Ένας από τους αρχαιότερους νεολιθικούς λιμναίους οικισμούς στην Ευρώπη είναι το γνωστό μας Δισπηλιό, που βρίσκεται σε απόσταση επτά χιλιομέτρων από την Καστοριά. Πρόκειται για μια υδατοκορεσμένη αρχαιολογική θέση, στην οποία οργανικά κατάλοιπα, κυρίως το ξύλο, έχουν διατηρηθεί σε πολύ καλό βαθμό επειδή βρίσκονται σε υγρό, ανοξικό (χωρίς οξυγόνο) περιβάλλον το οποίο συντηρεί τα οργανικά υλικά. Χωρίς αυτό το ειδικό περιβάλλον, όλα τα οργανικά υλικά θα είχαν εξαφανιστεί για πάντα.

Στο Δισπηλιό οι ανασκαφές αποκαλύψαν περισσότερους από 1000 πασσάλους από κορμούς δένδρων, που αποτελούν το δομικό υλικό των κατοικιών του οικισμού. Με βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις και τις ραδιοχρονολογήσεις με άνθρακα 14 τα ευρήματα χρονολογήθηκαν στη Νεολιθική εποχή από το 5600 έως το 3500. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα δομικά στοιχεία δεν είχαν χρονολογηθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια μέχρι τώρα, ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε ομάδες σύγχρονων πασσάλων όπως θα δούμε παρακάτω.

Οι πάσσαλοι του Δισπηλιού (2019)

Σήμερα, το αποτέλεσμα ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος δίνει ακριβή στοιχεία για τη χρονολόγηση των πασσάλων, ρίχνοντας φως σε ένα θέμα που για τους επιστήμονες παρέμενε από την ανακάλυψη του οικισμού αναπάντητο.

Tο πρόγραμμα «EXPLO» του Ευρωπαϊκού Κέντρου Έρευνας (ERC) ύψους 6,5 εκ. ευρώ υλοποιείται από το ΑΠΘ σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια Βέρνης της Ελβετίας και Οξφόρδης της Μεγάλης Βρετανίας και μελετά αυτού του τύπου τους οικισμούς στα Βαλκάνια σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον, με την οικονομία που αναπτύσσουν, τις ιδιαιτερότητές τους κ.α.

Δείκτες οι δακτύλιοι στον κορμό κάθε δέντρου

Η ανασκαφή του Δισπηλιού ξεκίνησε, ως γνωστόν, από τον καθηγητή του ΑΠΘ Γιώργο Χουρμουζιάδη το 1992 και συνεχίστηκε μέχρι τον θάνατό του το 2013. Κατόπιν ανέλαβε ο καθηγητής Κωνσταντίνος Κωτσάκης. «Όταν ανέλαβα την ανασκαφή του Δισπηλιού, αυτό που από την αρχή με προβλημάτισε είναι τι ακριβώς σημαίνουν αυτοί οι πάσσαλοι. Αν δηλαδή είναι οικήματα ή στηρίζουν πλατφόρμες πάνω απ’ τη λίμνη, πάνω στις οποίες κατοικούσαν οι άνθρωποι», λέει στο makthes.gr ο καθηγητής Κωτσάκης.

Επιχειρώντας να λύσει τον γρίφο αυτό και μετά από βιβλιογραφική και άλλη έρευνα κατέληξε στη μέθοδο της δενδροχρονολόγησης. Στο πλαίσιό της δείγματα από όλους τους πασσάλους αποσπώνται και στη συνέχεια γίνεται η επεξεργασία τους στο εργαστήριο του Πανεπιστημίου της Βέρνης, το οποίο ειδικεύεται στη μέθοδο αυτή.

Δενδροχρονολόγηση: Βασικές αρχές

Η χρονολόγηση γίνεται με βάση τους δακτυλίους που βρίσκονται στον κορμό κάθε δένδρου, όπου σχηματίζεται ένας δακτύλιος ετησίως. «Αυτό μας ενδιαφέρει γιατί οι πάσσαλοι που έχουν κοπεί την ίδια χρονιά μπορεί να αντιπροσωπεύουν ένα κάποιο κτίσμα, κατασκευασμένο με πασσάλους», τονίζει ο κ. Κωτσάκης.

Ίχνη του χρόνου στο ξύλο

Ο ίδιος δίνει λεπτομέρειες και για τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες καταλαβαίνουν τη χρονολογία μέσα από αυτή τη μέθοδο: «Οι δακτύλιοι των δένδρων δεν έχουν πάντα το ίδιο πλάτος, αλλά αναπτύσσονται με διαφορετικό πάχος ο καθένας ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής όπως η ξηρασία ή η μέση θερμοκρασία. Η διαδοχή των δακτυλίων είναι τόσο χαρακτηριστική που η σύγκριση τους από διαφορετικά δένδρα επιτρέπει τον συγχρονισμό τους εφόσον οι δακτύλιοι συμπίπτουν, κατασκευάζοντας μακριές σειρές δακτυλίων» επισημαίνει ο ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.

Για να μετατραπεί αυτή η σειρά των δακτυλίων σε πραγματικές ημερολογιακές χρονολογίες οι επιστήμονες χρειάζονται ένα σταθερό σημείο. Εάν δεν υπάρχει κάποιο εξωτερικό σταθερό χρονικό σημείο, το σημείο προσδιορίζεται μετρώντας με Άνθρακα 14 συγκεκριμένους δακτυλίους. Το πρόβλημα στην περίπτωση αυτή όμως είναι ότι η μέθοδος του Άνθρακα 14 δεν δίνει απόλυτες χρονολογήσεις αλλά μόνο χρονολογήσεις που πέφτουν μέσα σε ένα εύρος που μπορεί να καλύπτει 30 ή ακόμα και 60 χρόνια. Επομένως δεν είναι η κατάλληλη μέθοδος για να εντοπίσει τις ομάδες των πασσάλων που κόπηκαν και χρησιμοποιήθηκαν το ίδιο, συγκεκριμένο έτος.

