νίκη της στους ρωσοϊρανικούς πολέμους κατοχύρωσε την περιοχή, με τη συνθήκη του Τουρκουμεντσάι στα 1828. Ακολούθησε περίοδος ηρεμίας στην περιοχή, ως τα χρόνια της ρωσικής επανάστασης, οπότε όλα τα εδάφη της Υπερκαυκασίας τέθηκαν αρχικά υπό την εξουσία της Κεντροκασπιανής Δικτατορίας, μία αντισοβιετική κυβέρνηση συνεργασίας ανάμεσα σε μενσεβίκους και σοσιαλεπαναστάτες. Μάλιστα, μεταξύ των ετών 1918 και 1920, ξέσπασε πόλεμος μεταξύ της Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, με κυριότερη περιοχή σύγκρουσης το Ναγκόρνο Καραμπάχ, με τους Αζέρους εθνικιστές να πραγματοποιούν σφαγιαστική εθνοκάθαρση των Αρμένιων και καταστροφή της αρχαίας περσικής πόλης Σούσα. Έτσι, το 1923, το κλείσιμο του ματιού από τον τότε κομισσάριο των Εθνοτήτων Στάλιν, προς την κεμαλική πολιτική, έφερε την Αυτόνομη Περιφέρεια του Ναγκόρνο Καραμπάχ, με το 94% του πληθυσμού της αρμενικής καταγωγής. Ήταν τότε που οι Αρμένιοι άρχισαν να δυσαρεστούνται από τη σοβιετική πολιτική.
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ
Στο πλαίσιο της Σοβιετικής Ένωσης, το ζήτημα του Ναγκόρνο Καραμπάχ παρέμενε ένας γρίφος. Αρχικά ο παλιός, υποφώσκων εθνικισμός έδειχνε να παραχωρεί τη θέση του σε μία περίοδο ηρεμίας και ειρήνης. Ήρθε η στιγμή, όμως, που τα πάθη ξύπνησαν και το 1963, όταν τη συλλογή 25.000 υπογραφών από τους κατοίκους του Ναγκόρνο Καραμπάχ, οι οποίοι επιθυμούσαν ένταξη στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας, ακολούθησαν διαδηλώσεις και επιθέσεις καταστολής από τις σοβιετικές αρχές, με αποτέλεσμα το θάνατο δεκαοκτώ διαδηλωτών. Αντιστοίχως, το 1965 ήταν το Ερεβάν τόπος μαζικών διαμαρτυριών από τους Αρμένιους, με την απαίτηση την επιστροφή των εδαφών που είτε παραχωρήθηκαν στην Τουρκία, είτε στο Αζερμπαϊτζάν, όπως το Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Το 1966, τον Σεπτέμβριο, η ηγεσία της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αρμενίας ζήτησε τον πλήρη διοικητικό έλεγχο της περιοχής του Αυτόνομου Δοβιετικού Καραμπάχ, με το αίτημα φυσικά να απορρίπτεται. Η έντονη αντίδραση κορυφώθηκε το 1968, με μαχητικές διαδηλώσεις και βίαια επεισόδια, για τον κατευνασμό των οποίων επιστρατεύθηκε ο ίδιος ο Μπρέζνιεφ, προκειμένου να ενεργήσει διαμεσολαβητικά. Οι αρμενικές διεκδικήσεις, παρά ταύτα, δεν ξεχάστηκαν και το 1977 το Ερεβάν έγινε και πάλι θέατρο αντιδράσεων και συγκρούσεων.
Η μεγάλη έκρηξη έγινε στα τελευταία χρόνια της σοβιετικής εξουσίας. Η διοικητική παράλυση έδινε χώρο στην ανάπτυξη κάθε είδους διαλυτικής διεκδίκησης. Τον Φεβρουάριο του 1988 οργανώθηκαν ειρηνικές διαδηλώσεις στην τότε πρωτεύουσα Στεπανακέρτ, με βασικό αίτημα την ένωση την ένωση με τη σοβιετική Αρμενία. Συνδυαστικά παραδόθηκε ψήφισμα με το οποίο συντάχθηκαν χιλιάδες κάτοικοι. Όλα αυτά υπό το φόβο ότι το Ναγκόρνο Καραμπάχ θα παραδιδόταν στο πετρελαιοπαραγωγό και διασχιζόμενο από αγωγούς Αζερμπαϊτζάν, με άμεση εκδίωξη των Αρμενίων από την περιοχή. Το Αζερμπαϊτζάν ήταν πολυτιμότατο για τον μέλλοντα ενεργειολάγνο κόσμο.
