20/01/2020 12:37
Του Νίκου Ασλανίδη
Ακριβώς πριν από έναν χρόνο, με τον Κώστα Αλεξανδρίδη πήγαμε στην Τραπεζούντα, για να καταγράψουμε το έθιμο των «Μωμόγερων», που συνεχίζεται μέχρι σήμερα από ποντιόφωνους της περιοχής. Στόχος ήταν να κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ για το πανάρχαιο αυτό έθιμο, που διατήρησαν οι Πόντιοι εδώ και 3.000 χρόνια... Την προηγούμενη χρονιά πήγαμε και πάλι στην Τραπεζούντα, αλλά οι αρχές απαγόρευσαν τους έλληνες «Μωμόγερους» να χορέψουν μαζί με τους ντόπιους. Αυτήν τη φορά είχαμε τη διαβεβαίωση ότι θα μπορούσαν να χορέψουν και οι Έλληνες. Τελικά και πάλι δεν τους επιτράπηκε να χορέψουν σε δημόσιο χώρο, αλλά κάποιοι ιδιώτες τους φιλοξένησαν σε μια ταβέρνα.
Ήμουν περίεργος να δω την αντίδραση των Τούρκων. Με την εμφάνιση των Mωμόγερων, οι Τούρκοι ξέσπασαν σε χειροκροτήματα και με τα κινητά τους τηλέφωνα απαθανάτιζαν το δρώμενο. Σε λίγη ώρα δημιουργήθηκε το αδιαχώρητο. Παρά το χιόνι που είχε πέσει από τις προηγούμενες μέρες, ο χορός συνεχίστηκε στο προαύλιο της ταβέρνας. Στο τέλος μπήκαν και οι Τούρκοι στο χορό και το γλέντι κράτησε μέχρι το ξημέρωμα.
Προφανώς αυτή η μεγάλη αποδοχή του κόσμου προβλημάτισε τις τουρκικές αρχές και αποφάσισαν να δράσουν. Έτσι φέτος, όταν ο Κώστας Αλεξανδρίδης πήγε να επαναλάβει το έθιμο, προσκεκλημένος από κατοίκους της Τραπεζούντας, τον περίμενε μία έκπληξη. Μόλις έφτασε αεροπορικώς στην Κωνσταντινούπολη και θέλησε να περάσει τον έλεγχο για να επιβιβαστεί στο αεροπλάνο με προορισμό την Τραπεζούντα, ενημερώθηκε από τους αστυνομικούς ότι του απαγορεύεται η είσοδος.
Την ίδια ακριβώς αντιμετώπιση είχε και ο αείμνηστος συγγραφέας Γιώργος Ανδρεάδης, πριν από 22 χρόνια. Ο Ανδρεάδης έγραψε πολλά βιβλία με θέμα τους ξεριζωμένους Έλληνες του Πόντου, τα οποία μεταφράστηκαν στα τουρκικά και είχαν μεγάλη επιτυχία στο τουρκικό κοινό. Μόνο το βιβλίο του «Ταμάμα» πούλησε 250.000 αντίτυπα στην Τουρκία. Τότε οι τουρκικές αρχές του απαγόρευσαν την είσοδο στην Τουρκία και ο Ανδρεάδης έστειλε επιστολή στον Ερντογάν όπου μεταξύ άλλων έγραφε: «Κύριε πρόεδρε, στον Πόντο είναι θαμμένοι 90 γενιές προγόνων μου. Εκεί θέλω να θαφτώ και εγώ...». Ο Γιώργος Ανδρεάδης πέθανε στις 30 Απριλίου του 2015 και θάφτηκε στην Καλαμαριά. Η τελευταία του επιθυμία δεν πραγματοποιήθηκε. Δεν κατάφερε να ξαναπάει στον Πόντο ούτε νεκρός.
