Στον 10ο μ.Χ. αιώνα ανάγεται το παλαιότερο σπάραγμα χειρογράφου που διαθέτει η Κεντρική Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τον 12ο αι. ο πρώτος Κώδικας. Και τα δυο αποτελούν μέρος της συλλογής των χειρόγραφων του ΑΠΘ, που σώζονται μέχρι σήμερα.
Λειτουργικά, θεολογικά, ιστορικά, θεατρικά και χειρόγραφα λογοτεχνών, ελληνικά και ξενόγλωσσα, όπως επίσης και ένα ειλητάριο -ένα χειρόγραφο τυλιγμένο γύρω από έναν άξονα, αποτελούν μεταξύ άλλων τη θεματολογία της συλλογής. Τα περισσότερα από αυτά είναι χαρτώα, αλλά αρκετά είναι επίσης και τα περγαμηνά. Στον κατάλογο του Λίνου Πολίτη αναφέρονται 113 χειρόγραφα, αλλά ο εντοπισμός νεοτέρων μετά τη δημοσίευση του Καταλόγου ανεβάζει σημαντικά πλέον αυτόν τον αριθμό.
«Για παράδειγμα το χειρόγραφο 95 έχει μέσα 32 διαφορετικά σπαράγματα (σ.σ. μεμονωμένα φύλλα από κώδικες διαφορετικών χειρογράφων). Το χειρόγραφο 94 έχει μέσα οκτώ και το χειρόγραφο 99 έχει μέσα δύο. Αυτήν τη στιγμή, υπάρχουν στη Συλλογή 183 τεκμήρια αλλά συνεχώς εντοπίζουμε νέα χειρόγραφα και ο αριθμός αυτός ήδη έχει ξεπεράσει τα 350. Δεν ξέρουμε πού θα φτάσει το νούμερο, γιατί η διαδικασία είναι σε εξέλιξη», δήλωσε ο Αντώνης Χατζηχρήστος, από το Γραφείο Παλαιογραφίας και Κωδικολογίας της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ.
Η Κεντρική Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ έχει διαμορφώσει ειδικό χώρο μελέτης των χειρογράφων αυτών στο επιστημονικό της αναγνωστήριο, ο οποίος έχει ηχομόνωση, ειδικά εργαλεία παλαιογραφικής έρευνας, όπως βαριδιακές αλυσίδες, λάμες αλλαγής φύλλων, ειδικά μαξιλάρια, καθώς και ειδικά αναλόγια, στα οποία εναποτίθενται τα τεκμήρια, όταν χρειαστεί να τα μελετήσει ένας ερευνητής.
Σε ειδική ημερίδα που διοργάνωσε την περασμένη Πέμπτη η Κεντρική Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, συμμετείχαν καταξιωμένοι επιστήμονες διαφορετικών αντικειμένων, με σκοπό να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για τις απαιτήσεις που έχει η επιστημονική κοινότητα ως προς αυτό το θέμα, έτσι ώστε η Βιβλιοθήκη να ανταποκριθεί στις ανάγκες της.
«Ήδη έχουμε συνεργαστεί με αρκετούς από αυτούς τους επιστήμονες, ενώ σε διεθνές επίπεδο, ήδη έχουν γίνει διαμοιράσεις του υλικού, όπως για παράδειγμα στο σεμινάριο που πραγματοποίησε ο συντηρητής της Συλλογής μας κ. Μπουδαλής εκ μέρους του Ιδρύματος Αγίας Αικατερίνης του Σινά στο Λονδίνο μέσω ΖΟΟΜ, στο οποίο και προέβαλε τα χειρόγραφά μας σε συναδέλφους του από τη Σιγκαπούρη μέχρι τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Επίσης έχουμε επιστημονική επαφή με βιβλιοθήκες, όπως η Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού και η Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη στο Μιλάνο. Τις συνεργασίες αυτές προσπαθούμε να τις επεκτείνουμε», τόνισε ο κ. Χατζηχρήστος.
Τα χειρόγραφα της συλλογής του ΑΠΘ είναι ιστορικά αντικείμενα, που έχουν καθαρά επιστημονική χρήση, καθώς το σύνολο των κειμένων που περιέχουν πολλές φορές δεν είναι γνωστό στο ευρύ κοινό.
Συντήρηση χειρόγραφων που υπέστησαν φθορές από έντομα, μύκητες ή τρωκτικά
Το 2007 η διοίκηση του ΑΠΘ μπήκε στη διαδικασία να συντηρήσει τα χειρόγραφα της συλλογής της Κεντρικής του Βιβλιοθήκης. Κάποια από αυτά ήταν σε καλή κατάσταση και επομένως ήθελαν ελάχιστη εργασία, υπήρχαν όμως χειρόγραφα που ήταν σε μέτρια κατάσταση, αλλά και κάποια των οποίων η κατάσταση ήταν κακή.
