Ποιος δεν θα ήθελε να κάνει έναν… περίπλου σε μέρη που ταξίδεψαν αρχαίοι γεωγράφοι; Να γνωρίσει όχι μόνο τις πόλεις με τις ιστορίες τους, αλλά και την τοπογραφία κάθε περιοχής, όπως ακριβώς ήταν στην αρχαιότητα;

Η ψηφιακή και ελεύθερα προσβάσιμη εφαρμογή ιστορικής γεωγραφίας ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ (https://periplus.arch.uoa.gr/), που βρίσκεται σε λειτουργία από τον Μάιο του 2024 στον κυβερνοχώρο του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό: Να αποτελέσει τον πληρέστερο ως σήμερα, ψηφιακό χάρτη ολόκληρου του γνωστού αρχαίου κόσμου, από την Ιρλανδία μέχρι και την Ινδία, και με χρονικό εύρος από τους ιστορικούς χρόνους έως και την ύστερη αρχαιότητα.

Και όχι μόνον αυτό: Ο χρήστης να μπορεί να επιλέξει αρχαίους οικισμούς, βουνά, λίμνες, νησιά, ποτάμια και περιοχές όπως ονομάζονταν ή ήταν στην αρχαιότητα (για παράδειγμα η Κωπαΐδα απεικονίζεται ως λίμνη στον χάρτη), να λαμβάνει ιστορικές και άλλες πληροφορίες μέσα από επιπλέον συνδέσμους και υπερσυνδέσμους και, παράλληλα, μέσα από ένα ειδικό λογισμικό, να μπορεί να αποδελτιώνει γεωγραφικούς και άλλους όρους σε ένα κείμενο, οποιασδήποτε χρονολογίας και σε οποιαδήποτε γλώσσα.

Επιπλέον στόχος του προγράμματος -ίσως ο πιο φιλόδοξος- είναι να καταγράψει, σταδιακά, όλα τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα αρχαία ελληνικά, αλλά και σε μεταφράσεις. Με άλλα λόγια, να αποτελέσει ένα χρήσιμο, εύκολο και προσιτό εργαλείο για ερευνητές, φοιτητές, μαθητές και κάθε άλλον ενδιαφερόμενο για την αρχαιότητα. Καθώς μάλιστα είναι δίγλωσσος (ελληνικά - αγγλικά), ο Περίπλους απευθύνεται σε ένα ευρύτατο κοινό διεθνώς.

«Το πρόγραμμα είναι συλλογικό. Έχουν συμμετάσχει σε αυτό έως τώρα περίπου 140 φοιτητές, προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί. Συνειδητή απόφασή μας ήταν να υλοποιηθεί εξαρχής σε εθελοντική βάση, δηλαδή να έχουμε μηδενικό προϋπολογισμό. Κι αυτό γιατί, αφενός, θέλαμε να προσφέρουμε μια δωρεάν υπηρεσία στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο ως δημόσιο Πανεπιστήμιο, με ελεύθερα, ανοικτά δεδομένα, προσβάσιμα στον καθένα -κάτι που θεωρούμε πολύ σημαντικό- και, αφετέρου, να μπορεί να έχει μια συνέχεια. Να μην εξαρτάται, δηλαδή, από επιχειρησιακά προγράμματα που αναγκαστικά έχουν μία ημερομηνία λήξης», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής του ΕΚΠΑ Κωνσταντίνος Κοπανιάς, εμπνευστής και συντονιστής του προγράμματος.

Η εφαρμογή ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ υλοποιείται στο πλαίσιο του συνεργατικού ιστοτόπου ArchaeoCosmos, που ανήκει στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και είναι αφιερωμένος στην ιστορική γεωγραφία της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής από την προϊστορική εποχή έως και την ύστερη αρχαιότητα. Πραγματοποιείται από το Κέντρο Έρευνας 'Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες' του συγκεκριμένου τμήματος, διευθυντής του οποίου είναι ο καθηγητής Δημήτριος Πλάντζος.

