«Ο κορονοϊός είναι η μεγάλη ευκαιρία για να ξαναθέσουν οι γονείς… νέες βάσεις στον τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας με τα παιδιά τους» λέει στο makthes.gr ο Σταύρος Μπουφίδης ψυχίατρος – ψυχοθεραπευτής και μέλος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. «Άλλοι άνθρωποι αρνούνται τη νέα πραγματικότητα και δεν υπακούουν στους κανόνες της καραντίνας , άλλοι νιώθουν άτρωτοι και παντοδύναμοι, άλλοι αποθέτουν τις ελπίδες τους στο Θεό και άλλοι στην επιστήμη….» Ο κ. Μπουφίδης απαντά για τις ποικίλες αντιδράσεις που έχει προκαλέσει ο covid19 και εξηγεί ότι αυτό που ζούμε η ανθρωπότητα το έχει ξαναζήσει πολλές φορές…
-Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα καραντίνας έχουμε αμέτρητες αντιδράσεις. Αυτό σημαίνει ότι… ξεσυνηθίσαμε να μένουμε με τους εαυτούς μας; Δεν μάθαμε να ζούμε με τα παιδιά και τις οικογένειες μας λόγω πίεσης χρόνου δουλειάς; Ή φοβόμαστε δικαιολογημένα;
-Ο τρόπος ζωής, οι επαγγελματικές δραστηριότητες, άλλα και αλλού είδους δραστηριότητες μας απομακρύνουν κάποιες φορές από την οικογένεια μας και τους φίλους, μας απομένει ελάχιστος χρόνος μοναχικότητας για θετικό αναστοχασμό, ενδοσκόπηση, εσωτερική παρατήρηση ώστε όταν βαρύνουν τα βλέφαρα μας το βράδυ να νιώθουμε εσωτερική ηρεμία και να έχουμε έναν ήσυχο ύπνο. Άλλο η μοναχικότητα και άλλο η μοναξιά. Τη μοναχικότητα την επιλέγουμε, η μοναξιά συνήθως προκύπτει κατ’ ανάγκη ή παρά τη θέλησή μας και πυροδοτεί συνήθως αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα. Ο κάθε άνθρωπος αντιδρά διαφορετικά σε καραντίνα όπως μας δείχνει η προγενέστερη εμπειρία από τις επιδημίες του SARS το 2003 στον Καναδά και από τον ιό του Εbola σε κάποιες Αφρικανικές χώρες.Ο κάθε άνθρωπος αντιδρά διαφορετικά και ανάλογα την χρονική διάρκεια της καραντίνας. Ο θυμός , η σύγχυση , ο πανικός, ο φόβος για το άγνωστο , το αίσθημα του αβοήθητου είναι τα πιο συχνά συναισθήματα που νιώθει ένας άνθρωπος στην αρχή μιας καραντίνας. Ο άνθρωπος από το αίσθημα της ελευθερίας βιώνει αιφνίδια τον περιορισμό, αρχίζει να ανησυχεί, αναζητά αιτία και ανάλογα με την ωριμότητα του, αντιδρά. Άλλοι άνθρωποι αρνούνται τη νέα πραγματικότητα και δεν υπακούουν στους κανόνες της καραντίνας , άλλοι νιώθουν άτρωτοι και παντοδύναμοι , άλλοι αποθέτουν τις ελπίδες τους στο Θεό και άλλοι στην επιστήμη.
