Η καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ και πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων μιλάει στη «ΜτΚ» για την ιστορία, την αρχιτεκτονική και τον συμβολισμό του μνημείου της Αγίας Σοφίας. Αναφέρεται στον μοναδικό τρούλο του ναού που «μοιάζει να αιωρείται», όπως λέει, ενώ εκφράζει την ανησυχία της για τα ψηφιδωτά και τα έργα τέχνης, κάνοντας λόγο για στοιχεία που είναι αναπόσπαστα από το έργο και που η απομάκρυνση ή απόκρυψή τους θα αλλοιώσουν την εικόνα και την μεγαλοπρέπεια της Αγίας Σοφίας.
(Φ) "Xάνεται μεγάλο μέρος της μεγαλοπρέπειας του μνημείου" λέει η κ. Πούλου στη συνέντευξή της στην εφημερίδα "Μακεδονία της Κυριακής"
Η Αγία Σοφία αποτελεί ένα αξεπέραστο σύμβολο της Ορθοδοξίας με θαυμαστή αρχιτεκτονική και σπουδαία ιστορία. Μιλήστε μας γι’ αυτή την ιστορία του μνημείου.
Η Αγία Σοφία δεν είναι η πρώτη εκκλησία, η οποία κτίζεται στο ίδιο σημείο. Η πρώτη εκκλησία, η οποία κτίζεται στην άκρη της χερσονήσου της αρχαίας αποικίας του Βυζαντίου, εκεί όπου ιδρύεται η Κωνσταντινούπολη, ήταν ένας ναός στον τύπο της βασιλικής αφιερωμένος στην Αγία του Θεού Σοφία. Αν και ο ναός αυτός έχει αποδοθεί στον Μέγα Κωνσταντίνο, είναι πιθανότερο να ιδρύθηκε από τον Κωνστάντιο Β’ το 360 μ.Χ. πολύ κοντά στο Μέγα Παλάτιον και τον Ιππόδρομο, ενώ πλησίον κτίζεται ακόμη ένας ναός, η Αγία του Θεού Ειρήνη. Δηλαδή, είναι δυο ναοί αφιερωμένοι σε δύο ιδιότητες, ουσιαστικά του ίδιου του Χριστού, την Αγία Σοφία και την Αγία Ειρήνη. Ενώ αυτές οι εκκλησίες κτίζονται ήδη από τον 4ο αιώνα, υφίστανται καταστροφές από πυρκαγιά εξαιτίας εξεγέρσεων στην πρωτεύουσα στις αρχές του 5ου αιώνα. Το 415 η νέα Αγία Σοφία εγκαινιάζεται εκ νέου. Το 532, στη διάρκεια της «στάσης του Νίκα», η Αγία Σοφία καίγεται εκ νέου και στη θέση της ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αποφασίζει να ιδρύσει έναν νέο ναό, με ένα τελείως διαφορετικό αρχιτεκτονικό σχέδιο, το οποίο εφαρμόζεται σε τόσο μεγάλη κλίμακα για πρώτη φορά. Στην Αγία Σοφία του Ιουστινιανού υπάρχει σύζευξη της βασιλικής με την περίκεντρη διάταξη. Αυτό είναι το πολύ σημαντικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του κτiρίου αυτού, εκείνο που καθιστά τον ναό μοναδικό στον κόσμο. Τα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας γίνονται το 537. Λέγεται ότι, όταν ο Ιουστινιανός εισήλθε στον ναό αναφώνησε «Νενίκηκά σε, Σολομών», θέλοντας να εκφράσει τον θαυμασμό του για τον ναό, ο οποίος θεωρεί ότι είναι ανώτερος από τον ναό του Σολομώντα.
Είναι πάρα πολύ σημαντικό το γεγονός ότι ένας παραλληλόγραμμος χώρος στεγάζεται με έναν τεράστιο τρούλο. Ο τρούλος αυτός στηρίζεται σε τέσσερις γιγάντιους πεσσούς, τους οποίους οι δυο αρχιτέκτονες ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από την Μίλητο, στους οποίους αναθέτει ο Ιουστινιανός την ανέγερση της Αγίας Σοφίας τοποθετούν με τέτοιο τρόπο, ώστε όταν κανείς εισέρχεται στον ναό, δεν μπορεί να αντιληφθεί ποια είναι τα στηρίγματα του τρούλου, γιατί ο μεγάλος όγκος των πεσσών δεν είναι εμφανής στον κεντρικό τρουλαίο πυρήνα. Ο επισκέπτης εισερχόμενος κατευθύνει το βλέμμα του ψηλά, στον τρούλο, ο οποίος μοιάζει να αιωρείται. Τα ανοίγματα στη βάση του τρούλου είναι πολλά και καθώς το φως μπαίνει μέσα και διαχέεται στον κεντρικό χώρο, δημιουργεί έναν φωτεινό κύκλο, ο οποίος κάνει τον τρούλο να μοιάζει ότι αιωρείται. Η Αγία Σοφία ως κτίριο φέρνει μέσα της πολλά στοιχεία, τα οποία είχαν δοκιμαστεί και στην ρωμαϊκή παράδοση, όμως φέρνει και καινούργια στοιχεία στην αρχιτεκτονική. Το μνημείο αυτό είναι κτίριο μοναδικό, αποτελεί ορόσημο και για τον λόγο αυτό ουσιαστικά επηρέασε και την αρχιτεκτονική σε Ανατολή και Δύση. Από την Αγία Σοφία έχει επηρεαστεί πολύ και η οθωμανική αρχιτεκτονική.
