ΓΟΥΕΣΤΕΡΝ-ΣΠΑΓΓΕΤΙ Ένας μοναχικός… προφήτης!

Ο θάνατος του Τζουλιάνο Τζέμα στα 75 του στις αρχές Οκτωβρίου ήλθε κι έδεσε με την απώλεια του Νταμιάνο Νταμιάνι προ μηνών.
 

Γράφει ο Αλέξης Ν. Δερμεντζόγλου

Ενώ το γουέστερν-σπαγγέτι έχει χάσει εδώ και πολλά χρόνια τον ηγέτη του Σέρτζιο Λεόνε, ο απολογισμός είναι σαφής και ξεκάθαρος. Τι συνέβη άραγε στην εποχή, την οποία διαθέτουμε την αυταρέσκεια, την άνεση, την πολυτέλεια να τη χαρακτηρίζουμε ως εκείνη της;
Aπό την προσεχή Πέμπτη, το Ain’ t them bodies saints, ένα αμερικανικό νεογουέστερν μας μεταφέρει στο Τέξας του ’70, σχολιάζοντας τη χαμένη αθωότητα, αλλά δείχνοντας καθαρά και τη μελαγχολία της απώλειας. Ο Τζουλιάνο Τζέμα (με εναλλακτικό όνομα Μοντγκόμερι Γουντ) μαζί με τον Φράνκο Νέρο υπήρξαν οι στυλοβάτες του γουέστερν-σπαγγέτι, στο οποίο συμμετείχαν και Ισπανοί και Γερμανοί, και Γάλλοι. Υπήρξαν κι άλλοι ηθοποιοί, δευτεροκλασάτοι, ενώ τα μεγάλα ονόματα των δημιουργών ήταν: Σέρτζιο Λεόνε, Σέρτζιο Κορμπούτσι, Νταμιάνο Νταμιάνι, Τονίνο Βάλερι, Ντούτσιο Τεσάρι, Έντζο Καστελάρι και μερικοί άλλοι, πολλοί αξιόλογοι.
Το σπαγγέτι εκκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ’60, όπου και άκμασε καθώς και την επόμενη δεκαετία, για να φθάσει το λυκόφως του εκεί στα τέλη του ’70.

ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΙΖΕΣ
Είναι πολύ όμορφο να αναζητήσουμε, μέσα στην ομίχλη των χρόνων και στα αθώα χρόνια, την εποχή που οι αίθουσες ήταν γεμάτες από άνδρες, κάποιες γενεσιουργές αιτίες. Στην Ευρώπη από τα μέσα του ’50 επικρατούν ανανεωτικές τάσεις στις κινηματογραφίες: Δεν είναι μόνο οι μεγάλες πρωτοπορίες των Αντονιόνι, Βισκόντι, Μπέργκμαν, αλλά και έντονα αιτήματα να ανανεωθούν οι θεματολογίες.
Υπάρχει μία άποψη πως το αστικό κοινό έχει εφησυχάσει σ’ ένα είδος κινηματογράφου. Έτσι, από Γαλλία εκκινεί η νουβέλ βαγκ με τον Γκοντάρ να αλλάζει τη γλώσσα του σινεμά. Στη Μεγάλη Βρετανία στον απόηχο κοινωνικών αιτημάτων γεννιέται το φρι-σίνεμα και με βάση την Ιταλία εκκινεί το γουέστερν-σπαγγέτι.
Ο Τζουλιάνο Τζέμα με το παράστημα και το στιλ του γίνεται άκρως δημοφιλής, ενώ τον συναγωνίζεται ο πανέμορφος γαλανομάτης Φράνκο Νέρο. Σποραδικές εμφανίσεις έχουμε από τους Τζιαν Μαρία Βολοντέ, Κλάους Κίνσκι, Τόμας Μίλιαν. Τα κύρια χαρακτηριστικά του είδους είναι η εξαιρετική μουσική και τα όμορφα τραγούδια των τίτλων. Τότε αναδεικνύεται και το ταλέντο του Ένιο Μορικόνε, που γράφει αμέτρητες συνθέσεις.

