Αρχιτεκτονική με κέντρο τον άνθρωπο
10/02/2008 09:50
Δύο καλές εποχές της ελληνικής αρχιτεκτονικής -την εποχή του μεσοπολέμου και τη δεκαετία 1955-65- μας θύμισε η έκθεση «Ο αρχιτέκτονας Θουκυδίδης Π. Βαλεντής», που φιλοξενείται μέχρι και σήμερα στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΜΜΣΤ) και η οποία μας έδωσε επίσης τη δυνατότητα να επανεκτιμήσουμε την ανθρωποκεντρική αρχιτεκτονική του μοντερνισμού.
Κείμενο-Συνεντεύξεις Ελένη Ανδρικοπούλου
Εδώ και μερικά χρόνια το ΜΜΣΤ εκτός από τα εικαστικά έχει περιλάβει στη θεματολογία του τον βιομηχανικό σχεδιασμό και την αρχιτεκτονική. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα εντάσσεται η έκθεση για το έργο του Θουκυδίδη Βαλεντή, που οργάνωσε το τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης -σε συνεργασία με την ARCHKT design and construction- με σκοπό να τονίσει τις ιδιαίτερες στιγμές του έργου του αρχιτέκτονα, να διαγράψει τη συνολική πορεία του και παράλληλα να συνδέσει το έργο του με την εποχή του. Το έργο του Βαλεντή μελετήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Αρχείο αρχιτεκτονικού έργου των παλαιών καθηγητών του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης», το οποίο σχεδίασαν, οργάνωσαν και εκπόνησαν οι αρχιτέκτονες Χρύσα Σαχανά, Αιμιλία Στεφανίδου, Σοφία Τσιτιρίδου και Αλίκη Σαμουηλίδου - εκ των οποίων οι τρεις πρώτες κατέχουν και τη θέση της επίκουρης καθηγήτριας στον τομέα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Σύμφωνα με την ερευνητική ομάδα, η συστηματική μελέτη του έργου του Θουκυδίδη Βαλεντή είχε σκοπό «να συμβάλει στην ερμηνεία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής, να αποκρυπτογραφήσει τις συνθετικές χειρονομίες που καθορίζουν τα επιμέρους τμήματα και το σύνολο του έργου του, να συγκρίνει και να συσχετίσει το έργο του με την αρχιτεκτονική παραγωγή σύγχρονών του αρχιτεκτόνων στον ελληνικό και διεθνή χώρο και να διερευνήσει, ακόμα, την αποδοχή του έργου του από τους αρχιτέκτονες και τους ιστορικούς της αρχιτεκτονικής», κάτι που πιστεύουμε ότι πέτυχαν, αν κρίνουμε τουλάχιστον από την εξαιρετική οργάνωση της έκθεσης καθώς και από τον πλήρη κατάλογο που τη συνοδεύει. Για όλα αυτά μιλήσαμε με τις κυρίες Σαχανά, Στεφανίδου και Τσιτιρίδου σε μια προσπάθεια τόσο να κατανοήσουμε την προσωπικότητα του Θ. Βαλεντή όσο και να αποτιμήσουμε το έργο του.
ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΟ ΕΜΠ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΘ
Ο Θουκυδίδης Βαλεντής γεννήθηκε το 1908 στο Κάιρο και εκεί ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές, ενώ μελετούσε ταυτόχρονα μουσική και βιολοντσέλο. Το 1925 γράφτηκε στην Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Μετσοβείου και αμέσως μετά την αποφοίτησή του, τον Ιούλιο του 1930, προσελήφθη στο γραφείο μελετών της τεχνικής υπηρεσίας του υπουργείου Παιδείας και είχε την ευκαιρία τα δύο επόμενα χρόνια να μελετήσει περισσότερα από δέκα σχολικά κτίρια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Από το 1931 έως το 1935 συνεργάστηκε με τον Κύπριο αρχιτέκτονα Πολύβιο Μιχαηλίδη και συνέχισε τη δραστηριότητά του ως ελεύθερος επαγγελματίας μέχρι και το 1980, δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του. Στο διάστημα 1935-1960 εργάστηκε ως αρχιτέκτονας του τότε υπουργείου Αεροπορίας, ενώ ήδη από το 1935 το έργο του γίνεται γνωστό διεθνώς. Ως ακαδημαϊκός δάσκαλος υπήρξε επιμελητής, πρώτα στην έδρα Οικοδομικής και κατόπιν στην έδρα Ειδικής Κτιριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του ΕΜΠ (1943-50), καθηγητής Κτιριολογίας του τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ (1961-65) και καθηγητής Κτιριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του ΕΜΠ (1965-74).
