Γράφει ο Δρ. Πάνος Κοσμόπουλος

τ. Καθηγητή ΔΠΘ, τ. Διευθυντή Εργαστηρίου Περιβαλλοντικού και Ενεργειακού Σχεδιασμού Κτιρίων και Οικισμών, ΔΠΘ

Κάποια στιγμή, ίσως ο πόλεμος καταλαγιάσει. Κάποια στιγμή, ίσως ο φόβος των πυρηνικών καταλαγιάσει Κάποια στιγμή, ίσως οι διεθνείς εντάσεις καταλαγιάσουν. Κάποια στιγμή, ίσως ο COVID και οι συνέπειές του να ελεγχθούν. Κάποια στιγμή, η ενεργειακή και η οικονομική κρίση ίσως θα εξομαλυνθούν, όπως ξαναέγινε κάποιες φορές στην πρόσφατη ιστορία. Κάποια στιγμή και αυτή η γενιά των οικονομικών κυρίαρχων και των εθνικιστών απολυταρχών θα περάσει. Ως τότε όμως… Η διατάραξη του ψυχισμού του μέσου ανθρώπου είναι ένα γεγονός αναντίρρητο.

Η Περιβαλλοντική Κοινωνική Ψυχολογία που διερευνά τις σχέσεις άνθρωπος-περιβάλλον (ανθρώπινο, τεχνητό, φυσικό) μας βοηθά στο να διαπιστώσουμε το πώς έχει διαμορφωθεί και σχεδόν παγιοποιηθεί μία κατάσταση τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και στις διανθρώπινες σχέσεις. «Κράτος του φόβου» (state of fear) θα το ’λεγε -πολύ επίκαιρα- ο Μάικλ Κράιτον. Πάντα να υπάρχει κάτι για να φοβάσαι, κάτι να σε τρομοκρατεί.

Μετά από τον πρώτο ψυχρό πόλεμο, μετά από την πετρελαϊκή κρίση, μετά από τον φόβο της τρομοκρατίας και μετά από την δεκαετή οικονομική κρίση, δίχως ανάσα, ακολούθησε ο πανικός με τα θύματα του COVID και ο «εγκλεισμός» (καραντίνα) εκατομμυρίων ανθρώπων, ο φόβος του πολέμου, των πυρηνικών και της οικονομικής κρίσης που οδηγεί στην δυσκολία ικανοποίησης ακόμα και απλών καθημερινών αναγκών. Αβεβαιότητα και αμηχανία. Φόβος για τις αλλαγές στην καθημερινότητά μας. Φόβος για απώλεια των «κεκτημένων».

Οι διαπροσωπικές σχέσεις υπέφεραν πρώτες: καταργήθηκαν οι αγκαλιές, τα φιλιά, οι χειραψίες· η έννοια του «προσωπικού χώρου» της απόστασης δηλαδή από τους άλλους ανθρώπους διεστάλη και το πλησίασμα από άγνωστο σε δημόσιο χώρο προκαλεί αντίδραση. Ο αναγκαστικός περιορισμός στους τέσσερις τοίχους, η απομόνωση και η αποξένωση οδήγησαν με μαθηματική ακρίβεια (αναμενόμενη ή επιδιωκόμενη) στην εμμονή στις οθόνες για αυτοπροβολή, επιβεβαίωση της ύπαρξης μας μέσω ανακοίνωσης μικρολεπτομερειών της καθημερινότητας μας, άκριτη κατανάλωση και απορρόφηση των όσων διακινούνται σε τηλεόραση, τάμπλετ, κινητά και τις διάφορες εφαρμογές και τα «μέσα κοινωνικής δικτύωσης» facebook, instagram, messenger κ.λπ. που πρόσφεραν άφθονη υποκατάσταση (substitute) των διανθρώπινων σχέσεων. Ο ορισμός της επαφής έχει διαστρεβλωθεί πλήρως απευθύνεσαι σε μία δισδιάστατη εικόνα κάποιου και όχι σε άτομο. Με πικρία βλέπω τους φοιτητές και τις φοιτήτριες στα διαλλείματα να κάθονται δίπλα-δίπλα και αντί να συζητούν, να είναι καθένας τους προσηλωμένος στην οθόνη του. Αποξένωση από το ανθρώπινο περιβάλλον. Η ζωή φαίνεται να συμβαίνει και να εκτυλίσσεται μόνον στις οθόνες.

