Η Ελλάδα λόγω του παρόντος, του παρελθόντος και της γεωγραφικής της θέσης εξελίσσεται σε προνομιακό πεδίο για την ανάπτυξη προσφυγικών και μεταναστευτικών σπουδών (refugee studies) ή ευρύτερα του τομέα της μελέτης των μετακινούμενων πληθυσμών.
Αυτό αναδεικνύεται και από την πρόσφατη συμμετοχή του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, μέσω της Σχολής Δημόσιας Υγείας «Harvard Chan School», στον Κόμβο Αριστείας για το Άσυλο και τη Μετανάστευση, που έχει ιδρύσει το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ).
Η Ελλάδα δέχεται μεγάλα κύματα προσφύγων και μεταναστών, ενώ υπήρξε η ίδια, χώρα αναχώρησης παλαιότερα, αλλά και τελευταία, με το φαινόμενο που αποκαλείται πλέον brain drain (διαρροή εγκεφάλων). Ταυτόχρονα, έχει ήδη παραχθεί ένας σχετικά μεγάλος όγκος επιστημονικών μελετών, ερευνών και εκδόσεων, ενώ έχουν ιδρυθεί και λειτουργούν στη χώρα ξενόγλωσσα μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών στο ευρύτερο πεδίο των προσφυγικών και μεταναστευτικών σπουδών, συμπεριλαμβανομένου του ΕΚΠΑ. Ευλόγως, το πλαίσιο για ένα τέτοιο θέμα αιχμής για την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα είχε τεθεί, αλλά χρειάστηκαν δυο χρόνια προετοιμασίας για την τελική υπογραφή του Μνημονίου Συνεργασίας μεταξύ των δυο πανεπιστημίων, εξηγεί η Μαρία Γαβουνέλη, καθηγήτρια της Νομικής Αθηνών και διευθύντρια - επιστημονική υπεύθυνη του Κόμβου. «Το Χάρβαρντ δεν δίνει εύκολα τα όνομά του. Όμως, λόγω του καλού ονόματος του ΕΚΠΑ, χάρις στη μακρά ερευνητική και διδακτική εμπειρία, μπήκε στη διαδικασία», συμπληρώνει η κ. Γαβουνέλη.
Τον τελευταίο καιρό, ενώ γίνονται συζητήσεις για το Νέο Ευρωπαϊκό Σύμφωνο Μετανάστευσης και Ασύλου, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζητάει εκθέσεις για το θέμα από Βρετανικά Πανεπιστήμια. «Τα Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια πού είναι; Και γιατί να μην έχει λόγο η Ελλάδα, για παράδειγμα, όπου οι άνθρωποι φθάνουν;», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Μαρία Γαβουνέλη.
«Αντίστοιχο ερευνητικό κέντρο δεν υπάρχει στη Νότια Ευρώπη και αποφασίσαμε να το δημιουργήσουμε», συμπληρώνει. Μάλιστα το ΕΚΠΑ φιλοδοξεί να αναδείξει τον Κόμβο στο σημαντικότερο ερευνητικό κέντρο για τα θέματα αυτά στον χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της ευρύτερης Μεσογείου. Ο Κόμβος θα δέχεται φοιτητές από όλη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Επίσης, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες θα φροντίσει να υπάρχουν πρόσφυγες και μετανάστες μεταξύ των φοιτητών, καλύπτοντας τα έξοδά τους.
Η «δύναμη» του Κόμβου έγκειται, μεταξύ άλλων, ότι θα μελετήσει το Μεταναστευτικό από όλες τις εκφάνσεις του, καθότι πρόκειται για την πρώτη κοινή θεσμική προσπάθεια συνεργασίας τεσσάρων σχολών και τμημάτων: της Νομικής Σχολής, δια του Κέντρου Ερευνών για το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο και συντονίστρια την καθηγήτρια Μαρία Γαβουνέλη, της Ιατρικής Σχολής, με συντονιστή τον καθηγητή και Κοσμήτορα Εμμανουήλ Πικουλή, του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης& Δημόσιας Διοίκησης με συντονιστή τον καθηγητή Γεώργιο Πλειό και του Τμήματος Επικοινωνίας & Μέσων Ενημέρωσης με συντονίστρια την καθηγήτρια Εμμανουέλα Δούση.
Η κ. Γαβουνέλη εξηγεί: «Η Ιατρική ασχολείται για το πώς υποδεχόμαστε τους πρόσφυγες/μετανάστες. Μήπως είναι χτυπημένοι, χρειάζονται ιατρικό έλεγχο; Το Τμήμα Επικοινωνίας με το πώς φτάνει η ροή της πληροφορίας, τι εικόνες μεταδίδονται "ώστε να έρθει κανείς από το πουθενά στο άγνωστο τίποτα; ". Αντίστοιχα, η Νομική καταπιάνεται με το δικαίωμα του ατόμου και την υποχρέωση μιας χώρας στο άσυλο, την προστασία από οποιαδήποτε κακουχία, ενώ η Πολιτική Επιστήμη ερευνά με ποιόν τρόπο δημιουργούνται τα προσφυγικά κύματα, πχ "Για ποιο λόγο η μισή Συρία ή νέοι άνθρωποι από την Αφρική μετακινούνται;"».
