Του Βασίλη Κεχαγιά

Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις -για θετικές ή μη ενέργειες- που η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε άντρο «πρωτοποριών». Ανάμεσα σ’ αυτές και η πρώτη αεροπειρατεία, καταγεγραμμένη στην παγκόσμια ιστορία των πτήσεων. Πραγματοποιήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου του 1948, εν μέσω εμφυλίου και σκληρών μέτρων κομμουνιστικών διώξεων. Είχαν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται οι διαθέσεις των αρχών της Θεσσαλονίκης, ενόψει της διαφαινόμενης τελικής επικράτησης των δυνάμεων του Εθνικού Στρατού. Είχε προηγηθεί η όχι και τόσο λαμπρή ιδέα του κανονιοβολισμού της Θεσσαλονίκης από τις δυνάμεις του Μάρκου Βαφειάδη, σύμφωνα με το «Σχέδιο Λίμνες» και η δολοφονία του Πολκ, τον Μάιο της ίδιας χρονιάς, η οποία είχε αποδοθεί σε κομμουνιστές δράστες.

Με αυτά τα δεδομένα, δεν απορεί κάποιος για την απέλπιδα κίνηση έξι νεαρών να καταλάβουν ένα αεροπλάνο της ΤΑΕ (Τεχνικαί Αερπορικαί Εκμεταλλεύσεις), το οποίο πραγματοποιούσε την πτήση Αθήνα-Θεσσαλονίκη και με την απειλή ενός σουγιά ανάγκασαν τον πιλότο να αλλάξει κατεύθυνση και τόπο προσγείωσης. Επρόκειτο για φοιτητές και σπουδαστές Ανωτέρων και Ανωτάτων σχολών, σαφώς αριστερών πεποιθήσεων και ενταγμένων στην ΕΠΟΝ. Σωστά διέβλεψαν οι έξι την επερχόμενη καταιγίδα για τους αριστερούς, αφού λίγο αργότερα, στις 12 Οκτωβρίου 1948, το Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης καταδίκαζε σε θάνατο 18 μέλη του παράνομου ΕΑΜ και συλλάμβανε 68 μέλη της επίσης παράνομης ΕΠΟΝ. Δράστες της παράτολμης και πρωτοφανούς απόδρασης ήσαν οι αδελφοί Αλέξανδρος και Χαράλαμπος Κουφοδάκης (21 και 23 ετών, αντιστοίχως), ο δεκαενιάχρονος Αχιλλέας Κελτιμλίδης, ο επίσης 19 ετών Σπύρος Χειλμιάδης, ο Αντώνης Βογιάζος 18 ετών και ο Γεώργιος Κέλας 17 ετών. Ήταν τέκνα αστικών οικογενειών της Θεσσαλονίκης, με ιδιαίτερη μόρφωση και καλλιέργεια, με στόχο του εγχειρήματός τους την εκβιαστική προσγείωση του αεροσκάφους σε τόπο της γειτονικής Γιουγκοσλαβίας, και από εκεί την ένταξή τους στον Δημοκρατικό Στρατό, στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας, όπου βρισκόταν η κεντρική δύναμη πυρός του.

Το αεροπλάνο δεν προσγειώθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπως προβλεπόταν και ακολουθώντας την εμφανή από αέρος κοίτη του ποταμού Αξιού, προσγειώθηκε σε ένα παλιό αεροδρόμιο, εξήντα μίλια νοτιοανατολικά των Σκοπίων, χωρίς να υπάρξουν ανθρώπινα θύματα ή ζημιές, παρά μόνο μικροτραυματισμοί των δραστών και των μελών του πληρώματος, μετά από προηγηθείσα συμπλοκή στον αέρα. Απέναντι στους ταξιδιώτες υπήρξε απόλυτος σεβασμός, όπως οι ίδιοι αφηγήθηκαν αργότερα.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Το επίμαχο αεροσκάφος, μετά από ολιγόωρη παραμονή στο γιουγκοσλαβικό έδαφος, απογειώθηκε κατόπιν εγκρίσεως των δραστών και έφθασε το ίδιο απόγευμα στο αεροδρόμιο του Σέδες (το σημερινό στρατιωτικό), το οποίο αποτελούσε τότε τον επίσημο αερολιμένα της πόλης. Εκεί υπήρχε τεράστια αναστάτωση από το περιστατικό, με τους στρατιωτικούς να τρέχουν πανικόβλητοί και τους δημοσιογράφους να προσπαθούν να συγκεντρώσουν πληροφορίες. Βρίσκονταν στον τόπο της τελικής κατάληξης του αεροσκάφους ο υπουργός Αεροπορίας Ισμαηλάκος, ο υπουργός Βορείου Ελλάδος Κορόζος και ο διευθυντής Αστυνομίας Αθηνών, ο Άγγελος Έβερτ. Επρόκειτο για τον πατέρα του πολιτικού Μιλτιάδη Έβερτ, επονομαζόμενος και Άγγλος Έβερτ, καθώς αποτελούσε αξιόπιστο σύμμαχο των βρετανικών δυνάμεων.

