Μόνο στο πρώτο τρίμηνο του 2020, τουλάχιστον 800 άνθρωποι υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους παγκοσμίως, συνεπεία λανθασμένης πληροφορίας για τους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης του κορονοϊού, που έλαβαν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Επιπλέον, περίπου 5.800 άτομα εκτιμάται ότι κατέληξαν στο νοσοκομείο για τον ίδιο λόγο. Πολλοί από αυτούς πέθαναν επειδή ήπιαν μεθανόλη ή καθαριστικά προϊόντα βασισμένα στην αλκοόλη, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο 2020 στην «American Journal of Tropical Medicine and Hygiene» και έγινε γνωστή από το BBC.
Τον Οκτώβριο του 2014, το ιστολόγιο «Huzlers», γνωστό για το σατιρικό του περιεχόμενο, που όμως κατά καιρούς έχει πείσει ακόμα και μεγάλα ειδησεογραφικά μέσα για την αξιοπιστία των ειδήσεών του, δημοσίευσε άρθρο με τον εξής τίτλο: «Η NASA επιβεβαιώνει ότι στη Γη θα επικρατήσει απόλυτο σκοτάδι για έξι ημέρες τον Δεκέμβριο». Η ψευδής είδηση συγκέντρωσε 840.000 αλληλεπιδράσεις και κοινοποιήσεις. Τα επτά άρθρα που απέδειξαν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει, «κέρδισαν» μόλις 127.000...
Το 2015, λίγες ημέρες μετά την επιβολή των capital controls στην Ελλάδα, η σατιρική σελίδα tokoulouri.com «αποκάλυψε» ότι σπείρα στα Πατήσια πουλούσε ρολό κουζίνας κομμένο στα δύο ως χαρτί υγείας, εκμεταλλευόμενη την κρίση, η οποία «έχει αναγκάσει πολλούς πολίτες να στραφούν στα σούπερ μάρκετ, ώστε να εφοδιαστούν με όλα τα απαραίτητα είδη πρώτης ανάγκης». Η «είδηση» όχι απλά έγινε πιστευτή, αλλά έγινε τηλεοπτικό ρεπορτάζ για την ανύπαρκτη σπείρα!
Το 2013 η ίδια σελίδα δημοσίευσε είδηση για την κατασκευή χιονοδρομικού κέντρου στη Γκιώνα από Άραβες μεγιστάνες. Η είδηση επίσης κατέληξε σε τηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων, ενώ προκάλεσε ακόμα και δηλώσεις τοπικών φορέων... Η παραπληροφόρηση, εσκεμμένη (disinformation) ή μη (misinformation), με σοβαρές επιπτώσεις (όπως στην περίπτωση των θανάτων) ή όχι (όπως στο ρεπορτάζ για το χαρτί υγείας), με «πειραγμένες» φωτογραφίες και βίντεο ή απλά με εύστοχες λέξεις, έχει πολλαπλασιαστεί, αυξάνοντας την ανάγκη για παρακολούθηση του φαινομένου, γραμματισμό των πολιτών γύρω από τις ψηφιακές τεχνολογίες και το ειδησεογραφικό περιεχόμενο (digital και media literacy) και εκπαίδευση.
Το παρατηρητήριο MedDMO σε Ελλάδα, Κύπρο και Μάλτα
Ποια είναι η κατάσταση σε Ελλάδα, Κύπρο και Μάλτα, που πέρα από τα γεωγραφικά τους χαρακτηριστικά, μοιράζονται ομοιότητες σε μοτίβα ενημέρωσης και διάδοσης ψευδών αφηγήσεων, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν και παρεμφερείς προκλήσεις για τον εντοπισμό και περιορισμό εκστρατειών παραπληροφόρησης; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό θα επιδιώξει να δώσει το Μεσογειακό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (MedDMO), ο διαδικτυακός τόπος του οποίου τέθηκε σε λειτουργία στα μέσα Μαρτίου. Πρόκειται για τον νοτιοανατολικό κόμβο (hub) του αντίστοιχου κεντρικού ευρωπαϊκού παρατηρητήριου (EDMO), που αριθμεί συνολικά 14 εθνικά και πολυεθνικά hubs, τα οποία καλύπτουν τα 27 κράτη-μέλη της ΕΕ και τη Νορβηγία.
