Του Νίκου Ασλανίδη

Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, περίπου το 20% των παιδιών σχολικής ηλικίας είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα, με υψηλότερα ποσοστά να παρατηρούνται στη Νότια Ευρώπη. Η Ελλάδα βρίσκεται στις πρώτες θέσεις όσον αφορά τα επίπεδα του υπέρβαρου και της παχυσαρκίας και σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο.

Το 2005, σχετική έρευνα έδειξε, ότι σε νησιά της Μεσογείου, όπως η Κρήτη, η Μάλτα, η Σικελία, και σε χώρες της Μεσογείου, όπως η Ισπανία, η Ιταλία, και το Γιβραλτάρ, καθώς επίσης και στην Πορτογαλία, παρατηρήθηκαν ποσοστά υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών ηλικίας 7 έως 11 ετών, που ξεπερνούσαν το 30%.

Σε ελαφρώς χαμηλότερα ποσοστά, αλλά ιδιαίτερα ανησυχητικά, βρίσκονται η Αγγλία, η Ιρλανδία, η Κύπρος και η Ελλάδα, όπου τα ποσοστά υπέρβαρου και παχυσαρκίας είναι αισθητά πάνω από 20%.

Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, η τακτική σωµατική άσκηση έχει ως αποτέλεσμα το ανθρώπινο σώμα να αλλάζει µορφολογικά αλλά και λειτουργικά και οι αλλαγές αυτές µπορούν να προλάβουν ή να καθυστερήσουν την εµφάνιση ορισµένων ασθενειών και να βελτιώσουν την ικανότητά µας για σωµατική προσπάθεια. Σήµερα υπάρχουν επαρκή επιστημονικά στοιχεία που αποδεικνύουν ότι τα άτοµα που ασκούνται συστηματικά αποκομίζουν πολλά οφέλη για την υγεία τους.

Τα τελευταία χρόνια οι καθηµερινές συνήθειες των εφήβων έχουν αλλάξει εξαιτίας των νέων τρόπων διάθεσης του ελεύθερου χρόνου τους (τηλεόραση, διαδίκτυο, βιντεοπαιχνίδια). Οι καθιστικές δραστηριότητες αντικατέστησαν τη σωµατική άσκηση και αυτή η αλλαγή συνέπεσε µε την αύξηση των ποσοστών των υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών. Επίσης, τα άτομα που έχουν καθιστική ζωή παρουσιάζουν ενδείξεις προβληµάτων του µεταβολισµού και καρδιαγγειακού κινδύνου.

Η επιτυχής υλοποίηση των κατευθυντήριων γραµµών για τη σωµατική άσκηση εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τις αλλαγές των αντιλήψεων και τις αλλαγές στην ατοµική συµπεριφορά. Οι εκστρατείες ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης των εφήβων αποτελούν, συνεπώς, σηµαντικό εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση.

Το ενθαρρυντικό είναι ότι, όπως προκύπτει από τα τελευταία στοιχεία για τα έτη 2015-2017 που παρουσίασε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας τον Μάιο του 2018, τα ποσοστά υπέρβαρων και παχύσαρκων φαίνεται να έχουν μειωθεί. Ο επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Γραφείου του ΠΟΥ δήλωσε ότι «σε χώρες όπως η Ιταλία, η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ελλάδα, παρόλο που τα ποσοστά είναι υψηλά, έχει υπάρξει μία σημαντική μείωση, που οφείλεται στην πολύ σημαντική προσπάθεια, την οποία αυτές οι χώρες έχουν κάνει τα τελευταία χρόνια για τον έλεγχο της παιδικής παχυσαρκίας».

Η Φλώρα Ζαράνη που έχει διδακτορικό στην Κυτταρική Βιολογία και έχει εργαστεί επί σειράν ετών ως ερευνήτρια στο ινστιτούτο Βιολογίας του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος», τα τελευταία χρόνια εργάζεται στο Εργαστήριο Φυσιολογίας της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ και είναι διαχειρίστρια (administrator) του Εθνικού Κέντρου «Η άσκηση είναι φάρμακο-Ελλάς».

Έχει δημοσιεύσει εργασίες της σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και έχει συμμετάσχει σε πλήθος συνεδρίων και εκπαιδευτικών σεμιναρίων. Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής της δράσης, μεταξύ άλλων, έχει εκπονήσει εκπαιδευτικά προγράμματα και καλλιτεχνικές δράσεις που αφορούν τη Βιολογία και την προώθηση της σωματικής άσκησης στους νέους.