«Όλα ξεκίνησαν επί πανδημίας. Επειδή δεν μπορούσαμε να πάμε σε ανασκαφές και επιφανειακές έρευνες, σκέφτηκα να κάνω έστω νοερά κάποια ψηφιακά ταξίδια. Έτσι, άρχισα να συγκεντρώνω υλικό κυρίως για την Ανατολική Μεσόγειο και την Εγγύς Ανατολή, που με ενδιαφέρει ερευνητικά, με σκοπό τη δημιουργία ψηφιακών χαρτών για τις επιστημονικές δημοσιεύσεις και τη διδασκαλία μου. Ωστόσο, αφού κάλυψα ένα κομμάτι της Εγγύς Ανατολής, είδα ότι το μεγαλύτερο τμήμα του χάρτη παρέμενε κενό. Ένιωθα σαν να είχε μείνει μισοτελειωμένο ένα παζλ και έτσι συνέχισα να τον συμπληρώνω», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ. Κοπανιάς για τις απαρχές του προγράμματος που στην πορεία έλαβε μεγάλες ψηφιακές διαστάσεις. «Σταδιακά, δημιουργήθηκε ένας πλήρης χάρτης, από την Ιρλανδία μέχρι και την Ινδία, από τη Σκανδιναβία μέχρι και την Αφρική, που αποτυπώνει δηλαδή την εικόνα την οποία είχαν οι αρχαίοι για τον κόσμο. Οι γεωγραφικές τους γνώσεις είναι εντυπωσιακές», τονίζει ο ίδιος.

Η εφαρμογή ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ είναι μοναδική στο είδος της. «Το μόνο άλλο πρόγραμμα τόσο μεγάλης κλίμακας που υπάρχει είναι το Pleiades (https://pleiades.stoa.org/ ), επίσης πολύ σημαντικό. Ωστόσο, έχει δυο σημεία που επιδέχονται βελτιώσεως, γι' αυτό και αποφασίσαμε να φτιάξουμε το δικό μας. Πρώτον, σου δίνει πληροφορίες για μεμονωμένα σημεία του αρχαίου κόσμου. Για παράδειγμα, αν θέλεις να δεις πού βρισκόταν η αρχαία Έφεσος, σου δείχνει μόνο την αρχαία πόλη και όχι τι υπήρχε τριγύρω, δηλαδή τους άλλους οικισμούς, τα ποτάμια, τα βουνά και άλλα σημεία ενδιαφέροντος. Δεύτερον, δεν περιλαμβάνει τις αρχαίες ελληνικές ονομασίες σε ελληνικό πολυτονικό. Όλα τα ονόματα στο Pleiades είναι σε λατινογραφή, που όμως δεν αποδίδει με ακρίβεια την ορθογραφία των λέξεων. Στον ψηφιακό χάρτη μας έχουμε ενσωματώσει έναν σημαντικό αριθμό από τα αρχαία ελληνικά ονόματα. Ο χρήστης, όμως, αν θέλει μπορεί να δει τις ονομασίες σε λατινογραφή, για παράδειγμα κάποιος που δεν είναι εξοικειωμένος με το ελληνικό αλφάβητο, ή και τις σύγχρονες ονομασίες. Και κυρίως -κι αυτό είναι πολύ σημαντικό- καταγράφουμε τις παραλλαγές των αρχαίων ονομάτων, αφού υπάρχουν πόλεις που είναι γνωστές με πολλά ονόματα. Εμείς αποτυπώνουμε όλα τα ονόματα και τις παραλλαγές τους, που διασώζονται στην αρχαία γραμματεία», πληροφορεί το ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ.Κοπανιάς.

Φιλόδοξος στόχος της εφαρμογής είναι να αποδελτιωθούν σταδιακά όλα τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, να μεταφραστούν στα αγγλικά, αλλά και στα νέα ελληνικά με ελεύθερες, ανοιχτές μεταφράσεις, συνολικά περίπου 1.200 κείμενα. Προς το παρόν αυτό έχει γίνει για τον «Περίπλου της Ερυθράς Θαλάσσης» (https://periplus.arch.uoa.gr/texts/peripl_erythr/index_gr.html ), που μετέφρασε στα νέα ελληνικά ο Δ. Πλάντζος.