Μετά από τις βραδινές ειδήσεις: πενήντα νεκροί από κορονοϊό και άλλοι πενήντα από βομβαρδισμούς. ΟΚ! Πάμε τώρα στο νυκτερινό κέντρο όπου τραγουδάει ο τάδε! Το σύνδρομο Nimby (δεν συμβαίνει στην αυλή μου) στο αποκορύφωμά του. Η διακίνηση των fake news, της παραπληροφόρησης και της τρομολαγνείας, έγινε πανεύκολη και υπερβολικά επιδραστική. Η συζήτηση και ο διάλογος στις ανθρώπινες συναναστροφές αντικαταστάθηκαν από την εύπεπτη και άκριτη κατανάλωση μηνυμάτων, ακόμα και αν προέρχονται από άγνωστους αποστολείς δίχως να νοιαστούμε ποιος το υπογράφει, από πού πήρε στοιχεία (πηγές, βιβλιογραφικές ή στατιστικές) ή αν το ίδιο κείμενο ή σκέψη αν έχει ξαναειπωθεί από κάποιον άλλο παλιότερα.

Η αποχαύνωση της οθόνης έχει σαν άμεσο συνεπακόλουθο την πτώση του επιπέδου στην Παιδεία, τη μόρφωση και την καλλιέργεια. Όλοι οι διδάσκοντες το διαπιστώσαμε και θα ήταν ψέμα το αντίθετο.

Η απομόνωση, η αποφυγή μη αναγκαίων ανθρώπινων επαφών και η «προφύλαξη» από φίλους, γείτονες, συναδέλφους, οδηγεί συστηματικά στην αδιαφορία για τον συνάνθρωπο, αλλά και την καταπίεση συναισθημάτων και εκτόνωσης τα οποία εκφραζόντουσαν στην «κοινωνικότητα» (γήπεδα, συναυλίες, κ.λπ.). Λογικά και αναμενόμενα ακολουθούν ξεσπάσματα εκρηκτικών συμπεριφορών ακόμα και κατά της ανθρώπινης ζωής. Η ψυχολογία του μέσου ανθρώπου φαίνεται να έχει πληγεί πάρα πολύ έντονα. Και μετά από αυτά;

Κάποια στιγμή οι βασικές αιτίες της τωρινής κατάστασης θα καταλαγιάσουν. Τι θα απομείνει όμως στον ανθρώπινο ψυχισμό; Ανασφάλεια; Φόβος πυρηνικού πολέμου; Αδυναμία και δυσκολία προγραμματισμού για το αύριο; Καχυποψία για τους θεσμούς και τα όσα μας επιβάλλουν; Η εκπαίδευση όλων των βαθμίδων θα μπορέσει άραγε να ξαναβρεί τον ρόλο της σαν συντελεστής «Παιδείας» μέσω της διαπροσωπικής σχέσης «δάσκαλος-μαθητής/φοιτητής»; Τα ξεσπάσματα βίας από άνθρωπο σε άνθρωπο θα περιοριστούν;

Θα υπάρξει απεξάρτηση από τις οθόνες (facebook, instagram, κ.λπ.) και την κοινοποίηση προς πάσα κατεύθυνση του τι φαγητό μας έχει σερβίρει το τάδε εστιατόριο; Θα ξεφύγουμε από την τρομολαγνεία, τη συνωμοσιολογία και την καχυποψία; Θα αποκτήσουμε κριτική σκέψη για όλα όσα συμβαίνουν; Θα εφαρμόσουμε επιτέλους το θαυμαστό «τι είναι Παιδεία» κατά το Αντρέ Μπρετόν; Θα ξαναβρούμε τον ανθρωπισμό μας, τις διανθρώπινες σχέσεις, το φιλότιμο και την αλληλοβοήθεια;

Τέλος το πιο σημαντικό: Θα μπορέσουμε να ξανακάνουμε όνειρα για το αύριο και το μέλλον το δικό μας και των παιδιών μας;