Πώς προέκυψε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα και πώς ασχοληθήκατε με αυτό;

Στο εργαστήριο Φυσιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου συνεργάζομαι με τους κ.κ. Μιχαήλ Κουτσιλιέρη, καθηγητή Πειραματικής Φυσιολογίας και Αναστάσιο Φιλίππου, αναπληρωτή καθηγητή Πειραματικής Φυσιολογίας - Φυσιολογίας της Άσκησης, εκπονούνται ερευνητικά προγράμματα σχετικά με τη μοριακή και εφαρμοσμένη φυσιολογία, τη φυσιολογία των μυών και τη φυσιολογία της άσκησης. Στενά συνδεδεμένο με το εργαστήριο είναι και το Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Φυσιολογίας και Άσκησης στην Ιατρική (ΙΕΦΑΙ) http://www.iapem.gr/, καθώς και το Εθνικό Κέντρο «Η Άσκηση είναι Φάρμακο-Ελλάς» https://exerciseismedicine.gr/, τα οποία στοχεύουν στην ανάδειξη της σημασίας και του ρόλου που έχει η τακτική σωματική άσκηση στην πρόληψη και θεραπεία πολλών ασθενειών ή παθήσεων, οδηγώντας στη βελτίωση της δημόσιας υγείας και τη μακροπρόθεσμη μείωση του κόστους της υγείας στους Έλληνες πολίτες.

Στο πλαίσιο της ενημέρωσης των πολιτών, και δεδομένης της προηγούμενης εμπειρίας μου στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, σχεδιάσαμε και προτείναμε στο υπουργείο Παιδείας ένα δίωρο εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο «Η άσκηση είναι φάρμακο», με σκοπό την ευαισθητοποίηση των εφήβων για τα οφέλη της άσκησης στην υγεία και απώτερο στόχο τη μείωση της καθιστικής ζωής και την αύξηση της σωματικής δραστηριότητας και της άσκησης στους νέους μας, αφού είναι γνωστό ότι η άσκηση προάγει τη σωματική, πνευματική και ψυχική υγεία.

Τι περιλαμβάνει το πρόγραμμα και σε ποιους απευθύνεται;

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Η άσκηση είναι φάρμακο» απευθύνεται σε μαθητές ΣΤ’ τάξης δημοτικού και Α’ γυμνασίου, έχει εγκριθεί από το υπουργείο Παιδείας και πραγματοποιείται από συνεργάτες του εργαστηρίου Φυσιολογίας, με την παρουσία εκπαιδευτικού της σχολικής μονάδας, στην αίθουσα διδασκαλίας, δια ζώσης ή εξ αποστάσεως, ως εξής:

Η πρώτη διδακτική ώρα περιλαμβάνει συμπλήρωση ερωτηματολογίου που αφορά τις απόψεις και στάσεις των μαθητών σχετικά με την άσκηση και τα οφέλη της. Στη συνέχεια γίνεται προβολή και επεξήγηση ξενόγλωσσου βίντεο (έχει γίνει μετάφραση στα ελληνικά) που αφορά την επίδραση της άσκησης στο σώμα μας και τις επιπτώσεις της έλλειψης της σωματικής άσκησης στον οργανισμό μας.

Τη δεύτερη διδακτική ώρα συζητούνται τα ερωτήματα και αναπτύσσονται τα θέματα που τέθηκαν στο ερωτηματολόγιο, με τη χρήση ειδικά διαμορφωμένης παρουσίασης διαφανειών και ακολουθεί προβολή εκπαιδευτικού βίντεο, το οποίο έχει δημιουργηθεί με τη συμμετοχή μαθητών: του Βαρβάκειου πρότυπου γυμνασίου («Κλέψαμε την Άσκηση»), του πρότυπου γυμνασίου Αναβρύτων («Τα οφέλη της άσκησης στην υγεία μας») και του δημοτικού σχολείου Καταπόλων Αμοργού («Μπορείς να ασκηθείς οπουδήποτε»).

Τα βίντεο βρίσκονται αναρτημένα στο διαδίκτυο (*). Η εκπαιδευτική παρέμβαση ολοκληρώνεται με συζήτηση και συμπλήρωση φύλλου αξιολόγησης της δράσης από τους μαθητές.