Ως δάσκαλος ήταν πολύ αγαπητός στους φοιτητές του -«ένας πολύ τρυφερός άνθρωπος που χαιρόσουν να δουλεύεις μαζί του» σύμφωνα με τις μαρτυρίες πρώην φοιτητών του- αλλά και πολύ μεθοδικός. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να οργανώσει εξαιρετικά το πληροφοριακό του υλικό για να έχει τη δυνατότητα να εξοικειώνει τους φοιτητές με ξένα παραδείγματα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν και οι ίδιοι -ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες- σε μια εποχή που δεν υπήρχαν εξειδικευμένα αρχιτεκτονικά περιοδικά ούτε πολλά βιβλία. Φρόντιζε επίσης για την ταξινόμηση των φοιτητικών εργασιών με σκοπό να υπάρχει ένα αρχείο για τους επόμενους φοιτητές της σχολής αλλά και μια συνέχεια στη δουλειά τους. Ταυτόχρονα δούλευε συστηματικά και ως ελεύθερος επαγγελματίας, όχι απλώς ως ένας διευθυντής αρχιτεκτονικού γραφείου, μελετώντας κάθε κτίριο σε όλες του τις λεπτομέρειες, ακόμη και στον χρωματισμό και τη διακόσμησή του, καθώς συχνά σχεδίαζε και τα έπιπλα σε συνεννόηση με τον πελάτη.
ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ
Σήμερα, που έχει αρχίσει να σπανίζει η «αρχιτεκτονική υπογραφή» στα κτίρια -κυρίως λόγω της διαδεδομένης πρακτικής της μελετοκατασκευής- ενώ από την άλλη μεριά κυριαρχούν οι αρχιτέκτονες-σταρ, είναι σημαντικό να ξαναθυμόμαστε τον μοντερνισμό, που έθετε στο κέντρο του ενδιαφέροντός του τον άνθρωπο. Τα λιτά κτίρια της εποχής εκείνης, όπως για παράδειγμα το σχολείο της οδού Συγγρού, το κτίριο του ΟΤΕ στην αρχή της οδού Ολυμπιάδος ή ακόμα τα κτίρια που βρίσκονται μέσα στην αεροπορική βάση του Σέδες, που σχεδίασε ο Θουκυδίδης Βαλεντής, συχνά θεωρούνται παρωχημένα και χωρίς σημασία. Συχνά αλλοιώνονται, όπως τα κτίρια των γραφείων που γεμίζουν με εγκαταστάσεις κλιματιστικών ή τεράστιες επιγραφές, ενώ δεν λείπουν και οι αστείες -έως και θλιβερές- χρωματικές επεμβάσεις, όπως το κεραμιδί χρώμα με το οποίο βάφτηκαν οι κολόνες της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ και τα «βυζαντινά» γράμματα της επιγραφής, που επιχειρούν ίσως να δώσουν μια αίγλη άλλων εποχών σ’ ένα κτίριο χαρακτηριστικό δείγμα του μοντερνισμού.
Οι πόλεις έχουν μια συνέχεια μέσα στον χρόνο και οι περισσότερες φροντίζουν να τη διατηρούν συντηρώντας κτίρια χαρακτηριστικά των διαφόρων φάσεων της δημιουργίας τους, κάτι που πρέπει να γίνεται -σύμφωνα με τις επιμελήτριες της έκθεσης- με σεβασμό στη δομή του κτιρίου και όχι μόνο με τη διατήρηση του εξωτερικού του κελύφους. Θα πρέπει επίσης να μπορεί κανείς, σε μια εποχή που γίνεται πολύς λόγος για τον «τουρισμό των πόλεων», να μπορεί να παρατηρεί τη διαχρονική εξέλιξη της κάθε πόλης και στο οικιστικό της περιβάλλον.