Ποιος είναι όμως ο Κώστας Αλεξανδρίδης, που είναι ο δεύτερος Έλληνας που θεωρείται «επικίνδυνος» από τις τουρκικές αρχές και του απαγορεύουν την είσοδο. Ο ιδρυτής και πρόεδρος του Ελληνικού Σωματείου Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς «Οι Μωμόγεροι» γεννήθηκε στο χωριό Άγιος Δημήτριος Κοζάνης και είναι απόφοιτος της δραματικής σχολής του εθνικού θεάτρου. Ήταν δάσκαλος του σωματείου της Δώρας Στράτου και δίδασκε παραδοσιακούς χορούς καθώς και σε δεκάδες άλλα πολιτιστικά σωματεία και δήμους. Πραγματοποίησε 65 πολιτιστικές αποστολές του μουσικού χορευτικού συγκροτήματος των «Μωμόγερων» σε 22 χώρες στο εξωτερικό. Τιμήθηκε με το παράσημο του διακεκριμένου λαϊκού καλλιτέχνη στην πρώην Σοβιετική Ένωση το 1988, από την ομοσπονδία ποντιακών σωματείων Αμερικής και Καναδά το 1994, από τον πρόεδρο της Ουκρανίας το 1996 και από το υπουργείο Πολιτισμού της Κύπρου το 2004. Επιμελήθηκε τις τελετές παράδοσης της ολυμπιακής φλόγας στο Παναθηναϊκό και στο Ολυμπιακό στάδιο και διαθέτει ένα πλούσιο βεστιάριο με περίπου 2.500 αυθεντικές παραδοσιακές ενδυμασίες. Έχει σκηνοθετήσει εκατοντάδες παραστάσεις ποντιακού θεάτρου και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη μελέτη του δρώμενου των «Μωμόγερων», διοργανώνοντας μάλιστα την αναβίωση του στη Λιβερά και σε άλλες περιοχές της Τραπεζούντας.
Με αυτές τις αναβιώσεις κατάφερε την περίοδο του δωδεκαήμερου να κάνει όλους να αναρωτιούνται: «Ποιοι είναι αυτοί με τις φουστανέλες και τις περικεφαλαίες που χορεύουν έξαλλοι σε δρόμους και πλατείες...».
Τους «Μωμόγερους» είχα την τύχη να τους παρακολουθήσω για πρώτη φορά στα χωριά του νομού Κοζάνης πριν από πολλά χρόνια. Είναι ένα ποντιακό λαϊκό δρώμενο, που οι ρίζες τους χάνονται στα βάθη των αιώνων. Ιστορικοί και λαογράφοι επισημαίνουν ότι υπάρχει σύνδεση με το θεό Μώμο, ο οποίος ήταν ο θεός της χλεύης, της ειρωνείας και του σαρκασμού, προσωποποίηση της κοροϊδίας και της αποδοκιμασίας.
Τα τελευταία χρόνια το έθιμο εξαπλώθηκε όχι μόνο σε μεγάλες πόλεις, όπως στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα, αλλά και στο εξωτερικό. Η χάρη τους έφτασε μέχρι και τη Γερμανία και την Αυστραλία. Χορεύουν, τραγουδούν, πειράζουν τους περαστικούς, γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι, από μαγαζί σε μαγαζί και σατιρίζουν τους πάντες και τα πάντα.
Στα τέλη του 2016 η Διακυβερνητική Επιτροπή της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ενέκρινε την πρόταση του υπουργείου Πολιτισμού και ενέγραψε στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας της Ουνέσκο το εθιμικό δρώμενο των «Μωμόγερων».
Από πότε ασχολείστε με το έθιμο των «Μωμόγερων»;
Από το 1976 άρχισα να ασχολούμαι συστηματικά, όταν πήγα στο θέατρο της Δώρας Στράτου με τον αείμνηστο «αρχηγό» και φίλο μου εκ Τετραλόφου Κοζάνης Χρήστο Τσιρίδη. Προηγουμένως βέβαια είχα την τύχη να ζήσω τη μαγεία του εθιμικού δρώμενου στο χωριό μου, στον Άγιο Δημήτριο Κοζάνης, αλλά και άλλων χωριών του νομού μας, που το τελούσαν κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια του δωδεκαημέρου.