«Πρόκειται για ένα γεωγραφικό κείμενο του 1ου αι. μ.Χ., σχετικά άγνωστο, το οποίο δεν είναι εύκολα κατανοητό. Έχουμε ξεκινήσει με την αποδελτίωση γεωγραφικών κειμένων, παρά το γεγονός ότι δεν ενδιαφέρουν ιδιαίτερα το κοινό, ακόμα και το εξειδικευμένο, που όμως εμπεριέχουν πολλές αναφορές σε γεωγραφικά σημεία. Τέτοια κείμενα πολύ δύσκολα μπορεί να διαβάσει κανείς, αν δεν έχει δίπλα του έναν χάρτη. Όμως, σου προσφέρουν έναν απίστευτο πλούτο πληροφοριών», υπογραμμίζει ο κ. Κοπανιάς για το βιβλίο που περιλαμβάνεται στην πρώτη πλήρη εκδοχή του ψηφιακού χάρτη του αρχαίου κόσμου από τους ιστορικούς χρόνους έως και την ύστερη αρχαιότητα. «Δηλαδή από τις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. έως και το τέλος της ύστερης αρχαιότητας, περίπου τον 5ο αι. μ.Χ. Στόχος μας είναι να επεκταθούμε και στα προϊστορικά χρόνια, να προσθέσουμε δηλαδή και τις προϊστορικές θέσεις, ώστε να φαίνεται η συνέχεια ή ασυνέχεια της κατοίκησης, κάτι πολύ σημαντικό. Επίσης, θα ξεκινήσουμε να προσθέτουμε και αρχαιολογικά μνημεία», επισημαίνει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Ως προ τα κείμενα, η συνέχεια ανήκει στον «Περίπλου του Ψευδοσκύλακα» και στα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα. «Τα 'Γεωγραφικά' είναι ένα καταπληκτικό βιβλίο, αλλά πολύ δύσκολο να διαβαστεί. Θέλουμε να καταστήσουμε πιο γνωστά στον κόσμο αυτά τα βιβλία, τα οποία μπορεί κανείς να προσεγγίσει πολύ πιο εύκολα έχοντας έναν ψηφιακό χάρτη δίπλα στο κείμενο. Ταυτόχρονα, αποδελτιώνοντας όλα τα γεωγραφικά κείμενα, βελτιώνουμε και τον χάρτη μας. Αργότερα, θα εστιάσουμε σε κείμενα συγγραφέων που ενδιαφέρουν περισσότερο το κοινό, δηλαδή τον Ηρόδοτο, Όμηρο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα… Στόχος είναι η εφαρμογή να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο για τους μαθητές, φοιτητές, αλλά και όσους ενδιαφέρονται για τις αρχαιότητες. Γιατί η εφαρμογή μπορεί να φέρει τον ψηφιακό περιηγητή σε επαφή με μνημεία που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά. Αυτός είναι ο απώτερος στόχος μας, δηλαδή να προσφέρουμε στο κοινό ένα ψηφιακό εργαλείο που δεν παρουσιάζει μόνο κείμενα, αλλά και τις αρχαιότητες, τις οποίες μπορεί να εντοπίσει κανείς ακολουθώντας τον χάρτη», καταλήγει ο Κ. Κοπανιάς.

Ο Περίπλους αποτελείται από τρία μέρη:

1. Τον Periplus Atlas. Πρόκειται για τον πληρέστερο ως σήμερα ψηφιακό χάρτη (https://periplus.arch.uoa.gr/map_gr.html) ολόκληρου του γνωστού αρχαίου κόσμου, από την Ιρλανδία έως και την Ινδία, και με χρονικό εύρος από τους ιστορικούς χρόνους έως και την ύστερη αρχαιότητα. Εκτός από τους αρχαίους οικισμούς, ο χρήστης μπορεί να επιλέξει στον χάρτη τα βουνά, λίμνες, νησιά, ποτάμια, περιοχές κ.ά. Για κάθε σημείο στον χάρτη, ο χρήστης λαμβάνει επιπλέον πληροφορίες (εναλλακτικές ονομασίες στα ελληνικά ή λατινικά, χρονολόγηση, σύνδεσμο στην Wikipedia κ.ά.). Μελέτη συγκεκριμένων γεωγραφικών τόπων μπορεί να γίνει και με το ειδικό πεδίο αναζήτησης με το οποίο είναι εφοδιασμένος ο χάρτης.

2. Το Periplus Logos. Πρόκειται για κείμενα της αρχαίας γραμματείας, όπου θα αποδελτιωθούν σταδιακά οι γεωγραφικοί όροι που απαντούν σε αυτά. Όλοι οι γεωγραφικοί όροι στο κείμενο είναι ενεργοί υπερσύνδεσμοι που οδηγούν στο αντίστοιχο σημείο του ψηφιακού χάρτη.

3. Το Periplus App. Πρόκειται για ένα ειδικό λογισμικό (σε Python και JavaScript), το οποίο στο προσεχές μέλλον θα επιτρέπει στον χρήστη να αποδελτιώσει τους γεωγραφικούς (και άλλους) όρους σε ένα κείμενο, οποιασδήποτε χρονολογίας και σε οποιαδήποτε γλώσσα. Το λογισμικό δημιουργεί εντελώς αυτόματα τις αντίστοιχες ιστοσελίδες, έτσι ώστε o χρήστης να μπορεί να δημοσιεύσει τα κείμενα στο διαδίκτυο.

Ο Περίπλους λειτουργεί ως αποθετήριο ελεύθερης πρόσβασης. Οι χρήστες μπορούν να χρησιμοποιήσουν το Periplus App, ελεύθερα και χωρίς κάποια συνδρομή, για να αποδελτιώσουν κείμενα και να δημιουργήσουν ατομικούς ψηφιακούς χάρτες (Web Maps), που εύκολα μπορούν να προστεθούν σε εκπαιδευτικές, ερευνητικές ή και ψυχαγωγικές ιστοσελίδες.

ΑΠΕ ΜΠΕ