ΑΝΤΙΚΟΜΦΟΡΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΚΟΤΗΤΑ
Ο γαλλικός Μάης πλησιάζει κι ένας από τους λόγους που γεννιέται το σπαγγέτι είναι ο αέρας της ελευθερίας, η μεγάλη περιπέτεια, ο αντικομφορμισμός, η αντίσταση στις εξουσιαστικές δομές, το ξήλωμα του παρακράτους. Ο μοναχικός εκδικητής τα βάζει μόνος του με τη διαφθορά, για να συνεγείρει τους φιλήσυχους ανθρώπους. Οι κοινωνικές και ιδεολογικές σημάνσεις είναι φανερές. Αργότερα θα φθάσει η εποχή της μεγάλης βίας. Αρχικά οι Ερυθρές ταξιαρχίες έχουν την αποδοχή μεγάλου μέρους της ιταλικής κοινωνίας. Συναντάται μία ταξικότητα, μία έντονη διεκδίκηση, ενώ και οι νύξεις κατά του ιμπεριαλιστικού ρόλου των ΗΠΑ είναι φανερές. Κάποιοι σκηνοθέτες ανήκουν, και το δηλώνουν, στο ιταλικό κομμουνιστικό κόμμα, όπως π.χ. ο Νταμιάνο Νταμιάνι. Κάτι άλλο που επηρέαζε της θεματολογία του γουέστερν-σπαγγέτι είναι και το χίπικο κίνημα, τα παιδιά των λουλουδιών, στα οποία γίνεται αναφορά σε κάποιες ταινίες.

ΤΟ ΦΕΡΕΤΡΟ ΜΕ ΤΟ ΑΓΓΕΛΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ
Άλλο χαρακτηριστικό που εκκινεί από την ανάγκη του συλλογικού ασυνείδητου και του φαντασιακού είναι ο σουρεαλισμός, οι υπερβολές. Ο καλός μπορεί και σκοτώνει έως 20 και 30 μαζί, δικαιούται να σέρνει ένα φέρετρο μέσα στο οποίο υπάρχει πολυβόλο (στο θρυλικό καλτ γουέστερν του Σέρτζιο Κορμπούτσι Τζάνγκο με τον Φράνκο Νέρο). Πηδάει από ψηλά, τρέχει σε βράχους, ζει στην έρημο. Όσο για τους ήρωες, έχουν μία ιδιαίτερη ομορφιά, όπως οι Τζέμα και Νέρο. Ο πρώτος χαρακτηριζόταν αγγελοπρόσωπος, εξ ου και οι στίχοι του τραγουδιού (Ringo has an angel face). Όσο για τους τίτλους, μονολεκτικοί ή με αναφορές σε τοπωνύμια. Λίγες φορές συναντάμε τίτλους με έξοχη, ποιητική δομή, όπως στη δημιουργία του Τζούλιο Πετρόνι Βίαιος σαν αστραπή, άγριος σαν καταιγίδα με τον Τζέμα. Κι όμως, ο πραγματικός τίτλος εκφράζει όλη αυτή την αίσθηση της περιπέτειας, του ανέμελου, του ρίσκου, της αισιοδοξίας και του αδέσμευτου. «Και για στέγη έναν ουρανό γεμάτο αστέρια».

ΟΙ ΚΟΡΥΦΑΙΟΙ ΤΟΥ ΕΙΔΟΥΣ
Η φήμη του γουέστερν-σπαγγέτι στην Ελλάδα σχετικά έφθασε αργά. Αρχικά έγινε γνωστή η εξαίρετη μουσική του. Ο Σέρτζιο Λεόνε θα μας δώσει το υπέροχο Για μια χούφτα δολάρια με τον Ίστγουντ. Θα αγαπηθεί και το Ένα τρύπιο δολάριο με τον Τζουλιάνο Τζέμα. Το είδος τελικά λατρεύτηκε και στη χώρα μας και ουρές συγκέντρωναν οι αίθουσες. Βασικά ο ανδρικός πληθυσμός (με αποκλεισμένες τις γυναίκες) έβλεπε σπαγγέτι αχόρταγα, πληθωρικά.
Εξάλλου, το σπαγγέτι υπήρξε μισογυνικό είδος. Η γυναίκα ως εργαλείο, ως πόρνη, ως άπιστη (Η επιστροφή του Ρίνγκο το περίφημο καλτ γουέστερν του Τεσάρι, ριμέικ της Οδύσσειας με τον Μοντγκόμερι Γουντ). Η Πηνελόπη απιστεί, αλλά ο άνδρας τη συγχωρεί με μια βαθύτατη πικρία, ενώ εξαφανίζονται οικογενειακά από τον τόπο τους. Κάποιες φορές μόνο η γυναίκα υπάρχει ως μνήμη απώλειας. (Ο Φράνκο Νέρο και η τελική εκδίκηση που παίρνει πάνω από τον σταυρό του τάφου της καλής του στο Τζάνγκο).

ΡΕΕΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Όσο για την πολιτική, ρέει άφθονη. Στο Κάποτε στη Δύση του Λεόνε, οι εταιρείες που εκμεταλλεύονται τους σιδηροδρόμους διαπράττουν πολλές ανομίες. Ωστόσο, η μεγάλη ταινία του Λεόνε έρχεται μετά το τέλος του γαλλικού Μάη και της ελπίδας πως ο κόσμος θα αλλάξει. Ο τίτλος είναι χαρακτηριστικός: Ήταν κάποτε η επανάσταση. Με το τέλος προτείνει ως τολμηρότατη, αθυρόστομη λύση τις μεμονωμένες βομβιστικές ενέργειες των πρώην λούμπεν και νυν συνειδητοποιημένων.
Το ότι δεν υπάρχουν ίχνη ψευδαίσθησης για επαναστατική αλλαγή θα το δείξει το ’70 στο υπέροχο, μπαρόκ, παροξυσμικό γουέστερν του Κομπανιέρος ο Σέρτζιο Κορμπούτσι με την εμβληματική μουσική του Μορικόνε.
Σαφείς νύξεις για τον ρόλο των Αμερικανών στην εκμετάλλευση των πετρελαίων στο Μεξικό από τον Σέρτζιο Κορμπούτσι στον Επαναστάτη του Μεξικού. Φυσικά την πλέον συγκλονιστική πολιτική ανάλυση θα κάμει ο Νταμιάνο Νταμιάνι στους εξαιρετικούς Τυχοδιώκτες της κολάσεως. Ο πρώην λούμπεν Βολοντέ συνειδητοποιείται και στο τέλος κραυγάζει στους Μεξικανούς «πετάξτε αυτά τα δυτικόφερτα ρούχα κι αντί για ψωμί αρπάξτε δυναμίτες».

ΕΥΛΑΒΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ
Το σπαγγέτι υπήρξε εξόχως φορμαλιστικό. Έξοχη φωτογραφία, στιλιζάρισμα, μουσική, έξοχα κάδρα, χορογραφία της βίας (γι’ αυτό το λατρεύει ο Ταραντίνο). Ωστόσο, κατάφερε να ασχοληθεί με πανανθρώπινα θέματα, να διασκευάσει Σαίξπηρ και Λιρ, Κάρμεν, Οδύσσεια και πολλές άλλες αρχετυπικές μυθοπλασίες και μυθολογίες.
Όσο για τον Τζέμα, ευτύχησε να παίξει στον Κυνηγό των επτά συμμοριών του Τονίνο Βαλέρι, που ξεκάθαρα είναι μία αναφορά στη δολοφονία του Τζον Κένεντι.
Το σπαγγέτι τα είπε όλα ως είδος και τελείωσε, έσβησε. Μένει τώρα να παρακολουθούμε ευλαβικά τις κλασικές αλλά και τις λιγότερο γνωστές ταινίες του (π.χ. Βίβα Τεπέπα του Πετρόνι με τον ‘Ορσον Γουέλς, παρακαλώ), για να νιώθουμε με δέος πως όλα τα προέβλεψε, τα κατέγραψε. Προειδοποίησε, σχολίασε, έκρινε κοινωνικές και εξουσιαστικές δομές. Η κοινωνία το απήλαυσε, αλλά δεν το άκουσε ιδεολογικά. Έτσι, παρέμεινε ένας μοναχικός προφήτης.