Δύο καλές εποχές της ελληνικής αρχιτεκτονικής -την εποχή του μεσοπολέμου και τη δεκαετία 1955-65- μας θύμισε η έκθεση «Ο αρχιτέκτονας Θουκυδίδης Π. Βαλεντής», που φιλοξενείται μέχρι και σήμερα στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΜΜΣΤ) και η οποία μας έδωσε επίσης τη δυνατότητα να επανεκτιμήσουμε την ανθρωποκεντρική αρχιτεκτονική του μοντερνισμού.
Κείμενο-Συνεντεύξεις Ελένη Ανδρικοπούλου
Εδώ και μερικά χρόνια το ΜΜΣΤ εκτός από τα εικαστικά έχει περιλάβει στη θεματολογία του τον βιομηχανικό σχεδιασμό και την αρχιτεκτονική. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα εντάσσεται η έκθεση για το έργο του Θουκυδίδη Βαλεντή, που οργάνωσε το τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης -σε συνεργασία με την ARCHKT design and construction- με σκοπό να τονίσει τις ιδιαίτερες στιγμές του έργου του αρχιτέκτονα, να διαγράψει τη συνολική πορεία του και παράλληλα να συνδέσει το έργο του με την εποχή του. Το έργο του Βαλεντή μελετήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Αρχείο αρχιτεκτονικού έργου των παλαιών καθηγητών του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης», το οποίο σχεδίασαν, οργάνωσαν και εκπόνησαν οι αρχιτέκτονες Χρύσα Σαχανά, Αιμιλία Στεφανίδου, Σοφία Τσιτιρίδου και Αλίκη Σαμουηλίδου - εκ των οποίων οι τρεις πρώτες κατέχουν και τη θέση της επίκουρης καθηγήτριας στον τομέα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Σύμφωνα με την ερευνητική ομάδα, η συστηματική μελέτη του έργου του Θουκυδίδη Βαλεντή είχε σκοπό «να συμβάλει στην ερμηνεία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής, να αποκρυπτογραφήσει τις συνθετικές χειρονομίες που καθορίζουν τα επιμέρους τμήματα και το σύνολο του έργου του, να συγκρίνει και να συσχετίσει το έργο του με την αρχιτεκτονική παραγωγή σύγχρονών του αρχιτεκτόνων στον ελληνικό και διεθνή χώρο και να διερευνήσει, ακόμα, την αποδοχή του έργου του από τους αρχιτέκτονες και τους ιστορικούς της αρχιτεκτονικής», κάτι που πιστεύουμε ότι πέτυχαν, αν κρίνουμε τουλάχιστον από την εξαιρετική οργάνωση της έκθεσης καθώς και από τον πλήρη κατάλογο που τη συνοδεύει. Για όλα αυτά μιλήσαμε με τις κυρίες Σαχανά, Στεφανίδου και Τσιτιρίδου σε μια προσπάθεια τόσο να κατανοήσουμε την προσωπικότητα του Θ. Βαλεντή όσο και να αποτιμήσουμε το έργο του.
ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΟ ΕΜΠ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΘ
Ο Θουκυδίδης Βαλεντής γεννήθηκε το 1908 στο Κάιρο και εκεί ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές, ενώ μελετούσε ταυτόχρονα μουσική και βιολοντσέλο. Το 1925 γράφτηκε στην Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Μετσοβείου και αμέσως μετά την αποφοίτησή του, τον Ιούλιο του 1930, προσελήφθη στο γραφείο μελετών της τεχνικής υπηρεσίας του υπουργείου Παιδείας και είχε την ευκαιρία τα δύο επόμενα χρόνια να μελετήσει περισσότερα από δέκα σχολικά κτίρια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Από το 1931 έως το 1935 συνεργάστηκε με τον Κύπριο αρχιτέκτονα Πολύβιο Μιχαηλίδη και συνέχισε τη δραστηριότητά του ως ελεύθερος επαγγελματίας μέχρι και το 1980, δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του. Στο διάστημα 1935-1960 εργάστηκε ως αρχιτέκτονας του τότε υπουργείου Αεροπορίας, ενώ ήδη από το 1935 το έργο του γίνεται γνωστό διεθνώς. Ως ακαδημαϊκός δάσκαλος υπήρξε επιμελητής, πρώτα στην έδρα Οικοδομικής και κατόπιν στην έδρα Ειδικής Κτιριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του ΕΜΠ (1943-50), καθηγητής Κτιριολογίας του τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ (1961-65) και καθηγητής Κτιριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του ΕΜΠ (1965-74).