-Οι σοβαρότερες ψυχολογικές επιπτώσεις αυτής της κρίσης ποιες είναι;
- Στις αρνητικές συμπεριφορές συμπεριλαμβάνονται ο στιγματισμός ανθρώπων ιδιαίτερα προς το υγειονομικό προσωπικό, στους εργαζόμενους στις αλυσίδες τροφίμων και στα μέσα μαζικής μεταφοράς, πιθανόν φορέων, οι ομάδες γενικά αυξημένου κινδύνου στην έκθεση στον ιό και η ξενοφοβία. Οι συμπεριφορές κοινωνικής απομόνωσης και απόρριψης, το στίγμα και ο ρατσισμός δεν βοηθούν στην κοινωνική συνοχή . Ο φόβος για τις επιπτώσεις του κορονοιου, ο φόβος της διαχείρισης των συναισθημάτων μας, ο φόβος της ξαφνικής μακρόχρονης συμβίωσης με μέλη της οικογένειας μας που δεν μας είναι συμπαθή και η επικοινωνία δυσλειτουργική, η ανασφάλεια από την πιθανή απώλεια εργασίας, οι οικονομικές δυσκολίες, η αβεβαιότητα για το μέλλον μεταβάλλουν το άγχος και τον τρόπο έκφρασης των συναισθημάτων στις οικογένειες. Η κατάσταση της καραντίνας μπορεί να αυξήσει την ενδοοικογενειακή και έμφυλη βία αν κάποιο μέλος ασκούσε και προγενέστερα βία ή να αλλάξει η μορφή της βίας ή να εκδηλωθεί το πρώτο επεισόδιο βίας . Δυστυχώς οι γυναίκες που βιώνουν συζυγική κακοποίηση θα αναγκαστούν να υποστούν το θύτη τους για περισσότερο χρόνο, εξίσου σε ευάλωτη θέση βρίσκονται τα έφηβα ΛΟΑΤΚΙ άτομα που δεν έχουν γίνει αποδεκτά από τις οικογένειες τους . Οι αρνητικές ψυχολογικές αντιδράσεις είναι πιο αισθητές στους πάσχοντες από αγχώδη διαταραχή, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και από ψυχώσεις όπως είναι η παραληρηματική διαταραχή. Οι άνθρωποι όταν βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης εμφανίζουν συχνά αϋπνία , άγχος, νευρικότητα, κακή διάθεση λόγω των αρνητικών σκέψεων και εικόνων. Η πληροφόρηση στην εποχή μας είναι ταχύτατη και υπερβολική σε όγκο, ο άνθρωπος νιώθει να χάνει τον έλεγχο της πληροφορίας και μπορεί να γίνει καχύποπτος ή να αρχίσει να σκέφτεται σενάρια συνωμοσίας.
-Τι παραπάνω… ψυχαναγκασμούς και προβλήματα θα βιώσουμε;
-Στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή όπου οι ιδεοληψίες είναι οι επαναλαμβανόμενες σκέψεις, παρορμήσεις, νοητικές εικόνες, και ιδέες καταστροφής που εισβάλλουν στο μυαλό του ατόμου χωρίς να το επιθυμεί, ενώ επιμένουν προκαλώντας του δυσφορία. Ιδεοληψίες που συναντάμε αρκετά συχνά στον υγιή πληθυσμό είναι «το αν κλείσαμε τα φώτα, τις ηλεκτρικές συσκευές, αν κλειδώσαμε την πόρτα » . Δεν έχουν την ίδια συχνότητα, ούτε προκαλούν αφόρητη δυσφορία. Οι ψυχικοί καταναγκασμοί είναι οι πράξεις, στις οποίες το άτομο που πάσχει καταφεύγει συχνά και επαναλαμβάνει με στόχο την μείωση του άγχους που του προκαλούν οι ιδεοληψίες. Οι άνθρωποι που υποφέρουν από ψυχαναγκασμούς έχουν την τάση να εμμένουν σε τελετουργίες ενοχλητικών και ανυπόφορων επαναλήψεων, όπως να πραγματοποιούν τακτικές τελετουργικές απολυμάνσεις (π.χ. πλένουν τα χέρια τους με 50 τριψίματα για ακριβώς 5' λεπτά), ή να νιώθουν στην απουσία τάξης και συμμετρίας,). Οι μη ψυχικά πάσχοντες επίσης μπορεί να εμφανίσουν σε βάθος χρόνου συμπτώματα υποχονδρίας από το φόβο της μόλυνσης και το υπερβολικό πλύσιμο χεριών.