Όλοι αυτοί επιμελήθηκαν της έρευνας και των ανακρίσεων, με ιδιαίτερη επιμονή στα μέλη του πληρώματος, υπό την υποψία της συνεργασίας με τους «πειρατές του αέρος». Υπήρξαν φυσικά συλλήψεις φίλων και ομοϊδεατών των έξι νεαρών, αλλά και προσπάθεια σύνδεσης του περιστατικού με την προηγηθείσα δολοφονία του Πολκ. Ενοχοποιήθηκε το ΚΚΕ, ως συνεργασθέν και ότι ήταν αυτό που έπεισε τους Γιουγκοσλάβους να μην κάνουν χρήση των αντιαεροπορικών πυρών τους. Τελικώς, δεν υπήρξαν αποδεικτικά στοιχεία για όλες αυτές τις συνδέσεις και η όλη ενέργεια αποδόθηκε στον ενθουσιασμό και στην αφέλεια των νέων.

Οι εφημερίδες της κυβερνητικής παράταξης, μετά από τα προηγούμενα, ζητούσαν την παραίτηση της κυβέρνησης Σοφούλη, χρεώνοντάς της και τον κανονιοβολισμό της 10ης Φεβρουαρίου 1948. Οι έξι τολμητίες κατέληξαν τελικώς στη 10η Μεραρχία του Δημοκρατικού Στρατού στο Βίτσι, αφού οι Γιουγκοσλάβοι είχαν αρχίσει να αλλάζουν στάση απέναντι στους αντάρτες και να κλείνουν τα εδάφη τους, αποφεύγοντας να τα παραχωρήσουν ως ορμητήρια για την Δυτική Μακεδονία. Το Βίτσι αποτελούσε πλέον τον τόπο συσπείρωσης των φθαρμένων δυνάμεων του Δημοκρατικού Στρατού και το σημείο εξαπόλυσης των πολυαίμακτων επιθέσεων εναντίον της Καστοριάς και της Φλώρινας.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Το συμβάν της αεροπειρατείας ήρθε να προστεθεί στα επιχειρήματα του κράτους -και ιδίως των αρχών της Θεσσαλονίκης- για σκλήρυνση της στάσης κατά των αριστερών, με χαρακτηριστική τη διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητή της Θεσσαλονίκης, στις 11 Νοεμβρίου 1948: «Κατά διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητή της Θεσσαλονίκης και εις εφαρμογήν του Στρατιωτικού Νόμου, εξεδόθη διαταγή, δυνάμει της οποίας πας όστις ήθελεν αντιληφθή κυκλοφορούν ύποπτο άτομον εν τη πόλει ή πας ο γνωρίζων τον τόπον της διαμονής του ή φιλοξενήσας αυτό υπό οποιαδήποτε πρόφασιν και μη καταγγέλων τούτο αυτοστιγμεί εις την πλησιεστέραν αστυνομικήν ή στρατιωτικήν αρχήν επί αποδείξει, παραπέμπεται δι'απ' ευθείας κλήσεως εις το Έκτακτον Στρατοδικείον και τιμωρείται με την ποινήν του θανάτου».

Ο έγκυρος μελετητής Ηλίας Πετρόπουλος προσθέτει με την αφήγησή του, σε όλα τα παραπάνω, την άποψη ότι η Θεσσαλονίκη του 1947-1950 έζησε κάτω από την άγρια τρομοκρατία του «δήθεν Εθνικού Στρατού και της Αστυνομίας». Σημειώνει ότι απαγορευόταν η νυχτερινή κυκλοφορία και όλοι οι ιδιοκτήτες υποχρεώθηκαν να βάλουν αριθμό στην πόρτα του σπιτιού τους και κυρίως να έχουν αναμμένη όλη τη νύχτα μία κατοστάρα λάμπα. Ο Πετρόπουλος χαρακτηρίζει το μέτρο χιτλερικής καταγωγής, όταν η Γκεστάπο υποχρέωσε τους Βερολινέζους να κρεμάσουν στην πόρτα τους ένα μεγάλο γλόμπο με τον αριθμό τους. Γράφει ο μελετητής λίγο παρακάτω: «Πίσω από το Βασιλικό Θέατρο ήταν το αποκαλούμενο τότε λιμανάκι που βρισκόταν ανάμεσα στον παλιό μόλο και στα μπλόκα της νέας παραλίας και όπου συνέβαιναν πολλά και διάφορα: λαθρεμπόριο, μαύρη αγορά ψαριών, νυχτερινές μεταφορές κλεμμένων και άλλα τέτοια. Μπροστά στην ΧΑΝΘ γινόταν της τρελής: σαλταδόροι, μεταπράτες, μαστροποί, μικροπωλητές, πόρνες, μαυραγορίτες, νταβατζήδες, χωρίς να ξεχνάω τους φασίστες πομάκους, που δουλεύανε στο πάρκο».