«Αν θα ήθελε κανείς να συμπυκνώσει τους λόγους για τους οποίους ένα χειρόγραφο φτάνει σε μία κατάσταση που θέλει συντήρηση, αυτό θα μπορούσε να γίνει χρησιμοποιώντας τη λέξη απώλεια. Απώλεια του υποστρώματος γραφής -δηλαδή των φύλλων ή τμημάτων τους, που έχουν αποκοπεί ή έχουν χαθεί από άλλους παράγοντες, όπως η έντονη ανάπτυξη μυκήτων, φθορά από τρωκτικά αλλά και έντομα», επεσήμανε ο συντηρητής έργων τέχνης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Γιώργος Μπουδαλής, ο οποίος ήταν ένας από τους έξι συντηρητές, που μετά από ανοιχτούς διαγωνισμούς ανέλαβαν αυτό το έργο.
Η συντήρηση έγινε σε περίπου 100 χειρόγραφα, με βάση τα σύγχρονα πρότυπα. «Προσπαθούμε -στο μέτρο του δυνατού, να προσθέτουμε όσο λιγότερα πράγματα γίνεται πάνω σε ένα χειρόγραφο, γιατί η εμπειρία μας έδειξε ότι πολλά από τα υλικά με τα οποία θεωρούμε ότι φτιάξαμε ένα χειρόγραφο και το σώσαμε σε βάθος χρόνου, δημιουργούν πολύ περισσότερα προβλήματα. Για παράδειγμα υπάρχουν οι ανθρωπογενείς φθορές, μία εκ των οποίων είναι η επέμβαση με σεϊλοτέιπ, το οποίο με τον καιρό οξειδώνεται και περνάει η κόλλα μέσα στο χαρτί», τόνισε ο κ. Μπουδαλής.
Συντήρηση χειρογράφων με... σημειώματα από τους προηγούμενους
Η συντήρηση των χειρόγραφων, σύμφωνα με τον κ. Μπουδαλή, είναι τόσο παλιά δουλειά όσο και τα ίδια τα χειρόγραφα. «Αυτό που έχουμε παρατηρήσει και προσωπικά με γοητεύει, είναι ένα χειρόγραφο σε μία περγαμηνή που έχει ένα σκίσιμο και κάποιος προσπάθησε -με μεγάλη αποτελεσματικότητα, να το συγκρατήσει με μία λεπτή κλωστή και έναν κόμπο. Θα μπορούσε να παραλληλιστεί με μία επέμβαση, όπως κάνουμε με το ράψιμο σε ένα ανθρώπινο τραύμα. Η σύγκριση δεν είναι τυχαία. Η περγαμηνή είναι κι αυτή ένα δέρμα, όχι βέβαια ζωντανό όπως το ανθρώπινο, αλλά ας μην ξεχνάμε τη συνάφεια που έχουν τα βιβλία και οι άνθρωποι σε γλωσσικό μεταφορικό επίπεδο, αφού δεν είναι τυχαίο ότι και στις δύο περιπτώσεις μιλάμε για... σώμα», είπε χαρακτηριστικά.
Άλλου είδους επεμβάσεις συντήρησης χειρόγραφων από τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εποχή, ήταν με συμπλήρωμα χαρτιού ή περγαμηνής που χρησιμοποιούνταν για να καλύψει και να διορθώσει απώλειες στο υπόστρωμα. «Τα παλιά βιβλία που δεν μπορούσαν πια να χρησιμοποιηθούν, τα... ανακύκλωναν με έναν τρόπο, χρησιμοποιώντας τα φύλλα τους για να... μπαλώσουν άλλα έγγραφα. Οπότε έπαιρναν ένα κομμάτι τους και με κόλλες της εποχής το κολλούσαν, είτε στο σώμα του βιβλίου (στα φύλλα) και πολύ πιο συχνά στις ράχες, σημείο το οποίο, μαζί με τα περιθώρια, υφίσταται τη μεγαλύτερη φθορά», είπε ο κ. Μπουδαλής. «Μάλιστα, οπουδήποτε υπάρχει απώλεια του κειμένου, είτε γιατί έχει χαθεί είτε γιατί καλύπτεται με μία συμπλήρωση, πάντοτε συμπλήρωναν και το κείμενο που έχει χαθεί κι αυτό γινόταν για να συνεχίσει να χρησιμοποιείται και να υφίσταται ως χρηστικό αντικείμενο», εξήγησε.
Πολύτιμη γνώση στους συντηρητές έχουν προσφέρει τα σημειώματα που βρέθηκαν από …συναδέλφους τους των προηγούμενων αιώνων. «Ένα παράθυρο στο παρελθόν μας ανοίγουν τα σημειώματα που γράφουν "είμαι ο τάδε και προσπάθησα να συντηρήσω αυτό το βιβλίο, το οποίο ήταν πολύ χαλασμένο και προσπάθησαν να το συντηρήσουν κι άλλοι πριν από μένα και δεν τα κατάφεραν". Όλο αυτό δίνει την ανθρώπινη διάσταση πίσω από την εργασία και έχουν μεγάλη αξία για εμάς τους συντηρητές. Μάλιστα, στο Σινά για παράδειγμα, το πρώτο μισό του 17ου αιώνα υπήρχε μία συστηματική καμπάνια συντήρησης βιβλίων, σε πολλά από τα οποία υπήρχαν σημειώματα και στην περίπτωση που δεν άφηνε σημείωμα ο ίδιος ο συντηρητής, το έκανε ο ηγούμενος του μοναστηριού κι αυτό δείχνει ότι εκτιμούσε τον κόπο του ανθρώπου που το έκανε», κατέληξε.