Ξενάγηση στα συμμαχικά κοιμητήρια Ζέιτενλινκ πραγματοποίησε το πρωί της Κυριακής 26/11 η ομάδα «Φίλοι Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης» σε συνεργασία με το Κέντρο Ιστορίας Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης με ξεναγό του πρόεδρο του ΚΙΑΘ, Γρηγόρη Μπρέντα.
Παρά το τσουχτερό κρύο, σχεδόν 20 άτομα παρακολούθησαν τη ξενάγηση η οποία λόγω καιρού ξεκίνησε λίγο μετά τις 11, μέσα στο παρεκκλίσι που βρίσκεται στον γαλλικό τομέα. Αρχικά ο κ. Μπρέντας έκανε σύντομη αναδρομή στα γεγονότα πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ενώ ακολούθησε βόλτα στον χώρο των κοιμητηρίων.
Η ιστορία ξεκίνησε από την εποχή της «ένοπλης ειρήνης» και τη δολοφονία του Αρχιδούκα της Αυστρίας Φραγκίσκου Φέρντιναντ από τον Σερβοβόσνιο Γαβρίλο Πρίνσιπ μέχρι την απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων και τη δημιουργία τη νεκρόπολης γύρω στο 1920.
Τα συμμαχικά νεκροταφεία Ζέιτενλικ, η μεγαλύτερη νεκρόπολη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου στα Βαλκάνια
Το κοιμητήριο Ζέιτενλικ είναι ένα τεράστιος και εκκωφαντικά ήσυχος χώρος, με χιλιάδες πανομοιότυπους τάφους με ονόματα και σύμβολα άγνωστα για μας. Μια απέραντη νεκρόπολη, που δε θυμίζει σχεδόν σε τίποτα ελληνικό νεκροταφείο, γεμάτη με τάφους ανθρώπων που δεν είχαν σχέση με την Ελλάδα αλλά πέθαναν και θάφτηκαν σε αυτήν. Δεκάδες αλλόγλωσσες αφιερώσεις στους νεκρούς με τους απογόνους τους μέχρι σήμερα έρχονται για να αποτίσουν φόρο τιμής. Ένα πολύ σπουδαίο ιστορικό ντοκουμέντο, στην καρδιά της Θεσσαλονίκης.
Το όνομα Ζέιτενλικ στα τούρκικα σημαίνει ελαιώνας καθώς στο σημείο υπήρχαν πολλά ελαιόδεντρα το 1910, πριν ενταχθεί η περιοχή στο Πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης.
Στο Ζέιτενλικ βρίσκονται θαμμένοι γύρω στους 20.500 στρατιώτες ποισυ σκοτώθηκαν στο Μακεδονικό μέτωπο από το 1914 ως το 1919. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη νεκρόπολη των Βαλκανίων στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έχει την μοναδική παγκοσμίως ιδιαιτερότητα στο χώρο της να βρίσκονται σε παρακείμενους τομείς σοροί στρατιωτών από τις συμμαχικές δυνάμεις. Στα κοιμητήρια έχουν ταφεί στρατιώτες από την Αγγλία, τη Σερβία, την Ιταλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία ενώ υπάρχουν και τάφοι βούλγαρων αιχμαλώτων.
Όπως ανέφερε ο κ. Μπρέντας, ηδη από τον Νοέμβρη του 1917 η Ανταντ ζήτησε από την ελληνική κυβέρνηση να της διαθέσει χώρους που θα λειτουργούσαν ως νεκροταφεία. Μέχρι τότε οι νεκροί θάβονταν σε ανοργάνωτος χώρους έξω από τα στρατιωτικά νοσοκομεία.
Το 1918 η ελληνική κυβέρνηση έκανε δεκτό το αίτημα και η σχετική συμφωνία υπογράφηκε 1921. Η επικαρπία δόθηκε στην Αντάντ μαζί με την υποχρέωση της διαμόρφωσης και συντήρησης του χώρου.
Βρετανικός τομέας
Οι Βρετανοί ήταν οι πρώτοι εκ των συμμάχων που άρχισαν να ασχολούνται με την οργάνωση των στρατιωτικών κοιμητηρίων τους. Ήδη από το 1917 και ήταν οι πρώτοι που ζήτησαν χώρο ταφής στην Ελλάδα. Η συμφωνία υπεγράφη το 1921 και ο τομέας είχε ολοκληρωθεί μέχρι το 1924.