Οι εκπαιδευτικές δράσεις μας προς το παρόν έχουν πραγματοποιηθεί κυρίως σε σχολεία της Αττικής (Πρότυπο Γυμνάσιο Αναβρύτων, 2ο Γυμνάσιο Μελισσίων, Βαρβάκειο Πρότυπο Γυμνάσιο, 1ο Πειραματικό Γυμνάσιο Αθηνών, 12ο Γυμνάσιο Αχαρνών, 59ο Δημοτικό σχολείο Αθηνών), αλλά και στο Γύθειο (1ο, 2ο και 3ο Δημοτικό σχολείο). Οι περισσότερες από τις δράσεις αυτές (συμπεριλαμβανομένων και των βίντεο) υπάρχουν αναρτημένες στο site του Εθνικού Κέντρου «Η άσκηση είναι φάρμακο-Ελλάς»: https://exerciseismedicine.gr/paideia/ και στο site του ΙΕΦΑΙ: ΙΕΦΑΙ

Τα ελληνόπουλα θεωρούνται ότι δεν ασκούνται σε σχέση με άλλες χώρες;

Αρχικά, να διευκρινίσουμε ποια άσκηση θεωρείται επαρκής για τα παιδιά. Ο ΠΟΥ και οι κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ για τη σωματική άσκηση αναφέρουν ότι τα παιδιά και οι έφηβοι σχολικής ηλικίας (5-17 ετών) πρέπει να συμμετέχουν σε μέτρια ή εντατική καθημερινή σωματική άσκηση 60’ ή μεγαλύτερης διάρκειας, η οποία να είναι κατάλληλη για την ανάπτυξή τους και να τους δημιουργεί ευχαρίστηση, όπως το παιγνίδι και η συμμετοχή τους σε διάφορα αθλήματα.

Εκτεταμένη έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε Ευρώπη και Αμερική (2009-2010), σε παιδιά σχολικής ηλικίας, ανέδειξε ότι μόνο το 23% των εφήβων ηλικίας 11 ετών ασκούνται συστηματικά, ενώ οι 15χρονοι έφηβοι ασκούνται πολύ λιγότερο (κατά μέσο όρο 15%) στις περισσότερες από τις χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι, ότι τα κορίτσια, σε όλες τις χώρες και τις ηλικιακές ομάδες, είναι λιγότερο δραστήρια από τα αγόρια, με το χάσμα των φύλων να αυξάνεται με την ηλικία.

Σύμφωνα με έρευνα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2018), μόνο το 59% των παιδιών ηλικίας 4-12 ετών ασκείται επαρκώς, ενώ το ποσοστό αυτό μειώνεται δραματικά στις ηλικίες των 13 (ποσοστό 14%) και ακόμη περισσότερο στους 15χρονους εφήβους (μόνο το 11% ασκείται συστηματικά).

Μελέτη που δημοσιεύτηκε πρόσφατα (2019) περιγράφει σε παγκόσμιο επίπεδο, κατά την περίοδο 2001-2016, την επικράτηση και τις τάσεις της ανεπαρκούς σωματικής δραστηριότητας μεταξύ εφήβων σχολικής ηλικίας (11-17 ετών).

Στη μελέτη αυτή χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα 1.6 εκατ. μαθητών, από 146 συνολικά χώρες της Ευρώπης, Ασίας, Αφρικής και Αμερικής. Στις χώρες αυτές, το 2016, το 81% των μαθητών δεν ασκούνταν επαρκώς. Στην ίδια έρευνα, τα δεδομένα για την Ελλάδα δείχνουν ανεπάρκεια σωματικής δραστηριότητας στους Έλληνες εφήβους, σε ποσοστό 84%. Φαίνεται λοιπόν ότι η κατάσταση στην Ελλάδα, όσον αφορά το επίπεδο σωματικής άσκησης των εφήβων, είναι χειρότερη από το μέσο παγκόσμιο όρο και μάλιστα επιδεινώνεται διαχρονικά. Ενώ το 2001 η χώρα μας βρισκόταν, μεταξύ 146 χωρών, στην 59η θέση της παγκόσμιας κατάταξης, το 2016 είχε πέσει στην 87η θέση!