Το έργο εκκίνησε ως ερευνητική κοινοπραξία, στην οποία μετέχουν το Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων (AFP), το ΑΠΘ (Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ), το ΕΚΕΤΑ (Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης) μέσω του Ινστιτούτου Τεχνολογιών Πληροφορικής και Τηλεματικής, το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Ηλεκτρονικών Υπολογιστών και Πληροφορικής), ο οργανισμός ελέγχου γεγονότων «Ellinika Hoaxes», οι «Times of Malta», τα πανεπιστήμια Κύπρου (Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) και Μάλτας (Τμήμα Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Επικοινωνίας) και η ATC, εταιρεία παροχής ολοκληρωμένων λύσεων και υπηρεσιών πληροφορικής.
«Αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη το πιλοτικό κομμάτι διαδικτυακής έρευνας στις τρεις χώρες. Η κυρίως έρευνα θα "τρέξει" από τον Σεπτέμβριο, με στόχο να καταγράψει τις ομοιότητες σε μοτίβα ενημέρωσης αλλά και διάδοσης ψευδών αφηγήσεων σε Ελλάδα, Κύπρο και Μάλτα, τα χαρακτηριστικά των εκστρατειών παραπληροφόρησης, που είναι πιο ελκυστικές στο κοινό, αλλά και το προφίλ των ομάδων πληθυσμού, που είναι πιο ευάλωτες.
Πέρα από ερωτήσεις, η έρευνα θα περιλαμβάνει και δείγματα ψευδών ειδήσεων, τόσο από διεθνή μέσα, όσο και από εθνικά, των τριών χωρών, για τα οποία οι συμμετέχοντες θα καλούνται να τοποθετηθούν» επισήμανε, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η μεταδιδακτορική ερευνήτρια Θεοδώρα Σαρίδου, προσθέτοντας ότι το έργο οραματίζεται -μεταξύ άλλων- μια διευρυμένη κοινότητα συμμετεχόντων με αποκεντρωμένες και διαφανείς διαδικασίες διακρίβωσης γεγονότων και ισχυρισμών, που θα διαλύουν την παραμικρή υποψία ή παρερμηνεία περί ελεγχόμενης ή λογοκριμένης ενημέρωσης, δίνοντας απόλυτη προτεραιότητα στην εξεύρεση, τεκμηρίωση και περιφρούρηση της αλήθειας.
Στην αναμπουμπούλα ...τα fake news χαίρονται
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των εκστρατειών παραπληροφόρησης που είναι πιο «πειστικές»; Όπως είπε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η μεταδιδακτορική ερευνήτρια Αναστασία Κατσαουνίδου, η απήχηση αυτών των εκστρατειών δεν έχει να κάνει μόνο ή κυρίως με τη θεματολογία τους, αλλά περισσότερο με τη συγκυρία. Για παράδειγμα, τέτοιες εκστρατείες ευδοκιμούν κατά τη διάρκεια κρίσεων. Αν υπάρχουν έντονα πλημμυρικά φαινόμενα λόγω του καιρού, όπως αυτά των τελευταίων ημερών στη Θεσσαλονίκη και αλλού, η παραπληροφόρηση που σχετίζεται με την κλιματική κρίση είναι πιθανότερο να «φτάσει μακρύτερα».
Το ίδιο αν η «είδηση» έχει έντονο συναισθηματικό περιεχόμενο ή ενισχυμένο στοιχείο επικαιρότητας: για παράδεγιμα, αυτές τις μέρες, οι πιθανότητες να γίνει viral μια ψευδής είδηση που αφορά το ναυάγιο στην Πύλο, είναι αυξημένες.
Ο καθηγητής του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, Χαράλαμπος Δημούλας, υπενθυμίζει ότι καμπάνιες παραπληροφόρησης, που περιέχουν φωτογραφίες ή βίντεο είναι συνήθως πιο ελκυστικές και επιτυχημένες. Έτσι, ενώ για πολλά χρόνια η ύπαρξη οπτικών τεκμηρίων ήταν αυτή που επαλήθευε την αξιοπιστία μιας είδησης, πλέον οι «πειραγμένες» φωτογραφίες και βίντεο καθοδηγούν την παραπληροφόρηση. Προσθέτει πως όσο γιγαντώνεται η παραπληροφόρηση, όλοι οι πολίτες θα πρέπει να αποκτήσουμε κριτική σκέψη και να εξελιχθούμε σε fact checkers, αλλά και τα ίδια τα ΜΜΕ να διευκολύνουν τον έλεγχο της διασταύρωσης από το κοινό.