Στο κοιμητήριο Ζέιτενλικ αναπαύονται 1.645 βρετανοί στρατιώτες μεταξύ των οποίων και 45 Βούλγαροι και ένας Σέρβος, αιχμάλωτοι πολέμου. Οι Ινδοί αιχμάλωτοι πολέμου από την άλλη θάφτηκαν σε ξεχωριστή τοποθεσία, στην περιοχή του σημερινού Δενδροποτάμου στην Μενεμένη. Ο κάθε τάφος αποτελείται από μια ορθογώνια πλάκα η οποία φέρει το όνομα του νεκρού, το έμβλημα της μονάδας που υπηρετούσε και ένα εγχάρακτο σταυρό.
Τάφος στον αγγλικό τομέα
Ο σταυρός στον αγγλικό τομέα
Ο τάφος της Καθρίν Χάρλεϊ
Στον βρετανικό τομέα αναπαύεται η αποκαλούμενη «μητέρα των Σέρβων», η βρετανίδα νοσοκόμα επικεφαλής της περίθαλψης του σερβικού στρατού, Καθρίν Χάρλεϊ.
Η Μαντάμ Καθρίν Χάρλεϊ σκοτώθηκε στο Μοναστήρι το 1917. Οι Σέρβοι επισκέπτες των κοιμητηρίων συνηθίζουν να αποτίνουν φόρο τιμής στο μνήμα της.
Ο τάφος της Καθρίν Χάρλεϊ
Γαλλικός τομέας
Οι Γάλλοι ήδη από το 1919 άρχισαν να ψάχνουν τοποθεσίες ταφής των νεκρών του μακεδονικού μετώπου, καθώς μέχρι τότε είχαν πρόχειρα νεκροταφεία. Η Γαλλική Επιτροπή αρχικά ζήτησε να δημιουργηθούν 11 νεκροταφεία αλλά λόγω ένδειας τελικά του μετέφερε όλους στο κοιμητήριο Ζέιτενλικ. Τα έργα για την κατασκευή του Γαλλικού τομέα άρχισαν το 1923-24 και ολοκληρώθηκαν το 1927.
Στο κοιμητήριο αναπαύονται 8.310 Γάλλοι στρατιώτες οι 208 εκ των οποίων είναι αταύτιστοι και τάφηκαν συλλογικά, σε έναν μνημειώδη βωμό με κύονες που λειτουργεί σαν οστεοφυλάκιο. Στον γαλλικό τομέα βρίσκεται και ένα οκτάγωνο παρεκκλήσι με έντονα κόκκινα και λευκά χρώματα, έργο του Έλι Μοδιάνο. Σε αυτό το χώρο, το 2018 εγκαινιάστηκε ένα μνημείο για τους Γάλλους Πεσόντες της Αεροπορίας, και λίγα μέτρα πιο δίπλα ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος φύτεψε μια ελιά.
Η υπογραφή του Μοδιάνο στο κτίριο
Αφιερώσεις μέσα στο παρεκκλήσι
- Το «S» για του 1.222 Σενεγαλέζους,
- ένα μισοφέγγαρο για 343 μουσουλμάνους Τυνήσιους, Αλγερινούς και Μαροκινούς
- το άστρο του Δαυίδ για τους Εβραίους
- το «ci» για τους νεκρούς από την Ινδοκίνα
- το «m» για την Μαδαγασκάρη
Σημειώνεται ότι στον γαλλικό τομέα εντοπίζονται εννιά ταφές με ελληνικά όνοματα χωρίς έμβλημα.
Ιταλικός τομέας
Οι Ιταλοί άργησαν πολύ να ενδιαφερθούν για τους νεκρούς τους. Μόλις το 2023 ήρθε επιτροπή η οποία είδε ως μικρό τον τομέα της και ζήτησε αλλά δέκα στρέμματα τα οποία και έλαβε το 1925. Αυτά τα στρέμματα ανήκαν σε έναν Τούρκο κάτοικο Θεσσαλονίκης που μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922 έμειναν κενά. Το 1928 οι Ιταλοί ζήτησαν και νέο οικόπεδο όμως η ελληνική κυβέρνηση απέρριψε το αίτημ.α. Οι πιέσεις συνεχίστηκαν από τον Μουσολίνι και το 1939 προσέταξε την επίδοση του χώρου στους Ιταλούς ενώ προσκύρωσε και παρακείμενο οικόπεδο δέκα στρεμμάτων ώστα τα ιταλικά νεκροταφεία να έχουν πρόσοψη και είσοδο από την οδό Λαγκαδά. Αυτά τα δέκα στρέμματα τελικά έμειναν αναξιοποίητα.