-Η ιστορία τι έχει αποδείξει; Υπάρχουν μελέτες για τις ψυχολογικές επιπτώσεις των επιδημιών; Έχουμε μάθει από αυτές;
-Η ανθρωπότητα έχει έρθει αρκετές φορές στο παρελθόν αντιμέτωπη με επιδημίες και εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους ως σήμερα λόγω αυτών. Ενδεικτικά, την πρώτη καταγραφή την συναντάμε στον λοιμό του Πελοποννησιακού πολέμου, η πανούκλα του Ιουστινιανού το 541 μ.Χ. που έφερε γύρω στα 50 εκατ. θανάτους , δηλαδή το 26% του παγκόσμιου πληθυσμού. Μαύρη πανώλη ή µαύρος θάνατος ονομάστηκε η πανδημία που εκδηλώθηκε κατά τα έτη 1348 – 1353 και έχασαν τη ζωή τους 75 έως 100 εκατομμύρια άνθρωποι όπως υπολογίζεται στην Ευρώπη και στην Ασία. Στο μεσαίωνα η επιδημία λέπρας στην Ευρώπη και η βουβωνική πανώλη του Λονδίνου το 1665 που οδήγησε στο θάνατο το 20% του πληθυσμού. Η ρωσική γρίπη το 1889 και η Ισπανική γρίπη το 1918 που μόλυνε το 1/3 του παγκόσμιου πληθυσμού, ακολουθούν οι πιο πρόσφατες επιδημίες όπως είναι η Ασιατική γρίπη το 1957 που ξεκίνησε από το Χονγκ Κονγκ και εξαπλώθηκε σε όλη την Κίνα και έπειτα στις Ηνωμένες Πολιτείες . Οι πιο πρόσφατες επιδημίες ήταν του SARS το 2003, MERS, 2012, Ebola 2013-2016 και της γρίπης των χοίρων , μεταλλαγμένη μορφή του στελέχους Η1Ν1 της γρίπης τύπου Α , 2009 και υπάρχουν μελέτες σχετικά με τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις αυτών των επιδημιών.
-Βάσει κι αυτών των μελετών πώς εξηγούμε στα παιδιά τι ζούμε σήμερα;
-Ο κορονοιος είναι η μεγάλη ευκαιρία που δίνεται στους γονείς για να ξαναθέσουν νέες βάσεις για αλλαγή στον τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας με τα παιδιά τους και στον τρόπο λειτουργίας της οικογένειας τους. Η αποδιοργάνωση και η σύγχυση στα παιδιά και τα έφηβα άτομα είναι εμφανέστερη σε συνθήκες κρίσης και συνθήκες περιορισμού και εγκλεισμού. Η προσωπικότητα τους δεν έχει ολοκληρωθεί, η αυτοπεποίθηση τους βρίσκεται σε διαδικασία δόμησης και είναι πιο ευάλωτα. Οι γονείς μπορούν να εξηγήσουν τους κίνδυνους και να τα εκπαιδεύσουν στους κανόνες υγιεινής χρησιμοποιώντας το παιχνίδι και τα παραμύθια χωρίς να εκδηλώνουν φόβο, άγχος, πανικό ή νευρικότητα. Ο γονέας θα μεταδώσει τον φόβο και το άγχος του στα παιδιά του, οπότε οι ενήλικες προσεγγίζουν τα παιδιά τους με ηρεμία και είναι ωφέλιμο να διαχειρίζονται την νευρικότητα των παιδιών με ψυχραιμία επιστρατεύοντας το χιούμορ τους. Τις επιθετικές συμπεριφορές είτε μεταξύ των παιδιών τους είτε όταν στρέφονται προς τους γονείς, την πλήξη που νιώθουν, την συναισθηματική αστάθεια και την ευσυγκινησία , την τάση για απομόνωση στο δωμάτιο , την ονειροπόληση και τις υπαρξιακές αναζητήσεις που συναντώνται συχνά στην εφηβεία , η διαχείριση τους γίνεται με την δημιουργική απασχόληση και την ανάθεση καθηκόντων.