Ποια είναι η δική σας ανάγνωση για την απόφαση του Τούρκου προέδρου να λειτουργεί και ως τζαμί η Αγία Σοφία;
Πρέπει να τονίσουμε ότι τον 15ο αιώνα, το 1453, όταν η Κωνσταντινούπολη κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους, η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος, και αυτό ίσχυσε μέχρι το 1934 όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ με διάταγμα την μετέτρεψε σε μουσείο. Η συστηματική αποκάλυψη και συντήρηση των ψηφιδωτών άρχισε πριν το 1934 από το Βυζαντινό Ινστιτούτο της Αμερικής. Όταν άρχισαν να βγάζουν το κονίαμα (το υλικό το οποίο κάλυπτε τις ψηφιδωτές επιφάνειες και το οποίο ήταν αρκετά παχύ) φάνηκαν οι πρώτες ψηφίδες των ψηφιδωτών της Αγίας Σοφίας. Ήταν εκείνοι οι επιστήμονες που παρουσίασαν στον Κεμάλ Ατατούρκ την εξαιρετική τέχνη των ψηφιδωτών αυτών και του επισήμαναν πόσο σημαντικά ήταν αυτά για την παγκόσμια ιστορία της Τέχνης αλλά και για την σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας. Ο Κεμάλ εντυπωσιάστηκε, και κατανόησε ο ίδιος την εξαιρετική σημασία τους. Αποφάσισε λοιπόν ότι θα μετατρέψει τον ναό σε μουσείο, γιατί δεν μπορούσε να λειτουργεί ως τζαμί με εμφανή τα ψηφιδωτά. Το 1934 πήρε την απόφαση και ένα χρόνο αργότερα άρχισε να λειτουργεί η Αγία Σοφία ως μουσείο.
Η ενέργεια της μετατροπής ενός Μουσείου σε τζαμί είναι ακατανόητη και προκαλεί θλίψη. Η Αγία Σοφία είναι ένα Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, το οποίο δεν ανήκει μόνο στη χώρα, στην οποία βρίσκεται, ανήκει στην παγκόσμια κοινότητα. Θεωρώ ότι το μνημείο χρησιμοποιείται για να επιτευχθούν άλλοι στόχοι και όχι μόνο θρησκευτικοί. Ως καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας και πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων καταδικάζω έντονα το γεγονός ότι ένα μνημείο σαν την Αγία Σοφία χρησιμοποιείται ουσιαστικά για να επιτύχει κανείς στη συγκεκριμένη περίπτωση ο πρόεδρος της Τουρκίας, ίσως άλλους στόχους. Το μνημείο είναι πάνω από τις πολιτικές, και την διπλωματία. Η πράξη αυτή προσβάλλει και διακυβεύει τις πανανθρώπινες αξίες της εποχής μας, οι οποίες στηρίζονται στον σεβασμό και στην αποφυγή κάθε ενέργειας, που θίγει θρησκευτικές ελευθερίες και πολιτιστικά αγαθά.