Από πού προέρχεται το έθιμο αυτό και τι συμβολίζει;
Είναι προχριστιανική τελετή που επιβίωσε στον Πόντο, στο μικρασιατικό, το βαλκανικό και τον ευρωπαϊκό χώρο. Ο χαρακτήρας της τελετής είναι γονιμικός, ευετηριακός, προφανέστατα ψυχαγωγικός και «εν μέρει» μαγικοθρησκευτικός, αφού ακόμα και σήμερα πολλοί κάτοικοι των οκτώ χωριών της Κοζάνης που επιβιώνει το εθιμικό δρώμενο πιστεύουν ότι θα είναι καλύτερη η νέα χρονιά από την προηγούμενη, γιατί «Μωμόγεροι» με το πέρασμά τους από όλα τα σπίτια του χωριού «διώχνουν» την κακοδαιμονία!
Πότε και πώς δημιουργήσατε το σύλλογό σας;
Ο σύλλογός μας με την επωνυμία «Ελληνικό Σωματείο Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς οι ‘Μωμόγεροι’» ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1985 με πρωταρχικό στόχο να γνωστοποιήσει το συγκεκριμένο εθιμικό δρώμενο όπως και άλλα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Ήταν μία εποχή όπου όλοι οι «επαρχιώτες» μέναμε πίσω από το «Hilton» και οι περισσότεροι ντρέπονταν να αναφέρουν την καταγωγή τους. Κυριαρχούσε ο ξενόφερτος τρόπος διασκέδασης και τα λεγόμενα «σκυλάδικα» και εμάς όλους που ασχολούμασταν με την ελληνική παράδοση μας αποκαλούσαν «Βλαχοπόντιους». Ιδιαίτερα χλευαστικά ήταν τα σχόλια όταν μας αντίκριζαν μεταμφιεσμένους κατά τη διάρκεια του δωδεκαημέρου να τελούμε το εθιμικό δρώμενο των «Μωμόγερων».
«Οι Πόντιοι φέραν τις απόκριες την Πρωτοχρονιά... χα χα χα... Πόντιοι είναι, τι περιμένεις...», σχολίαζαν. Ήταν βλέπετε και η εποχή που ανθούσαν τα ποντιακά ανέκδοτα...
Πώς καταφέρατε να εντάξετε το έθιμο στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουνέσκο;
Ενημερωθήκαμε την 1η Φεβρουαρίου του 2014 από το κλιμάκιο του υπουργείου Πολιτισμού για την άυλη πολιτιστική μας κληρονομιά, στο δημαρχείο Θεσσαλονίκης, όπου συγκεντρώθηκαν και δεκάδες άλλοι φορείς από τη Μακεδονία και τη Θράκη. Ακούστηκαν πολλές προτάσεις από μέρους των φορέων, μεταξύ των οποίων και η δική μας. Το υπουργείο Πολιτισμού βρήκε ενδιαφέρουσα την πρότασή μας και μας ζητήθηκε ολοκληρωμένος φάκελος, προκειμένου να εγγραφεί το εθιμικό δρώμενο των «Μωμόγερων» στο εθνικό ευρετήριο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Όταν έχεις έναν τέτοιο θησαυρό που χάνεται στα βάθη των αιώνων, πρέπει να εξηγήσεις όλα τα στοιχεία, για να γίνει κατανοητό. Για παράδειγμα, γιατί οι ιεροτελεστές φοράνε φουστανέλα; Γιατί η περικεφαλαία, γιατί τα ραβδιά στα χέρια; Για όλα αυτά τα στοιχεία έγινε επιστημονική τεκμηρίωση. Όλα αυτά τα συμπεριλάβαμε στο φάκελο που υποβάλαμε και στις 19 Μαρτίου του 2015 ενεγράφη στον εθνικό κατάλογο. Η απερίγραπτη χαρά μας διακόπηκε από ακόμη μία μεγαλύτερη πρόκληση. Αποφασίστηκε εκ μέρους της Ελλάδος να προταθεί η εγγραφή του εθιμικού δρώμενου στο διεθνή αντιπροσωπευτικό κατάλογο της Ουνέσκο με την προϋπόθεση να ετοιμαστεί ο φάκελος έως 31 Μαρτίου, που ήταν καταλυτική ημερομηνία υποβολής αιτήσεων των χωρών για την επόμενη χρονιά, δηλαδή το 2016. Ακολούθησε, όπως καταλαβαίνετε, αγώνας δρόμου για να συγκεντρωθούν οι επιστολές συναίνεσης εκ μέρους των τελεστών του εθίμου και από τα οκτώ χωριά Άγιος Δημήτριος, Αλωνάκια, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι, Κομνηνά, Πρωτοχώρι, Σκήτη και Τετράλοφο καθώς και των τότε δημάρχων Κοζάνης Λευτέρη Ιωαννίδη και Εορδαίας Σάββα Ζαμανίδη. Παράλληλα έπρεπε να στοιχειοθετηθεί με αδιάσειστα επιχειρήματα η υπότασή μας, με πολύ δύσκολες επιστημονικές ορολογίες και όλα αυτά στα αγγλικά. Χάριν της συνεργασίας μας με τη διδάκτορα Λαογραφίας Μυροφόρα Ευσταθιάδου και τη διευθύντρια νεότερου πολιτιστικού αποθέματος και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς Βίλλυ Φωτοπούλου, τα καταφέραμε. Ναι τα καταφέραμε και το επόμενο έτος, συγκεκριμένα 30 Νοεμβρίου 2016, εγκρίθηκε να εγγραφεί στον κατάλογο της Ουνέσκο.