Στα τέλη του «φλεγόμενου Φλεβάρ稻, στην πόλη Σουμγκάιτ, στα κασπιακά παράλια, ξεκίνησε η τραγική διάσταση των γεγονότων, όταν οι Αζέροι κατήγγειλαν μαζικούς βιασμούς και δολοφονίες. Η ανταπάντηση ήταν πογκρόμ των αρμένικών συνοικιών στην πόλη Γκασάν, με επίσημο απολογισμό που μιλούσε για 32 νεκρούς.
Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ
Οι μήνες μετά την 1η Μαρτίου του 1988, οπότε, με επέμβαση του σοβιετικού στρατού πραγματοποιήθηκε αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών, ανάμεσα σε Αρμένιους και Αζέρους, που οδήγησε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων από τις δύο πλευρές σε ξεριζωμό και προσφυγιά.
Το επόμενο τραγικό επεισόδιο ήταν το πογκρόμ του Μπακού, ξανά εναντίον Αρμενίων αμάχων, τον Ιανουάριο του 1990, που δικαίως ονομάστηκε «Μαύρος Γενάρης». Συμφώνως με τον Άγγλο δημοσιογράφο Τόμας ντε Βάαλ, συγγραφέα του βιβλίου «Black garden», ύστερα από μία μεγάλη διαδήλωση, η οποία είχε οργανωθεί από το Λαϊκό Μέτωπο του Αζερμπαϊτζάν, στις 12 Ιανουαρίου στην πλατεία Λένιν, ομάδες πογκρομιστών αποσχίστηκαν από την κύρια διαδήλωση και ξεκίνησαν βιαιοπραγίες απέναντι σε Αρμένιους, Εβραίους, Οσέτιους και Γεωργιανούς. Εκτυλίχθηκαν σκηνές δυσφήμισης της ανθρωπότητας με αποκεφαλισμούς, διαμελισμούς και βιασμούς.
Ο Ετιμπάρ Μαμαντόφ, μέλος του Λαϊκού Μετώπου, σε κατάθεσή του σε επίσημη δικαστική έρευνα για τους υπαίτιους του πογκρόμ ανέφερε: «Εγώ ο ίδιος έγινα μάρτυρας ενός τραγικού περιστατικού δίπλα στο σιδηροδρομικό σταθμό. Το πλήθος περικύκλωση δύο Αρμένιους, τους περιέλουσε με πετρέλαιο και τους πυρπόλησε. Τα γραφεία της τοπικής αστυνομίας απείχαν μόλις 200-300 μέτρα από το σταθμό». Όταν επενέβη ο σοβιετικός στρατός, ακολούθησαν οδομαχίες και ένοπλες συγκρούσεις σε ενδοαστικά χαρακώματα, κατά τις οποίες σκοτώθηκαν δεκάδες Αζέροι, οπαδοί του Λαϊκού Μετώπου του Αζερμπαϊτζάν.
Ο «Ορεινός Μαυρόκηπος»
Μεταξύ των ποταμών Κύρου και Αράξη, το Ναγκόρνο Καραμπάχ το αποκαλούν Αρτσάχ οι Αρμένιοι και Ντάγλικ Καραμπάχ οι Αζέροι. Ετυμολογείται από τη ρωσική λέξη «ναγκόρνο», που σημαίνει ορεινός και την αζερική λέξη «καραμπάχ», που σημαίνει μαυρόκηπος. Τόπος εκτροφής αλόγων (λέγεται ότι η τέχνη της ίππευσης ήρθε στη Δύση από τις περιοχές αυτές, εξ ου και οι Κένταυροι, οι οποίοι εισήχθησαν στην ελληνική μυθολογία από το ταξίδι του Ιάσονα), έχει τη σημερινή ονομασία Δημοκρατία του Ναγκόρνο Καραμπάχ, με πληθυσμό 150.000 κατοίκους, στη συντριπτική πλειοψηφία τους Αρμένιοι. Η περιοχή απέκτησε τεράστια γεωστρατηγική σημασία λόγω της φυσικής του θέσης, κυριαρχική, με πλεονεκτική θέση εποπτείας στον πλούσιο σε φυσικούς πόρους Νότιο Καύκασο.