Τα έργα τέχνης αποκαλύφθηκαν και συντηρήθηκαν με πολύ κόπο μετά την απόφαση του Τούρκου προέδρου, υπάρχει από την πλευρά σας ανησυχία για τα ψηφιδωτά;
Βεβαίως υπάρχει ανησυχία, γιατί υπάρχει προηγούμενο. Στις άλλες Αγίες Σοφίες, της Τραπεζούντας και της Νίκαιας τοποθετήθηκαν συστήματα με κουρτίνες και κάλυψαν τα ψηφιδωτά. Εδώ ακούμε για τεχνολογία με φωτισμό, για σκοτεινό πέπλο μπροστά από τα ψηφιδωτά αλλά και διάφορα άλλα. Δεν είμαι τεχνικός, αλλά θεωρώ ότι σε καμία περίπτωση τα ψηφιδωτά δεν θα έπρεπε να καλύπτονται από οτιδήποτε γιατί σίγουρα θα υπάρχουν επιπτώσεις στην διατήρησή τους. Γνωρίζουμε και έχουμε δει στη Μονή Παντοκράτορος, στο σημερινό Ζεϊρέκ τζαμί, το οποίο είναι στην Κωνσταντινούπολη, παρεμβάσεις με λανθασμένο τρόπο. Για να γίνει η εκκλησία αυτή τζαμί κάλυψαν πλήρως το δάπεδο, που έχει ένα μοναδικό κόσμημα φτιαγμένο με πολύ μικρά, πολύχρωμα τμήματα μαρμάρου. Φοβάμαι πολύ ότι το ίδιο θα κάνουν και στην Αγία Σοφία, θα καλύψουν το μαρμάρινο δάπεδο το οποίο εν πολλοίς διατηρείται όπως ήταν στην αρχική φάση του ναού δηλαδή τον 6ο αιώνα. Καταλαβαίνετε ότι ένα μνημείο δεν είναι μόνο το κέλυφος. Τα στοιχεία, που είναι αναπόσταστα τμήματα του, δημιουργούν ένα σύνολο, το οποίο είναι μοναδικό. Περιμένουμε και εμείς λοιπόν να δούμε τι θα ακολουθήσει με πάρα πολύ μεγάλη θλίψη, πρέπει να σας πω και είναι πάρα πολύ ήπια η έκφραση που χρησιμοποιώ.
Τι σηματοδοτεί για τον επισκέπτη της Αγίας Σοφίας αυτή η αλλαγή;
Το θέμα είναι ότι αφενός οι προσευχές σε όλο τον ισλαμικό κόσμο και στην Τουρκία είναι πέντε φορές την ημέρα. Αυτό σημαίνει ότι ο επισκέπτης δεν θα μπορεί να μπαίνει στο ναό -για εμένα είναι ναός- όλες τις ώρες της ημέρας. Αφετέρου θα καλυφθούν πολλά εσωτερικά στοιχεία του. Επίσης θα επιτρέπεται άραγε να πηγαίνει κανείς στα υπερώα (πρώτος όροφος), να βλέπει το ναό από ψηλά και να θαυμάζει τα ψηφιδωτά, που υπάρχουν εκεί ή να έχει καλύτερη οπτική επαφή με το εξαιρετικό ψηφιδωτό της Παναγίας που υπάρχει στην αψίδα και ποιες ώρες την ημέρα θα γίνεται αυτό; Δεν το γνωρίζω. Άρα, όταν κανείς δεν μπορεί να δει πολλά, από αυτά τα στοιχεία χάνεται μεγάλο μέρος της μεγαλοπρέπειας του μνημείου. Τώρα ότι θα βλέπει το αρχιτεκτόνημα, αυτό βεβαίως είναι σημαντικό, αλλά θα το βλέπει αποκομμένο από την εσωτερική του λάμψη. Γενικά η εικόνα θα είναι άλλη από αυτή που είχε ως σήμερα.
Θα προχωρήσετε σε κάποιες ενέργειες;
Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων έχει βγάλει ψήφισμα και διαμαρτυρόμαστε έντονα. Ξέρετε, δεν έχουμε και πολλές εναλλακτικές να δράσουμε με άλλο τρόπο, μόνο να δημοσιοποιήσουμε την αντίθεσή μας στην ενέργεια αυτή και να ευαισθητοποιήσουμε τους ξένους συναδέλφους. Θέλω επίσης να πω ότι η τοποθέτηση της κυρίας Αρβελέρ, σχετικά με το θέμα της Αγίας Σοφίας με συγκίνησε ιδιαίτερα. Έχοντας κάνει το διδακτορικό μου στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, την είχα καθηγήτρια στα πρώτα χρόνια των σπουδών μου και γνωρίζω καλά την ίδια και το πάθος της για την Βυζαντινή ιστορία και το Βυζάντιο γενικότερα. Θεωρώ απαράδεκτο τον τρόπο με τον οποίο από κάποιους, ευτυχώς λίγους, σχολιάστηκαν οι δηλώσεις που έκανε. Το θέμα της Αγίας Σοφίας δημιουργεί σε όλους μας συναισθηματική φόρτιση. Ο καθένας από εμάς το εκδηλώνει με διαφορετικό τρόπο.
Η μετατροπή ενός μουσείου σε θρησκευτικό χώρο λατρείας είναι κάτι που το έχετε ξανασυναντήσει;
Μιλάμε για τον 21ο και όχι για τον 15ο αιώνα, όταν η Αγία Σοφία από ορθόδοξος ναός έγινε μουσουλμανικό τέμενος. Μιλάμε για ένα μνημείο, που έγινε μουσείο και σήμερα μετατρέπεται σε τζαμί. Όχι, δεν γνωρίζω, τουλάχιστον εγώ, να έχει γίνει κάτι ανάλογο, τον αιώνα που διανύουμε.
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 19 Ιουλίου 2020