Για παράδειγμα, ενώ κάποια μέσα σβήνουν τα μεταδεδομένα (metadata) σε φωτογραφίες που δημοσιεύουν, θα έπρεπε να τα αφήνουν ευρέως διαθέσιμα, ώστε να υπάρχει διαφάνεια και ο αναγνώστης να είναι σε θέση να διασταυρώσει μόνος του/της την αξιοπιστία ενός οπτικού τεκμηρίου και την πηγή του. Παράλληλα, τα μέσα θα έπρεπε να μετακινηθούν από τη λογική του «έχω πρώτος την είδηση» (fast journalism) στη λογική της εξαντλητικής διασταύρωσης κάθε δήλωσης ή εικόνας (slow journalism).
Πολύ σημαντική είναι, κατά τον Χ. Δημούλα, και η εκπαίδευση των ίδιων των πολιτών, ενδεχομένως από τη σχολική ηλικία με τα λεγόμενα «σοβαρά παιχνίδια», που θα προτρέπουν παιδιά και ενήλικες να εντοπίζουν fake news και να συγκεντρώνουν υψηλά «σκορ» όταν τα πηγαίνουν καλά σε αυτό το «κυνήγι». Έτσι, σταδιακά θα μαθαίνουν να αξιολογούν την αξιοπιστία μιας είδησης, αλλά και να αντιλαμβάνονται ότι τα fake news μπορούν να μεταδοθούν οπουδήποτε και από τον οποιοδήποτε.
Η τεχνολογία των fake news προηγείται της τεχνολογίας για την αντιμετώπισή τους
Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) εξελίσσεται ίσως στο σημαντικότερο εργαλείο όσων διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις και deep fakes, αλλά ταυτόχρονα είναι ένα από τα σπουδαιότερα όπλα στη φαρέτρα όσων τα πολεμούν. Πώς χρησιμοποιείται σήμερα η ΤΝ από τις δύο αυτές πλευρές και ποια είναι πιθανότερο ότι θα επικρατήσει; Επίσης, σε μια εποχή που η ΤΝ αποκτά ολοένα πιο «ανθρώπινα» χαρακτηριστικά και που αρκούν 3 δευτερόλεπτα ηχητικού αρχείου μιας ανθρώπινης φωνής, για να στηθεί ολόκληρος ψευδής μονόλογος με τη χρήση της, ποια μπορεί να είναι η γραμμή άμυνας πολιτών και δημοσιογράφων; Ποια είναι τα διαθέσιμα εργαλεία αυτοπροστασίας;
Κατά την Αναστασία Κατσαουνίδου, οι κινήσεις για την πρόληψη και τον εντοπισμό ψευδών ειδήσεων και deep fakes συνήθως γίνονται εκ των υστέρων και είναι επανορθωτικές. Δηλαδή συνήθως προηγείται η τεχνολογία δημιουργίας ψευδών ειδήσεων και έπεται η τεχνολογία για την αντιμετώπισή της. Υπάρχουν πολλά και αποτελεσματικά τεχνολογικά εργαλεία, όπως αυτά του InVID ή του REVEAL, αλλά και τα TruthNest και TrulyMedia, που μπορούν να βοηθήσουν δημοσιογράφους και πολίτες στη διασταύρωση της αξιοπιστίας των ειδήσεων ή των βίντεο και των φωτογραφιών, αλλά το μειονέκτημα είναι ότι αρκετά από αυτά απαιτούν κάποια τεχνολογική γνώση για τον χειρισμό τους.
Έτσι, τα πιο στιβαρά εργαλεία ίσως είναι τα απλά: η διασταύρωση μιας δήλωσης με τον ίδιο τον άνθρωπο που την έχει κάνει ή η αντίστροφη αναζήτηση εικόνας στο Διαδίκτυο, ώστε να αντληθούν στοιχεία για την ιστορική διαδρομή μιας φωτογραφίας και την αρχική πηγή της. Αντίστοιχα, η Θεοδώρα Σαρίδου επισημαίνει ότι το τελευταίο και σημαντικό βήμα για το fact-checking, σε μια περίοδο που το περιεχόμενο που παράγεται από χρήστες αλλάζει τα δεδομένα, είναι η/ο δημοσιογράφος στο πεδίο.