Στον ιστορικό Πόντο συνεχίζεται σήμερα το έθιμο;
Από το 2009 μέχρι σήμερα επισκεπτόμαστε χωριά της Τραπεζούντας όπου επιβιώνουν παρόμοια έθιμα με διάφορες ονομασίες όπως Μωμοέρ, Κότζολος, Καρακότζολος, Κοτσαμάν κ.ά. Τελούνται την 13η Ιανουαρίου, παραμονή της Πρωτοχρονιάς με το παλιό ημερολόγιο και παρουσιάζονται ως «καλαντάρ γκεζεσί».
Γιατί φέτος σας απαγόρευσαν την είσοδο στην Τουρκία;
Πραγματικά δεν μπορώ να καταλάβω τι έγινε. Όταν με σταμάτησαν στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης και μου ανακοίνωσαν την απαγόρευση εισόδου, τους ρώτησα για ποιο λόγο και μου είπαν να αποταθώ στην τουρκική πρεσβεία στην Αθήνα, γιατί οι ίδιοι δεν γνώριζαν τίποτα και απλώς εκτελούσαν εντολές... Πήγα στην τουρκική πρεσβεία και από εκεί μου είπαν ότι, εάν θέλω, να κάνω αίτηση αναίρεσης της απόφασης. Δεν μου έδωσαν όμως καμία εξήγηση για ποιο λόγο μου απαγορεύουν την είσοδο στην Τουρκία. Εάν το θέμα είναι οι «Μωμόγεροι», δεν μπορώ να καταλάβω γατί κάποιοι θεώρησαν ένα λαϊκό δρώμενο επικίνδυνο και αποφάσισαν να μου απαγορεύσουν την είσοδο στη χώρα τους. Έχω επισκεφθεί την Τουρκία δεκάδες φορές και οι κάτοικοι του Πόντου μάς υποδέχονταν πάντα με ενθουσιασμό. Ας μην ξεχνάμε ότι έχουν τα ίδια έθιμα, τα ίδια τραγούδια και τους ίδιους χορούς με εμάς. Το έθιμο των «Μωμόγερων» ήταν μια γέφυρα φιλίας ανάμεσα στους δύο λαούς. Γιατί να θεωρούν ότι είναι επικίνδυνος ο πολιτισμός.
Τι πρέπει να γνωρίζουν όσοι συνεχίζουν το έθιμο, για να μην αλλοιωθεί;
Όσοι το συνεχίζουν, να κάνουν αυτά που έμαθαν από τους πατεράδες και τους παππούδες τους και να μην καταφεύγουν σε υπερβολές και παρεκτροπές ανεπίτρεπτες. Επίσης δεν χρειάζεται να ερμηνεύουν τους όποιους συμβολισμούς χωρίς την απαραίτητη γνώση, γιατί «γελοιοποιούνται» και «μικραίνουν» το μέγεθος του τεράστιου πολιτιστικού μας θησαυρού. Όσοι προβαίνουν σε αναβιώσεις, καλό είναι να επισκεφτούν τα οκτώ χωριά της Κοζάνης και Εορδαίας για επιτόπια έρευνα και αφού μελετήσουν όλες τις πτυχές του εθίμου, να τολμήσουν την τέλεσή του και αλλού...