Η χρονολόγηση των οικιών

Ήταν εξαιρετική τύχη ότι στην περίπτωση του Δισπηλιού το σταθερό αυτό σημείο στηρίχθηκε σε ένα ηλιακό φαινόμενο. «Κατά καιρούς μεγάλες ηλιακές καταιγίδες έχουν ως αποτέλεσμα να δέχεται η γη αυξημένη ακτινοβολία. Η αύξηση της ακτινοβολίας επηρεάζει τις ραδιοχρονολογήσεις, αυξάνοντας το ποσοστό του Άνθρακα 14 που υπάρχει στην ατμόσφαιρα. Μια τέτοια δραματική αύξηση έχει παρατηρηθεί στα ετήσια στρώματα πάγου της Ανταρκτικής και έχει χρονολογηθεί ακριβώς στο 5259», σημειώνει ο καθηγητής.

Οι ειδικοί του Πανεπιστημίου της Βέρνης, με επικεφαλής τον Καθηγητή Albert Hafner, και τους ερευνητές , Andrej Maczkowski και John Francuz διαπίστωσαν ότι στις μετρήσεις Άνθρακα 14 σε ξύλα από το Δισπηλιό ένας δακτύλιος παρουσίαζε μια ασυνήθιστα μεγάλη ποσότητα Άνθρακα 14: ο δακτύλιος αυτός αντιπροσώπευε το έτος 5259 π.Χ., χρονιά που γνωρίζουμε ότι συνδέεται με την ασυνήθιστα αυξημένη ηλιακή δραστηριότητα.

Ο Andrej Maczkowski προετοιμάζει ένα δείγμα για δενδροχρονολόγηση 

Έτσι, η σειρά δακτυλίων του Δισπηλιού απέκτησε σταθερό σημείο και οι χρονολογήσεις των πασσάλων ακρίβεια έτους. «Με βάση αυτή τη χρονολογημένη πλέον σειρά μπορέσαμε με τον συνεργάτη μου στο πρόγραμμα EXPLO ερευνητή Δρ. Τρύφωνα Γιαγκούλη, ομαδοποιώντας πασσάλους που κόπηκαν την ίδια χρονιά, να διακρίνουμε τις κατόψεις των οικημάτων, να υπολογίσουμε ακριβώς τη διάρκεια ζωής τους, να εντοπίσουμε επιδιορθώσεις ή προσθήκες που έγιναν, και να αποκαταστήσουμε τη χρονική διαδοχή τους. Είναι η πρώτη φορά, σε όλα τα Βαλκάνια, που ένας προϊστορικός οικισμός αποκαλύπτει πληροφορίες τέτοιας υψηλής ακρίβειας, πολύτιμες για την κατανόηση της ζωής των ανθρώπων αυτών. Το χρωστάμε αυτό στους πασσάλους του Δισπηλιό και στη διεθνή ομάδα των ερευνητών του EXPLO», υπογραμμίζει ο κ. Κοτσάκης.

Καμάκι από κόκκαλο με ίχνη του ξύλινου κονταριού

Το εύρημα κρίνεται πολλαπλά σημαντικό. Ενδεικτικά μερικές χρονολογήσεις σπιτιών στο Δισπηλιό είναι στο 5600 π.Χ. το πρώτο, ενώ ακολουθούν και άλλα στα 5300, 5322, 5349, 5311, 5294. «Η δειγματοληψία όλων των πασσάλων ήταν μια σοβαρή απόφαση, που δικαιώθηκε πλήρως από τα αποτελέσματα. 

Θεμέλιο και πάσσαλοι του νεολιθικού σπιτιού του 5.600 π.Χ.

Το επόμενο βήμα είναι να συσχετιστούν οι πάσσαλοι με τα ανασκαφικά δεδομένα που αποτελούν το εσωτερικό των οικημάτων. Η αντιστοιχία των πασσάλων με τα στρώματα της ανασκαφής είναι ιδιαίτερα δύσκολη, γιατί οι πάσσαλοι πηγαίνουν σε μεγάλο βάθος και διαπερνούν περισσότερες από μία αρχαία φάση του οικισμού. Όσο η ανασκαφή δεν έπαιρνε αυτή την κρίσιμη απόφαση δεν μπορούσαμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα, ουσιαστικό ωστόσο για την κατανόηση της ζωής του οικισμού. Είναι ένα μεγάλο βήμα που μας διαφωτίζει για κάποια χαρακτηριστικά της νεολιθικής κοινότητας. Διαπιστώσαμε ότι στο Δισπηλιό τα οικήματα είναι αραιά τοποθετημένα, όχι σε συστάδες, και δεν χτίζονται σταθερά στο ίδιο μέρος, πρακτικές που γνωρίζουμε ότι υιοθετούνται από άλλες νεολιθικές κοινότητες», τονίζει ο καθηγητής Κωτσάκης.

Επίσκεψη δημοτικού σχολείου στο εργαστήρι ανασκαφής Δισπηλιού

Στον αρχαιολογικό χώρο του Δισπηλιού απασχολούνται αυτή τη στιγμή συνολικά 37 άτομα, ενώ έχουν δουλέψει επιστήμονες από τη Βέρνη και την Οξφόρδη.

Ανθρωπόμορφο αγγείο 

Νεολιθική φλογέρα

Το θέμα της χρονολόγησης ανακοινώθηκε στην 35η Επιστημονική Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη που πραγματοποιείται από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.