«Για πρώτη φορά δημιουργήσαμε ένα Ερευνητικό Κέντρο για το Άσυλο και τη Μετανάστευση και φέραμε τέσσερις σχολές και τμήματα του Πανεπιστημίου μαζί. Δεν είναι συνηθισμένο να συνεργάζονται σχολές και τμήματα μεταξύ τους. Ορθώνονταν τοίχοι και τους ξεπεράσαμε», περιγράφει η καθηγήτρια.
Έρευνα πραγματοποιείται, όπως επισημαίνει η κ. Γαβουνέλη, αλλά αποσπασματικά. «Διαπιστώσαμε, ότι όλα τα κομμάτια είχαν κάνει δουλειά στο πεδίο, αλλά το αποτέλεσμα χανόταν στον ωκεανό. Βάζοντάς τα όλα μαζί, ενισχύει ο ένας τη δουλειά του άλλου».
Σκοπός του Κόμβου είναι να προχωρήσει και σε προτάσεις πολιτικής: ποιες οι προοπτικές, ποια τα κενά; Γιατί η μετανάστευση δεν είναι κάτι που τελειώνει.
Η λογική του Κόμβου είναι η συγκέντρωση ανθρώπινης εργασίας. Να προσελκύσει νέους επιστήμονες, οι οποίοι θα βρουν μια «στέγη», θα μπορούν να μιλήσουν με ομολόγους τους. «Είναι ένας τρόπος να κρατήσεις νέους ανθρώπους στην Ελλάδα», σχολιάζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η καθηγήτρια. Ο μόνος τρόπος να μείνουν εδώ, είναι να κάνει κανείς τα πανεπιστήμια εξίσου καλά με του εξωτερικού, εκτιμά η κ. Γαβουνέλη.
Η ίδια αποφοίτησε από τη Νομική Αθηνών, και τονίζει πως «η σχολή είναι μια από τις καλύτερες στην Ευρώπη». Συνέχισε με μεταπτυχιακές Σπουδές στο Κέμπριτζ στο Διεθνές Δίκαιο και, όπως σχολιάζει, «δεν έμαθα τίποτα στο μάστερ, που δε μου είχε μάθει ο Εμμανουήλ Ρούκουνας προπτυχιακά». «Η ποιότητα υπάρχει στα ελληνικά πανεπιστήμια, λίγη οργάνωση και εξωστρέφεια χρειάζεται για να αναδειχθούν», θα προσθέσει.
Μέσω του Ερευνητικού Κέντρου οι φοιτητές θα μπορούν να ολοκληρώσουν το διδακτορικό τους, το μεταπτυχιακό, να γράψουν εργασίες, να πάνε στο πεδίο να συλλέξουν και να αξιολογήσουν στοιχεία. Στο μέλλον υπάρχει η φιλοδοξία να προχωρήσουν ανταλλαγές φοιτητών και καθηγητών, ενδεχομένως να ξεκινήσει και κάποιο μεταπτυχιακό πρόγραμμα.
Όλα τα Πανεπιστήμια του πλανήτη αξιολογούνται, λέει η κ. Γαβουνέλη. Η θετική αξιολόγηση που συνοδεύεται με την ανάλογη κατάταξη έχει ως αποτέλεσμα την καλύτερη χρηματοδότηση, την προσέλκυση φοιτητών και καθηγητών και οι απόφοιτοι βρίσκουν καλύτερες δουλειές. «Οι δείκτες αυτοί δε δουλεύουν καλά στο ελληνικό Πανεπιστήμιο, πχ ένας δείκτης είναι πόσους αλλοδαπούς φοιτητές έχει ένα πανεπιστήμιο. Μέχρι τώρα οι αλλοδαποί φοιτητές στα ελληνικά πανεπιστήμια είναι κατά κύριο από την Κύπρο και την Αλβανία. Σε άλλες χώρες, υπάρχουν φοιτητές από κάθε μεριά του κόσμου. Η εξωστρέφεια αυξάνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά ενός πανεπιστημίου. Αν δεν αλλάξει δομές και δραστηριότητες, αν δεν έχει αγγλικά τμήματα, για ποιο λόγο να έρθει κανείς στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο;», εξηγεί η κ. Γαβουνέλη.
Η πρώτη από τις κοινές δράσεις ΕΚΠΑ-Χάρβαρντ είναι ένα Θερινό Σχολείο διάρκειας τριών εβδομάδων, το οποίο θα λειτουργήσει τον Ιούλιο 2022. Με ένα πλήρες πρόγραμμα μαθημάτων και δραστηριοτήτων που αναπτύχθηκε από τα δυο πανεπιστήμια, το Θερινό Σχολείο θα προσφέρει υψηλού επιπέδου εξειδικευμένη γνώση αλλά και εμπειρία πεδίου στην Αθήνα, στο Ναύπλιο (με την συνεργασία του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Harvard) αλλά και στην Λέσβο.