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 19 Ιανουαρίου 2020
Του Νίκου Ασλανίδη
Ακριβώς πριν από έναν χρόνο, με τον Κώστα Αλεξανδρίδη πήγαμε στην Τραπεζούντα, για να καταγράψουμε το έθιμο των «Μωμόγερων», που συνεχίζεται μέχρι σήμερα από ποντιόφωνους της περιοχής. Στόχος ήταν να κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ για το πανάρχαιο αυτό έθιμο, που διατήρησαν οι Πόντιοι εδώ και 3.000 χρόνια... Την προηγούμενη χρονιά πήγαμε και πάλι στην Τραπεζούντα, αλλά οι αρχές απαγόρευσαν τους έλληνες «Μωμόγερους» να χορέψουν μαζί με τους ντόπιους. Αυτήν τη φορά είχαμε τη διαβεβαίωση ότι θα μπορούσαν να χορέψουν και οι Έλληνες. Τελικά και πάλι δεν τους επιτράπηκε να χορέψουν σε δημόσιο χώρο, αλλά κάποιοι ιδιώτες τους φιλοξένησαν σε μια ταβέρνα.
Ήμουν περίεργος να δω την αντίδραση των Τούρκων. Με την εμφάνιση των Mωμόγερων, οι Τούρκοι ξέσπασαν σε χειροκροτήματα και με τα κινητά τους τηλέφωνα απαθανάτιζαν το δρώμενο. Σε λίγη ώρα δημιουργήθηκε το αδιαχώρητο. Παρά το χιόνι που είχε πέσει από τις προηγούμενες μέρες, ο χορός συνεχίστηκε στο προαύλιο της ταβέρνας. Στο τέλος μπήκαν και οι Τούρκοι στο χορό και το γλέντι κράτησε μέχρι το ξημέρωμα.
Προφανώς αυτή η μεγάλη αποδοχή του κόσμου προβλημάτισε τις τουρκικές αρχές και αποφάσισαν να δράσουν. Έτσι φέτος, όταν ο Κώστας Αλεξανδρίδης πήγε να επαναλάβει το έθιμο, προσκεκλημένος από κατοίκους της Τραπεζούντας, τον περίμενε μία έκπληξη. Μόλις έφτασε αεροπορικώς στην Κωνσταντινούπολη και θέλησε να περάσει τον έλεγχο για να επιβιβαστεί στο αεροπλάνο με προορισμό την Τραπεζούντα, ενημερώθηκε από τους αστυνομικούς ότι του απαγορεύεται η είσοδος.
Την ίδια ακριβώς αντιμετώπιση είχε και ο αείμνηστος συγγραφέας Γιώργος Ανδρεάδης, πριν από 22 χρόνια. Ο Ανδρεάδης έγραψε πολλά βιβλία με θέμα τους ξεριζωμένους Έλληνες του Πόντου, τα οποία μεταφράστηκαν στα τουρκικά και είχαν μεγάλη επιτυχία στο τουρκικό κοινό. Μόνο το βιβλίο του «Ταμάμα» πούλησε 250.000 αντίτυπα στην Τουρκία. Τότε οι τουρκικές αρχές του απαγόρευσαν την είσοδο στην Τουρκία και ο Ανδρεάδης έστειλε επιστολή στον Ερντογάν όπου μεταξύ άλλων έγραφε: «Κύριε πρόεδρε, στον Πόντο είναι θαμμένοι 90 γενιές προγόνων μου. Εκεί θέλω να θαφτώ και εγώ...». Ο Γιώργος Ανδρεάδης πέθανε στις 30 Απριλίου του 2015 και θάφτηκε στην Καλαμαριά. Η τελευταία του επιθυμία δεν πραγματοποιήθηκε. Δεν κατάφερε να ξαναπάει στον Πόντο ούτε νεκρός.