Ως δάσκαλος ήταν πολύ αγαπητός στους φοιτητές του -«ένας πολύ τρυφερός άνθρωπος που χαιρόσουν να δουλεύεις μαζί του» σύμφωνα με τις μαρτυρίες πρώην φοιτητών του- αλλά και πολύ μεθοδικός. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να οργανώσει εξαιρετικά το πληροφοριακό του υλικό για να έχει τη δυνατότητα να εξοικειώνει τους φοιτητές με ξένα παραδείγματα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν και οι ίδιοι -ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες- σε μια εποχή που δεν υπήρχαν εξειδικευμένα αρχιτεκτονικά περιοδικά ούτε πολλά βιβλία. Φρόντιζε επίσης για την ταξινόμηση των φοιτητικών εργασιών με σκοπό να υπάρχει ένα αρχείο για τους επόμενους φοιτητές της σχολής αλλά και μια συνέχεια στη δουλειά τους. Ταυτόχρονα δούλευε συστηματικά και ως ελεύθερος επαγγελματίας, όχι απλώς ως ένας διευθυντής αρχιτεκτονικού γραφείου, μελετώντας κάθε κτίριο σε όλες του τις λεπτομέρειες, ακόμη και στον χρωματισμό και τη διακόσμησή του, καθώς συχνά σχεδίαζε και τα έπιπλα σε συνεννόηση με τον πελάτη.
ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ
Σήμερα, που έχει αρχίσει να σπανίζει η «αρχιτεκτονική υπογραφή» στα κτίρια -κυρίως λόγω της διαδεδομένης πρακτικής της μελετοκατασκευής- ενώ από την άλλη μεριά κυριαρχούν οι αρχιτέκτονες-σταρ, είναι σημαντικό να ξαναθυμόμαστε τον μοντερνισμό, που έθετε στο κέντρο του ενδιαφέροντός του τον άνθρωπο. Τα λιτά κτίρια της εποχής εκείνης, όπως για παράδειγμα το σχολείο της οδού Συγγρού, το κτίριο του ΟΤΕ στην αρχή της οδού Ολυμπιάδος ή ακόμα τα κτίρια που βρίσκονται μέσα στην αεροπορική βάση του Σέδες, που σχεδίασε ο Θουκυδίδης Βαλεντής, συχνά θεωρούνται παρωχημένα και χωρίς σημασία. Συχνά αλλοιώνονται, όπως τα κτίρια των γραφείων που γεμίζουν με εγκαταστάσεις κλιματιστικών ή τεράστιες επιγραφές, ενώ δεν λείπουν και οι αστείες -έως και θλιβερές- χρωματικές επεμβάσεις, όπως το κεραμιδί χρώμα με το οποίο βάφτηκαν οι κολόνες της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ και τα «βυζαντινά» γράμματα της επιγραφής, που επιχειρούν ίσως να δώσουν μια αίγλη άλλων εποχών σ’ ένα κτίριο χαρακτηριστικό δείγμα του μοντερνισμού.
Οι πόλεις έχουν μια συνέχεια μέσα στον χρόνο και οι περισσότερες φροντίζουν να τη διατηρούν συντηρώντας κτίρια χαρακτηριστικά των διαφόρων φάσεων της δημιουργίας τους, κάτι που πρέπει να γίνεται -σύμφωνα με τις επιμελήτριες της έκθεσης- με σεβασμό στη δομή του κτιρίου και όχι μόνο με τη διατήρηση του εξωτερικού του κελύφους. Θα πρέπει επίσης να μπορεί κανείς, σε μια εποχή που γίνεται πολύς λόγος για τον «τουρισμό των πόλεων», να μπορεί να παρατηρεί τη διαχρονική εξέλιξη της κάθε πόλης και στο οικιστικό της περιβάλλον.