Επίσης, αναφέρεται στο καφενεδάκι του μπάρμπα-Ιορδάνη, στην πλατεία Λευκού Πύργου, το οποίο ήταν σωστός τεκές. Εκεί μαζεύονταν σωφεράντζες της ΥΕΚΑ, που ήταν μισοστρατιωτική οργάνωση για τον εφοδιασμό του στρατού και που είχαν μετατρέψει την Διεθνή Έκθεση σε χώρο στάθμευσης των φορτηγών τους.

Τι απέγιναν οι έξι…

Άσχημη ήταν η μοίρα που επιφυλάχθηκε για τις οικογένειες των έξι παιδιών, οι οποίες δε γνώριζαν το παραμικρό για τα σχέδια των παιδιών τους. Φυλακή και εξορία περίμενε τους συγγενείς τους…

Οι αεροπειρατές δικάστηκαν ερήμην από το Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης και καταδικάστηκαν σε θάνατο. Από τους έξι, ο Χειλμιάδης είναι σίγουρο πως σκοτώθηκε στη μάχη του Κιλκίς το 1949. Μαζί του και ο Αχιλλέας Κετιμλίδης, ο οποίος επίσης εντάχθηκε στον ΔΣΕ και μάλλον έχασε και αυτός τη ζωή του σε μία από τις τελευταίες μάχες. Οι υπόλοιποι έζησαν ως πολιτικοί πρόσφυγές σε χώρες του ανατολικού μπλοκ, επί δεκαετίες. Ανάμεσά τους, ο Αντώνης Βογιάζος, μέλος της ΕΠΟΝ από το 1944 και μάλλον ιθύνων νους της αεροπειρατείας διακρίθηκε στην ΕΣΣΔ ως σκηνοθέτης και υπήρξε ο εγκυρότερος μεταφραστής του έργου του Λένιν και συγγράμματα γύρω από την καλλιτεχνική κίνηση στην ΕΣΣΔ.

Η ταινία «Ο κλοιός», γυρισμένη το 1987 από τον Κώστα Κουτσομύτη υπήρξε μία αξιοπρεπής κινηματογραφική μεταφορά του όλου συμβάντος. Περιγράφει το πάθος των νεαρών παιδιών για τον αγώνα τους, τον τρόπο και το λόγο που συνέλαβαν το σχέδιο, αλλά και την απουσία οποιασδήποτε πρόθεσης να θέσουν οποιαδήποτε ζωή σε κίνδυνο. Η αλήθεια είναι ότι κατά τη διάρκεια της συμπλοκής στο πιλοτήριο, ο ασυρματιστής είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει με τον πύργο ελέγχου και να τον ενημερώσει για τα διαδραματιζόμενα. Ωστόσο, τα πολεμικά αεροσκάφη που σηκώθηκαν για την αναχαίτιση της ντακότας δεν κατάφεραν να την ανεύρουν και επέστρεψαν στη βάση τους άπραγα. Ουσιαστικά, δεν είναι μόνον οι οικογένειες που ταλαιπωρήθηκαν, αλλά και ο κυβερνήτης Γουμενάκης, κατηγορηθείς για συνέργεια και τεθείς σε διαθεσιμότητα.

Είναι αξιοσημείωτο ότι στο έργο του Κουτσομύτη οι νεαροί ηθοποιοί οι οποίοι υποδύθηκαν τους έξι ρόλους βραβεύθηκαν με εύφημο μνεία για την εξαιρετική απόδοση των χαρακτήρων και της αγωνίας τους, μία πρώτη διάκριση για τον Βλαδίμηρο Κυριακίδη, τον Γεράσιμο Σκιαδαρέση, τον Γιώργο Νινιό, τον Σωκράτη Αλαφούζο και τον Αίαντα Μανθόπουλο.

Ημερολόγιο καταστρώματος

1947

Ιανουάριος, 24

Κυβέρνηση συνασπισμού «Λαϊκών» και «Φιλελευθέρων», υπό τον Δημήτριο Μάξιμο

Φεβρουάριος, 19

Ιδρύεται το στρατόπεδο της Μακρονήσου

Μάρτιος, 20

Δολοφονείται στην οδό Αγίας Σοφίας το το στέλεχος του ΚΚΕ Δ. Ζεύγος

Μάιος, 8

«Αυτοκτονεί» υπό περίεργες συνθήκες στην Ικαρία ο στρατηγός του ΕΑΜ Ευρ. Μπακιρτζής

Σεπτέμβριος, 7

Πρωθυπουργός ο Θ. Σοφούλης

1948

Φεβρουάριος, 11

Κανονιοβολισμός της Θεσσαλονίκης από το πυροβολικό του ΔΣΕ

Μάιος, 1

Δολοφονείται ο υπουργός Δικαιοσύνης Χρήστος Λαδάς

Μάιος, 10

Εξαφανίζεται στη Θεσσαλονίκη Τζορτζ Πολκ, ο οποίος αργότερα βρίσκεται δολοφονημένος

Σεπτέμβριος, 12

Αεροπειρατεία σε αεροσκάφος της ΤΑΕ από έξι νεαρούς ΕΠΟΝίτες

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 10-11.09.2022