Ποιος είναι όμως ο Κώστας Αλεξανδρίδης, που είναι ο δεύτερος Έλληνας που θεωρείται «επικίνδυνος» από τις τουρκικές αρχές και του απαγορεύουν την είσοδο. Ο ιδρυτής και πρόεδρος του Ελληνικού Σωματείου Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς «Οι Μωμόγεροι» γεννήθηκε στο χωριό Άγιος Δημήτριος Κοζάνης και είναι απόφοιτος της δραματικής σχολής του εθνικού θεάτρου. Ήταν δάσκαλος του σωματείου της Δώρας Στράτου και δίδασκε παραδοσιακούς χορούς καθώς και σε δεκάδες άλλα πολιτιστικά σωματεία και δήμους. Πραγματοποίησε 65 πολιτιστικές αποστολές του μουσικού χορευτικού συγκροτήματος των «Μωμόγερων» σε 22 χώρες στο εξωτερικό. Τιμήθηκε με το παράσημο του διακεκριμένου λαϊκού καλλιτέχνη στην πρώην Σοβιετική Ένωση το 1988, από την ομοσπονδία ποντιακών σωματείων Αμερικής και Καναδά το 1994, από τον πρόεδρο της Ουκρανίας το 1996 και από το υπουργείο Πολιτισμού της Κύπρου το 2004. Επιμελήθηκε τις τελετές παράδοσης της ολυμπιακής φλόγας στο Παναθηναϊκό και στο Ολυμπιακό στάδιο και διαθέτει ένα πλούσιο βεστιάριο με περίπου 2.500 αυθεντικές παραδοσιακές ενδυμασίες. Έχει σκηνοθετήσει εκατοντάδες παραστάσεις ποντιακού θεάτρου και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη μελέτη του δρώμενου των «Μωμόγερων», διοργανώνοντας μάλιστα την αναβίωση του στη Λιβερά και σε άλλες περιοχές της Τραπεζούντας.
Με αυτές τις αναβιώσεις κατάφερε την περίοδο του δωδεκαήμερου να κάνει όλους να αναρωτιούνται: «Ποιοι είναι αυτοί με τις φουστανέλες και τις περικεφαλαίες που χορεύουν έξαλλοι σε δρόμους και πλατείες...».
Τους «Μωμόγερους» είχα την τύχη να τους παρακολουθήσω για πρώτη φορά στα χωριά του νομού Κοζάνης πριν από πολλά χρόνια. Είναι ένα ποντιακό λαϊκό δρώμενο, που οι ρίζες τους χάνονται στα βάθη των αιώνων. Ιστορικοί και λαογράφοι επισημαίνουν ότι υπάρχει σύνδεση με το θεό Μώμο, ο οποίος ήταν ο θεός της χλεύης, της ειρωνείας και του σαρκασμού, προσωποποίηση της κοροϊδίας και της αποδοκιμασίας.
Τα τελευταία χρόνια το έθιμο εξαπλώθηκε όχι μόνο σε μεγάλες πόλεις, όπως στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα, αλλά και στο εξωτερικό. Η χάρη τους έφτασε μέχρι και τη Γερμανία και την Αυστραλία. Χορεύουν, τραγουδούν, πειράζουν τους περαστικούς, γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι, από μαγαζί σε μαγαζί και σατιρίζουν τους πάντες και τα πάντα.
Στα τέλη του 2016 η Διακυβερνητική Επιτροπή της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ενέκρινε την πρόταση του υπουργείου Πολιτισμού και ενέγραψε στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας της Ουνέσκο το εθιμικό δρώμενο των «Μωμόγερων».
Από πότε ασχολείστε με το έθιμο των «Μωμόγερων»;
Από το 1976 άρχισα να ασχολούμαι συστηματικά, όταν πήγα στο θέατρο της Δώρας Στράτου με τον αείμνηστο «αρχηγό» και φίλο μου εκ Τετραλόφου Κοζάνης Χρήστο Τσιρίδη. Προηγουμένως βέβαια είχα την τύχη να ζήσω τη μαγεία του εθιμικού δρώμενου στο χωριό μου, στον Άγιο Δημήτριο Κοζάνης, αλλά και άλλων χωριών του νομού μας, που το τελούσαν κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια του δωδεκαημέρου.
Από πού προέρχεται το έθιμο αυτό και τι συμβολίζει;
Είναι προχριστιανική τελετή που επιβίωσε στον Πόντο, στο μικρασιατικό, το βαλκανικό και τον ευρωπαϊκό χώρο. Ο χαρακτήρας της τελετής είναι γονιμικός, ευετηριακός, προφανέστατα ψυχαγωγικός και «εν μέρει» μαγικοθρησκευτικός, αφού ακόμα και σήμερα πολλοί κάτοικοι των οκτώ χωριών της Κοζάνης που επιβιώνει το εθιμικό δρώμενο πιστεύουν ότι θα είναι καλύτερη η νέα χρονιά από την προηγούμενη, γιατί «Μωμόγεροι» με το πέρασμά τους από όλα τα σπίτια του χωριού «διώχνουν» την κακοδαιμονία!