Πόσο αποδέχονται οι μαθητές το πρόγραμμα όταν το παρουσιάζεται στα σχολεία;

Το πρόγραμμα εφαρμόστηκε πριν από την εμφάνιση της πανδημίας COVID-19, μάλιστα η τελευταία μας επίσκεψη σε σχολείο ήταν στις 10 Μαρτίου 2020, μία ημέρα ακριβώς πριν να ανακοινωθούν τα μέτρα προστασίας. Οι μαθητές, με αφορμή εκπαιδευτικά βίντεο που τους παρουσιάζουμε, κατάλληλα για την ηλικία τους, δείχνουν το ενδιαφέρον τους κάνοντας ερωτήσεις που αφορούν στο πως αντιδρά το σώμα μας όταν ασκούμαστε, ποιες είναι οι αλλαγές που μπορούν να συμβούν με την τακτική άσκηση και αναφέρουν δικές τους εμπειρίες. Συζητάμε μαζί τους, με τρόπο ώστε να προσελκύσουμε το ενδιαφέρον τους και να τους επισημάνουμε τη σημαντικότητα της τακτικής άσκησης για την υγεία τους.

Το συγκεκριμένο πρόγραμμα, που έχει εγκριθεί από το υπουργείο Παιδείας, είναι δίωρο και αφορά την ενημέρωση των μαθητών ΣΤ’ δημοτικού και Α’ γυμνασίου για τα οφέλη της σωματικής άσκησης στη σωματική, ψυχική και πνευματική υγεία.

Στο Βαρβάκειο πρότυπο γυμνάσιο υπήρξε η δυνατότητα εξάωρης εφαρμογής του προγράμματος, από την καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής της τάξης κ. Καλλιρρόη Νταλαχάνη. Οι μαθητές ήταν ενθουσιασμένοι αφού ασχολήθηκαν με ενδιαφέρουσες σωματικές δραστηριότητες (π.χ. κύπελλο Φυσικής κατάστασης) στο προαύλιο του σχολείου, αλλά και με τη δημιουργία εκπαιδευτικού βίντεο, με την καθοδήγησή μας, και συμμετείχαν σε ένα πραγματικά πρωτότυπο, βιωματικό τρόπο μάθησης.

Τι σχόλια ακούτε από μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς;

Οι μαθητές, μετά την εφαρμογή του προγράμματος, αξιολόγησαν τη δράση γραπτά, αλλά ανώνυμα, ώστε να εξασφαλισθεί η ειλικρίνειά τους, ως εξής: 1 (όχι καλό), 2 (μέτριο), 3 (καλό), 4 (πολύ καλό), 5 (πάρα πολύ καλό). Ο μέσος όρος βαθμολογίας ήταν 4, που δείχνει ότι τα παιδιά βρήκαν πολύ ενδιαφέρον το πρόγραμμα.

Όσον αφορά την εξάωρη διδακτική παρέμβαση, που εφαρμόστηκε στο Βαρβάκειο, με επιπλέον αθλητικές δραστηριότητες και τη συμμετοχή των μαθητών στη δημιουργία βίντεο, τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: η πλειοψηφία των μαθητών (ποσοστό 73%) που αξιολόγησαν το πρόγραμμα απάντησαν ότι επηρεάστηκαν θετικά από την δράση αυτή και άρχισαν να ασκούνται περισσότερο! Συγκεκριμένα δημιουργήθηκε δρομική συνείδηση και οργανώθηκε ομάδα δρομέων από μαθητές του σχολείου. Η δημιουργία του εκπαιδευτικού βίντεο αποτέλεσε έναυσμα για τους μαθητές ενός ολόκληρου τμήματος να αναπτύξουν τις δημιουργικές ικανότητες τους και την αυτοπεποίθησή τους, καθώς το βίντεο παρουσιάστηκε στο σύνολο της σχολικής κοινότητας και απέσπασε εξαιρετικά σχόλια.

Όσον αφορά στους γονείς, άρχισαν να συμμετέχουν πιο ενεργά σε αθλητικές δράσεις. Για παράδειγμα, σε αγώνες δρόμου που συμμετείχε το Βαρβάκειο, μετά την εφαρμογή του προγράμματος, πήραν μέρος, εκτός από τους μαθητές, και πολύ περισσότεροι γονείς (σχεδόν διπλάσιοι) από αυτούς που συμμετείχαν σε αντίστοιχα αθλητικά γεγονότα της προηγούμενης χρονιάς.