Η κατάληψη των πολύτιμων εδαφών από τους μουσουλμάνους Αραβες, τον 7ο μ.Χ. αιώνα σηματοδότησε μία νέα εποχή, κατά την οποία πραγματοποιήθηκαν αρκετές εισβολές από τους Σελτζούκους και τους Μογγόλους. Στη συνέχεια τα εδάφη του «μαυρόκηπου» τέθηκαν υπό τον έλεγχο των Χαζάρων (δυναστεία της Περσίας με τουρκική καταγωγή), γύρω στα μισά του 16ου αιώνα. Η εγκατάσταση τουρκικών φύλων, που είχε ξεκινήσει παλαιότερα και κορυφώθηκε εκείνη την περίοδο οδήγησε την περσική διοίκηση να διαιρέσει τα εδάφη σε χανάτα το 1748. Αυτά είχαν σαν κέντρο αναφοράς τους την πρωτεύουσα Σούσα. Αρχικά ονομάστηκε Παναχαμπάντ από το ιδρυτή της Πανάχ Αλί Χαν, ο οποίος επιχείρησε την αυτονόμηση του χανάτου του Καραμπάχ από την υπόλοιπη περσική αυτοκρατορία. Τότε αρχίζουν και οι περιπλοκές στην ιστορία, καθώς τα υπόλοιπα αρμονικά πριγκιπάτα συνέχισαν να υφίστανται, πέντε τον αριθμό. Εφαρμόζοντας το «διαίρει και βασίλευε», ο Χαν έπλαθε συμμαχίες, αναλόγως με τα συμφέροντά του και τις προσεγγίσεις από τους Αρμένιους πρίγκιπες. Το θέμα έλυσε η επικράτηση της τσαρικής Ρωσίας, το 1813, κάτι που απομάκρυνε την περιοχή από την περσική επιρροή.
Ημερολόγιο καταστρώματος
600 π.Χ.
Ίδρυση του βασιλείου της Αρμενίας
95-66 π.Χ.
Κορύφωση της δύναμης, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Τιγράνη του Μέγα
7ος αιώνας μ.Χ.
Επικράτηση των μουσουλμάνων στην περιοχή, με παραδοσιακά αρμενικό πληθυσμό
1748
Ο Πανάχ Αλί Χαν ιδρύει το χανάτου του Παναχαμπάντ, ως αυτόνομο, για να ονομαστεί αργότερα Καραμπάχ
1805
Η Περσία διατηρεί την επιρροή της στην περιοχή, η οποία διατηρεί αυξημένη αυτονομία
1813
Συνθήκη του Γκιουλιστάν και κατοχύρωση του Καραμπάχ στην τσαρική Ρωσία
1828
Συνθήκη του Τουρκμεντσάι και επικύρωση της ρωσικής κυριαρχίας
1917
Ιδρύεται η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Υπερκαυκασίας
1920
Μεγάλη σφαγή στα Σούσα από Αζέρους εθνικιστές
1923
Ίδρυση της Υπερκαυκασιανή Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Σοβιετική Δημοκρατία
Ιούλιος, 7
Δημιουργία Αυτόνομης Περιφέρειας του Ναγκόρνο Καραμπάχ
1968
Μαζικές διαδηλώσεις και επεισόδια στην πρωτεύουσα Στεπανακέρτ
1977
Διαδηλώσεις στο Ερεβάν
1988
Φεβρουάριος, 27
Καταγγελίες για σφαγές και βιασμούς Αζέρων από Αρμενίους στην πόλη Γκαπάν
1990
Σε αντεκδίκηση, κορύφωση των πογκρόμ στον «Μαύρο Γενάρη»
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 25.09.2022