Πότε και πώς δημιουργήσατε το σύλλογό σας;
Ο σύλλογός μας με την επωνυμία «Ελληνικό Σωματείο Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς οι ‘Μωμόγεροι’» ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1985 με πρωταρχικό στόχο να γνωστοποιήσει το συγκεκριμένο εθιμικό δρώμενο όπως και άλλα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Ήταν μία εποχή όπου όλοι οι «επαρχιώτες» μέναμε πίσω από το «Hilton» και οι περισσότεροι ντρέπονταν να αναφέρουν την καταγωγή τους. Κυριαρχούσε ο ξενόφερτος τρόπος διασκέδασης και τα λεγόμενα «σκυλάδικα» και εμάς όλους που ασχολούμασταν με την ελληνική παράδοση μας αποκαλούσαν «Βλαχοπόντιους». Ιδιαίτερα χλευαστικά ήταν τα σχόλια όταν μας αντίκριζαν μεταμφιεσμένους κατά τη διάρκεια του δωδεκαημέρου να τελούμε το εθιμικό δρώμενο των «Μωμόγερων».
«Οι Πόντιοι φέραν τις απόκριες την Πρωτοχρονιά... χα χα χα... Πόντιοι είναι, τι περιμένεις...», σχολίαζαν. Ήταν βλέπετε και η εποχή που ανθούσαν τα ποντιακά ανέκδοτα...
Πώς καταφέρατε να εντάξετε το έθιμο στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουνέσκο;
Ενημερωθήκαμε την 1η Φεβρουαρίου του 2014 από το κλιμάκιο του υπουργείου Πολιτισμού για την άυλη πολιτιστική μας κληρονομιά, στο δημαρχείο Θεσσαλονίκης, όπου συγκεντρώθηκαν και δεκάδες άλλοι φορείς από τη Μακεδονία και τη Θράκη. Ακούστηκαν πολλές προτάσεις από μέρους των φορέων, μεταξύ των οποίων και η δική μας. Το υπουργείο Πολιτισμού βρήκε ενδιαφέρουσα την πρότασή μας και μας ζητήθηκε ολοκληρωμένος φάκελος, προκειμένου να εγγραφεί το εθιμικό δρώμενο των «Μωμόγερων» στο εθνικό ευρετήριο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Όταν έχεις έναν τέτοιο θησαυρό που χάνεται στα βάθη των αιώνων, πρέπει να εξηγήσεις όλα τα στοιχεία, για να γίνει κατανοητό. Για παράδειγμα, γιατί οι ιεροτελεστές φοράνε φουστανέλα; Γιατί η περικεφαλαία, γιατί τα ραβδιά στα χέρια; Για όλα αυτά τα στοιχεία έγινε επιστημονική τεκμηρίωση. Όλα αυτά τα συμπεριλάβαμε στο φάκελο που υποβάλαμε και στις 19 Μαρτίου του 2015 ενεγράφη στον εθνικό κατάλογο. Η απερίγραπτη χαρά μας διακόπηκε από ακόμη μία μεγαλύτερη πρόκληση. Αποφασίστηκε εκ μέρους της Ελλάδος να προταθεί η εγγραφή του εθιμικού δρώμενου στο διεθνή αντιπροσωπευτικό κατάλογο της Ουνέσκο με την προϋπόθεση να ετοιμαστεί ο φάκελος έως 31 Μαρτίου, που ήταν καταλυτική ημερομηνία υποβολής αιτήσεων των χωρών για την επόμενη χρονιά, δηλαδή το 2016. Ακολούθησε, όπως καταλαβαίνετε, αγώνας δρόμου για να συγκεντρωθούν οι επιστολές συναίνεσης εκ μέρους των τελεστών του εθίμου και από τα οκτώ χωριά Άγιος Δημήτριος, Αλωνάκια, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι, Κομνηνά, Πρωτοχώρι, Σκήτη και Τετράλοφο καθώς και των τότε δημάρχων Κοζάνης Λευτέρη Ιωαννίδη και Εορδαίας Σάββα Ζαμανίδη. Παράλληλα έπρεπε να στοιχειοθετηθεί με αδιάσειστα επιχειρήματα η υπότασή μας, με πολύ δύσκολες επιστημονικές ορολογίες και όλα αυτά στα αγγλικά. Χάριν της συνεργασίας μας με τη διδάκτορα Λαογραφίας Μυροφόρα Ευσταθιάδου και τη διευθύντρια νεότερου πολιτιστικού αποθέματος και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς Βίλλυ Φωτοπούλου, τα καταφέραμε. Ναι τα καταφέραμε και το επόμενο έτος, συγκεκριμένα 30 Νοεμβρίου 2016, εγκρίθηκε να εγγραφεί στον κατάλογο της Ουνέσκο.