Οι διευθυντές των σχολικών μονάδων και οι εκπαιδευτικοί Φυσικής Αγωγής, προς τους οποίους απευθύναμε την πρόσκληση, ήταν εξαιρετικά ενθουσιώδεις με την προοπτική της συνεργασίας μας και με χαρά αποδέχθηκαν τη συμμετοχή τους στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Τι προγραμματίζετε για το μέλλον;

Με αφορμή τα μέτρα που λαμβάνονται λόγω της πανδημίας, αλλά και της δυσκολίας να επισκεφθούμε σχολεία που επιθυμούν να ενταχθούν στο πρόγραμμα και βρίσκονται εκτός Αττικής (Βόρεια Ελλάδα, Πελοπόννησος, νησιωτική Ελλάδα), βρισκόμαστε στη διαδικασία αναπροσαρμογής του προγράμματός μας ώστε να εφαρμόζεται και εξ αποστάσεως, διαδικτυακά.

Αυτές τις μέρες, ετοιμάζουμε ένα εκπαιδευτικό βίντεο που απευθύνεται σε μαθητές λυκείου, οι οποίοι, λόγω κυρίως του επιβαρυμένου σχολικού προγράμματος, δεν ασκούνται αρκετά σε καθημερινή βάση. Με αφορμή το βίντεο, μεταξύ άλλων, προτείνουμε να οργανωθεί μία εποικοδομητική συζήτηση, ένα είδος debate, ώστε να αναφερθούν οι λόγοι για τους οποίους οι μαθητές δεν αθλούνται και να συζητήσουν τα οφέλη που βιώνουν όσοι ασκούνται.

Σε επόμενη φάση στοχεύουμε να διαμορφώσουμε μία εκπαιδευτική δράση που να απευθύνεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, στους φοιτητές, ώστε να κινητοποιηθούν στην τακτική σωματική άσκηση. Σταδιακά, θα επιθυμούσαμε να δημιουργήσουμε ανάλογα προγράμματα, αλλά και επαγγελματικά βίντεο (αν βρούμε χρηματοδότηση) που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα όλων των ηλικιακών ομάδων -παιδιών, εφήβων και νέων- της χώρας μας, ώστε, εισάγοντας τη συστηματική σωματική άσκηση στην καθημερινότητά τους, να εξελιχθούν σε υγιείς ενήλικες.

Η χρήση της μάσκας στα σχολεία πόσο επηρεάζει τα σχέδια σας;

Όσον αφορά το δίωρο πρόγραμμα εκπαίδευσης, στη βάση του ότι δεν περιλαμβάνει σωματική άσκηση αλλά αποτύπωση των στάσεων των μαθητών, ενημέρωσή τους και συζήτηση, η χρήση μάσκας δεν αποτελεί ουσιαστικό εμπόδιο, τουλάχιστο όχι μεγαλύτερο απ’ ότι στις υπόλοιπες σχολικές πρακτικές.

Στην περίπτωση που το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που θα εφαρμοστεί είναι εξάωρο, ανάλογο με αυτό που πραγματοποιήσαμε την προηγούμενη σχολική χρονιά (2018-19) στο Βαρβάκειο Πρότυπο Γυμνάσιο, το οποίο περιελάμβανε ασκήσεις και άλλες δράσεις στο προαύλιο και το γυμναστήριο, η χρήση μάσκας κατά τη διάρκεια της γυμναστικής/ άθλησης δεν είναι υποχρεωτική, σύμφωνα με κοινή υπουργική απόφαση (ΦΕΚ τεύχος Β΄3780/08-09-2020) που αφορά τη λειτουργία των εκπαιδευτικών μονάδων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Επομένως, λαμβάνοντας τα ενδεδειγμένα μέτρα προστασίας, το πρόγραμμα μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε περίπτωση.

INFO

(*) Τα βίντεο στο διαδίκτυο:

«Κλέψαμε την Άσκηση!» - https://www.youtube.com/watch?v=uvcBw3vjfLg

«Τα οφέλη της άσκησης στην υγεία μας» - https://www.youtube.com/watch?v=oHN6vAK7N7M&feature=youtu.be)

«Μπορείς να ασκηθείς οπουδήποτε» - https://www.youtube.com/watch?v=U2_srltol6Q&feature=youtu.be

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 27 Σεπτεμβρίου 2020