Στον ιταλικό τομέα υπάρχουν περίπου 3.000 ταφές τόσο από τον Α' όσο και από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και είναι το μοναδικό ιταλικό στρατιωτικό νεκροταφείο στην Ελλάδα. Το 1950-52 συγκέντρωσαν τους νεκρούς τους και τους πήγαν στην Ιταλία.
Στον ιταλικό τομέα υπάρχει το Μνημείο ιταλικού στρατιώτη καθώς και ένας τάφος από το 1916 που ξεχωρίζει. Ο τάφος ανήκει στον Giuseppe Tornajo και όπως αναγράφεται στην αναθηματική πλάκα, τον τιμά το γενικό επιτελείο της 25ης μεραρχίας. Οι υπόλοιποι τάφοι είναι πανομοιότυποι.
Ο τάφος του Giuseppe Tornajo
Μνημείο στον στρατιώτη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, Ζέιτενλικ, ιταλικός τομέας
Οι Ρώσοι έφτασαν στη Θεσσαλονίκη από τη Γαλλία γιατί οι δύο χώρες είχαν ανταλλάξει στρατό με όπλα μεταξύ τους. 45.000 Ρώσοι έφτασαν στην Ελλάδα το 1916 και τοποθετήθηκαν απέναντι από τους Βούλγαρους στο πλευρό των συμμάχων. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, πολλοί Ρώσοι στρατιώτες έδειξαν απροθυμία και απείθεια, με αποτέλεσμα το να μεταφερθούν εσεπυσμένα μετόπισθεν. Ελάχιστοι συνέχισαν να πολεμούν, άλλοι παρέμειναν στη Θεσσαλονίκη ως έμμισθο προσωπικό και πολλοί πήγαν στην Βόρεια Αφρική, θεωρητικά σαν εργάτες, πρακτικά σαν αιχμάλωτοι πολέμου.
Οι απώλειές τους στο μακεδονικό μέτωπο υπολογίζονται στις 12.000 με 14.000 οι οποίοι είναι θαμμένοι διάσπαρτα κατά μήκος του μετώπου. Όσοι Ρώσοι πέθαναν σε νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του πολέμου, θάβονταν στο Ζέιτενλικ. Στον ρώσικο τομέα αναπαύονται 496 στρατιώτες. Την φροντίδα του τομέα τους ανέλαβαν οι Σέρβοι φύλακες σε ανταπόδοση προς την βοήθειά τους στον σέρβικο λαό.
Μνημείο Ρώσων στρατιωτών Α' Παγκοσμίου Πολέμου, Ζέιτενλικ, φωτ: milan rakic, 2014
Όταν οι Γερμανοί ξήλωσαν τους ρώσικους τάφους στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο
Το 1941, κατά τη διάρκεια της κατοχής, οι Γερμανοί έθαβαν τους νεκρούς τους στο γερμανικό νεκροταφείο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, στο Καθολικό κοιμητήριο στην οδό 28ης Οκτωβρίου στους Αμπελόκηπους.
Ο χώρος όμως γέμισε αμέσως και έτσι οι Γερμανοί ξηλωσαν τους τάφους των Ρώσων στο Ζέιτενλικ και έθαψαν 271 δικούς τους στρατιώτες. Μάλιστα έστησαν και ένα μνημεία με ένα στρατιωτικό κράνος και τον αγκυλωτό σταυρό από πάνω. Το 1946 λόγω καταστροφών στους γερμανικούς τάφους, οι Γερμανοί μετέφεραν τους νεκρούς τους, ο χώρος αποδόθηκε στον Δήμο Αμπελοκήπων. Ο χώρος στα νεκροταφεία αποδόθηκε ξανά στους Ρώσους και αποκαταστάθηκε πλήρως.