Στον ιστορικό Πόντο συνεχίζεται σήμερα το έθιμο;
Από το 2009 μέχρι σήμερα επισκεπτόμαστε χωριά της Τραπεζούντας όπου επιβιώνουν παρόμοια έθιμα με διάφορες ονομασίες όπως Μωμοέρ, Κότζολος, Καρακότζολος, Κοτσαμάν κ.ά. Τελούνται την 13η Ιανουαρίου, παραμονή της Πρωτοχρονιάς με το παλιό ημερολόγιο και παρουσιάζονται ως «καλαντάρ γκεζεσί».
Γιατί φέτος σας απαγόρευσαν την είσοδο στην Τουρκία;
Πραγματικά δεν μπορώ να καταλάβω τι έγινε. Όταν με σταμάτησαν στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης και μου ανακοίνωσαν την απαγόρευση εισόδου, τους ρώτησα για ποιο λόγο και μου είπαν να αποταθώ στην τουρκική πρεσβεία στην Αθήνα, γιατί οι ίδιοι δεν γνώριζαν τίποτα και απλώς εκτελούσαν εντολές... Πήγα στην τουρκική πρεσβεία και από εκεί μου είπαν ότι, εάν θέλω, να κάνω αίτηση αναίρεσης της απόφασης. Δεν μου έδωσαν όμως καμία εξήγηση για ποιο λόγο μου απαγορεύουν την είσοδο στην Τουρκία. Εάν το θέμα είναι οι «Μωμόγεροι», δεν μπορώ να καταλάβω γατί κάποιοι θεώρησαν ένα λαϊκό δρώμενο επικίνδυνο και αποφάσισαν να μου απαγορεύσουν την είσοδο στη χώρα τους. Έχω επισκεφθεί την Τουρκία δεκάδες φορές και οι κάτοικοι του Πόντου μάς υποδέχονταν πάντα με ενθουσιασμό. Ας μην ξεχνάμε ότι έχουν τα ίδια έθιμα, τα ίδια τραγούδια και τους ίδιους χορούς με εμάς. Το έθιμο των «Μωμόγερων» ήταν μια γέφυρα φιλίας ανάμεσα στους δύο λαούς. Γιατί να θεωρούν ότι είναι επικίνδυνος ο πολιτισμός.
Τι πρέπει να γνωρίζουν όσοι συνεχίζουν το έθιμο, για να μην αλλοιωθεί;
Όσοι το συνεχίζουν, να κάνουν αυτά που έμαθαν από τους πατεράδες και τους παππούδες τους και να μην καταφεύγουν σε υπερβολές και παρεκτροπές ανεπίτρεπτες. Επίσης δεν χρειάζεται να ερμηνεύουν τους όποιους συμβολισμούς χωρίς την απαραίτητη γνώση, γιατί «γελοιοποιούνται» και «μικραίνουν» το μέγεθος του τεράστιου πολιτιστικού μας θησαυρού. Όσοι προβαίνουν σε αναβιώσεις, καλό είναι να επισκεφτούν τα οκτώ χωριά της Κοζάνης και Εορδαίας για επιτόπια έρευνα και αφού μελετήσουν όλες τις πτυχές του εθίμου, να τολμήσουν την τέλεσή του και αλλού...
*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 19 Ιανουαρίου 2020
ΣΧΟΛΙΑ