-Πώς εξηγούμε στους ηλικιωμένους, που κάνουν σαν μεγάλα παιδιά, το ίδιο;
-Η επίδραση της καραντίνας στις σχέσεις των μελών της ελληνικής οικογένειας όπου το σύνηθες είναι να μένουν τρεις γενιές στην ίδια πολυκατοικία ανά όροφο θα είναι πρόκληση η τήρηση των κανόνων πρόληψης . Οι ηλικιωμένοι είναι ευάλωτος πληθυσμός και πρέπει να μείνουν περιορισμένοι στο σπίτι. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουν τον κίνδυνο για την υγεία τους. Τα γηρατειά συνδέονται με μία σειρά τόσο βιολογικών όσο και κοινωνικών και συμπεριφορικών αλλαγών στη ζωή του ατόμου. Η φροντίδα ενός ηλικιωμένου που στις περισσότερες περιπτώσεις στη χώρα μας είναι τα… παιδιά του. Οι ηλικιωμένοι- και ιδίως όταν είναι ασθενείς- μπορούν να γίνουν δύσκολοι και απαιτητικοί και να αντιδρούν σαν παιδιά να χρησιμοποιούν προσβλητικά σχόλια και μπορεί να έχουν περίεργες εμμονές για την καθημερινότητα τους, μπορεί να εμφανίσουν άρνηση στην αποδοχή της νέας πραγματικότητας και να μην πειθαρχούν στους κανόνες. Άλλα ηλικιωμένα άτομα μπορεί να νιώσουν έντονο άγχος και φόβο μήπως νοσήσουν και να εκδηλώσουν ανησυχία, κακή διάθεση και ευερεθιστότητα . Εμείς οφείλουμε να ακούσουμε τις ανησυχίες τους , να τους καθησυχάσουμε , να καλύπτουμε τις ανάγκες τους, τους συμβουλεύουμε να μην ακούν ειδήσεις και να αποφεύγουν την τηλεόραση ωφέλιμη επίσης είναι η συχνή τηλεφωνική επικοινωνία μαζί τους αν δεν υπάρχει η δυνατότητα της επαφής από κοντά. Μεγαλύτερη δυσκολία θα υπάρξει στην φροντίδα των ηλικιωμένων όπου οι γνωστικές λειτουργίες εκπίπτουν και οι ίδιοι δεν μπορούν ακριβώς να αντιληφθούν και ούτε έχουν την κριτική ικανότητα να κατανοήσουν τις αλλαγές στο περιβάλλον και τις συμπεριφορές των φροντιστών τους και αποδιοργανώνονται πιο εύκολα.
-Από τις μέχρι τώρα αντιδράσεις εντός κι εκτός Ελλάδας πώς εκτιμάται την κατάσταση; Η ανθρωπότητα είναι σε σοκ; Σε πανικό; Σε τι φάση βρίσκεται; Υπάρχει διέξοδος;
-Η επιδημία του κορονοϊού είναι μία κρίση που όπως όλες θα έχει συγκεκριμένη χρονική διάρκεια, δεν υπάρχει κρίση χωρίς το χαρακτηριστικό της αποδιοργάνωσης σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο, ο τρόπος διαχείρισης της κρίσης δεν εξαρτάται μόνο από την πολιτική στρατηγική που θα χαράξει η κυβέρνηση για την δημόσια υγεία άλλα από την ιδιοσυγκρασία του κάθε ατόμου και το αίσθημα ευθύνης . Η πανδημία του κορονοϊού έχει επιπτώσεις στην οικονομία, στην ψυχολογία και στην κοινωνία. Ο αλτρουισμός και η αλληλεγγύη είναι ώριμοι τρόποι διαχείρισης της κρίσης της επιδημίας του κορονοϊού. Ο αριθμός των ανθρώπων που θα χρειαστεί ψυχολογική υποστήριξη μετά το πέρας της επιδημίας θα είναι αυξητικός και οι τηλεφωνικές γραμμές βοήθειας δεν επαρκούν, ωφέλιμο θα είναι να υπάρχει η πρόβλεψη για ενδυνάμωση με προσωπικό των δομών ψυχικής υγείας που λόγω της οικονομικής κρίσης ήδη λειτουργούν με ανεπαρκές προσωπικό και μεγάλες λίστες αναμονής ασθενών. Υπάρχει διέξοδος αν μείνουμε σπίτι και περιορίσουμε την διασπορά του ιού, τα μέτρα δεν μας επιβάλλονται, τα επιβάλλουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας , προστατεύουμε τον εαυτό μας και τον συνάνθρωπο μας. ΜΕΝΟΥΜΕ ΣΠΙΤΙ…
# Ο Σταύρος Μπουφίδης είναι ψυχίατρος – ψυχοθεραπευτής, μέλος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, γραμματέας του Διαπολιτισμικού κλάδου της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, ιατρικός σύμβουλος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών (ΣΥΔ) με μεγάλη ακτιβιστική και εθελοντική δράση σε διάφορες ΜΚΟ, συλλογικότητες και κινήματα αλληλεγγύης με συνεχή ποικιλόμορφη ενεργή συμμετοχή από το 1993.
Μελίνα Καραπαναγιωτίδου