Σέρβικος τομέας
Τον Οκτώβρη του 1915 κατέρρευσε το μέτωπό των Σέρβων όταν δέχτηκαν ταυτόχρονη επίθεση από Αυστρία, Βουλγαρία και Γερμανία αλλά δε παραδόθηκαν. Περίπου 150.000 στρατιώτες ξεκίνησαν από το Κοσσυφοπέδο για την Αδριατική ενώ στη διαδρομή είχαν να παλέψουν με τύφο, πείνα και κακουχίες. Ξεκίνησαν τον Νοέμβρη και έφτασαν τον Γενάρη ττου 1916 αποδεκατισμένοι. Μετέφεραν στη νήσο Βίδο τους αρρώστους και οι υπόλοιποι αποβιβάστηκαν στην Κέρκυρα.
Στη νήσο Βίδο ενταφιάστηκαν 1.200 νεκροί και όσοι δε χωρούσαν να ταφούν, ρίχνονταν στη θάλασσα. Υπολογίζεται ότι περίπου 12.000 πτώματα κατέληξαν στον βυθό. Επιπλέον, πάνω από 4.000 Σέρβοι πέθαναν κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Κέρκυρα. Παρόλαυτά ανασυντάχθηκαν και την άνοιξη αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης 124.000 Σέρβοι οπλίτες και 6.000 αξιωματικοί και κατατάχθηκαν στο Μακεδονικό μέτωπο. Οι Σέρβοι διατήρησαν το νεκροταφείο της Βίδου και μετέφεραν τους υπόλοιπους νεκρούς στο Ζέιτενλικ.
Σήμερα ο σέρβικος τομέας φιλοξενεί 7.440 στρατιώτες εκ των οποίων οι 1.440 είναι σε θαμμένοι σε τάφους και οι υπόλοιποι στο οστεοφυλάκιο του μαυσωλείου. Υπάρχουν επίσης 139 τάφοι Σέρβων στρατιωτών που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου όντες αιχμάλωτοι των Γερμανών στο στρατόπεδο Παύλου Μελά. Αυτοί οι τάφοι δε φέρουν σταυρό. Στο σημείο βρίσκεται και ένας ομαδικός τάφος 78 αταύτιστων στρατιωτών καθώς και ένας ακόμα με 217 Σέρβους που ήρθαν από την Κωνσταντινούπολη.
139 τάφοι Σέρβων στρατιωτών που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου
Κάποιοι τάφοι έχουν χρονολογίες μεταγενέστερες. Αφορούν Σέρβους στρατιώτες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που μετά τη λήξη του παρέμειναν μέχρι το τέλος της ζωής τους στη Θεσσλονίκη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Γιώργη Μιχαήλοβιτς, που ήταν φύλακας στο κοιμητήριο για πάνω από εξήντα χρόνια. Απεβίωσε τον περασμένο Ιούλιο και θάφτηκε εκεί.
Ο τάφος του Γιώργη Μιχαήλοβιτς
Το σέρβικο Μαυσωλείο
Το 1924 οι Σέρβοι αποφάσισαν να δημιουργήσουν έναν ενιαίο χώρο ταφής στο Ζέιτενλικ για τους στρατιώτες που έπεσαν στο Μακεδονικό μέτωπο. Η κατασκευή του μαυσωλείου ξεκίνησε το 1926 σε σχέδια του Αλεξάντερ Βάσιτς. Τα εγκαίνια έγιναν το 1936. Στο μαυσωλείο βρίσκονται 6.580 Σέρβοι στρατιώτες.
Όλα τα υλικά για την κατασκευή του Μαυσωλείου προέρχονται από τη Σερβία (πέτρα, γρανίτης, τσιμέντο) ενώ ο μεγάλος πολυέλαιος στο εσωτερικό του κατασκευάστηκε από τα μέταλλα όπλων και οβίδων που βρέθηκαν στα πεδία των μαχών. Μόνο τα μάρμαρα είναι ελληνικά και τα κυπαρίσσια από το Άγιο Όρος.
Μέσα υπάρχουν φωτογραφίες και αναθήματα καθώς και ένα βάζο με χώμα από το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στο Βελιγράδι.
Το μαυσωλείο στο Ζέιτενλικ είναι το μεγαλύτερο και σημαντικότερο σέρβικο μνημείο εκτός χώρας.
