Θεοφάνια ή Επιφάνεια ή Επιφάνειος ημέρα ονομάζεται μία από τις μεγαλύτερες και αρχαιότερες εορτές του χριστιανισμού. Στην πραγματικότητα γιορτάζουμε τη μία και μοναδική εμφάνιση των τριών υποστάσεων του Θεού, όπως αυτή πραγματοποιήθηκε τη στιγμή της βάπτισής του από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, στον Ιορδάνη ποταμό. Λόγω της σπουδαιότητας αυτής της τρισυπόστατης φύσης, η γιορτή έλαβε ιδιαιτέρως πανηγυρικό χαρακτήρα, τουλάχιστον για τις Εκκλησίες της Ανατολής, από τον 4ο κιόλας μετά Χριστόν αιώνα. Αρχικά, ήταν συνδεδεμένη με τα Χριστούγεννα και σήμαινε την εμφάνιση του Ιησού ως υιού του Θεού, αλλά και με το ομοούσιον «πνεύμα εν είδει περιστεράς», το «εκ του Πατρός πορευόμενον και συμπροσκυνούμενον και συν δοξαζόμενον».

Η δυσκολία της αντίληψης αυτής της τριαδικότητας από τον κοινό νου ήταν ο λόγος που γεννήθηκαν ένα σωρό διαφοροποιήσεις ως προς αυτό. Και ενώ η Ανατολική Εκκλησία έδωσε ιδιαίτερο βάρος στη γιορτή αυτή, από τον 4ο αιώνα, η Δύση της απέδωσε τη δέουσα σημασία μόλις τον 12ο αιώνα, στη Γαλλία. Εκεί τον χαρακτήρα της θείας αποκάλυψης παίζει η εμφάνιση του αστέρος και το προσκύνημα των μάγων.

Υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες του Κλήμη του Αλεξανδρέα, σύμφωνα με τις οποίες στην Αίγυπτο η εορτή είχε ήδη εξέχοντα χαρακτήρα από τον 2ο μ.Χ. αιώνα, κάτι που παρασιωπήθηκε, διότι οι εορτάζοντες σχετίζονταν με τους αιρετικούς του Βασιλειάδη. Στην επίσημη εμφάνισή τους, τα Θεοφάνια συνεορτάζονταν με τα Χριστούγεννα, ωστόσο πολύ γρήγορα διαχωρίστηκαν. Πρόκειται για την πρώτη καθαρώς χριστιανική εορτή, την οποία συναντάμε στην εκκλησιαστική ιστορία, καθώς το Πάσχα, ως έναν βαθμό, αποτελεί συνέχεια αντίστοιχης γιορτής του ιουδαϊσμού.

Το δυσνόητο της τριαδικότητας γέννησε εξ αρχής πολλές ενστάσεις, διαφοροποιήσεις και αιρέσεις, σε σημείο που η Α’ Σύνοδος της Νίκαιας να ασχοληθεί αποκλειστικώς με το θέμα, κηρύσσοντας ως αιρετικούς τους μονοφυσίτες και τον Άρειο. Αυτός ήταν και ο λόγος της σύνταξης του «Πιστεύω», ώστε να προσδιοριστεί επακριβώς η θεία φύσις. Το ίδιο θέμα, με τη γνωστή προσθήκη του «Filioque» από τους καθολικούς (ως αντίληψη ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και από τον Υιό) προκάλεσε το Σχίσμα της Δυτικής και της Ανατολικής Εκκλησίας, το 1054.

Ουσιαστικά τα Θεοφάνια ή Φώτα, κατά το κοινώς λεγόμενο, αποτελούν την πράξη των μυστηρίων του χρίσματος και της βάπτισης για κάθε χριστιανό, επειδή με τον τρόπο τούτο λαμβάνεται το «φώτισμα», άρα η ουσιαστική είσοδος και ένταξη του χριστιανού στην Εκκλησία, καθώς και η εξ ουρανού αναγνώρισή του ως υιού του Θεού.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Βέβαια, η βάπτιση, και γενικότερα η αναζωογονητική δύναμη του ύδατος εμφανίζεται με παραλλαγές σε πολλές θρησκείες -και όχι μόνο. Οι συνδέσεις με αρχαιότερες ανάλογες τελετές δεν έχουν να κάνουν μόνο με το συγκεκριμένο μυστήριο, αλλά και με τον εξορκισμό (ας θυμηθούμε το «αποτάξω τον σατανά»), ο οποίος κατάγεται από το λαϊκό έθιμο των καλικαντζάρων, όπως αυτοί εμφανίζονται το δωδεκαήμερο, από τα βάθη της γης, της οποίας ροκανίζουν το δέντρο. Είναι γνωστό ότι με τον αγιασμό αρχίζουν να τρέχουν, παρακινώντας ο ένας τον άλλον: «Φύγετε να φύγουμε κι έφτασε ο τρουλόπαπας, με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του».

Η εορτή των Θεοφανείων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Στην αντίληψη του ελληνικού λαού, τα Θεοφάνια είναι «Μεγάλη γιορτή Θεότρομη». Για μερικές, μάλιστα, περιφέρειες της Δυτικής Μακεδονίας αποτελούν τη μεγαλύτερη γιορτή του έτους και κάθε καινούριο ρούχο το «πρωτοφορούν στα Φώτα για να φωτιστεί».

Αλλά και σύμφωνα με τη δογματική, η βάπτιση του Χριστού συμβολίζει την παλιγγενεσία του ανθρώπου, έχοντας έτσι μεγάλη σημασία, γι’ αυτό και μέχρι τον 4ο αιώνα οι Χριστιανοί γιόρταζαν την Πρωτοχρονιά τη μέρα της βάπτισης του Κυρίου. Κατά την κοινή λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα, με το πέρασμα του χρόνου, χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό.

Αυτή ακριβώς η διαδικασία αποτελεί επιβίωση των αρχαίων δοξασιών. Οι αρχαίοι Αθηναίοι είχαν τη διαδικασία, δηλαδή την τελετή των γνωστών «πλυντηρίων», όπως την αποκαλούσαν, κατά την οποία μετέφεραν «εν πομπή» στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα της Αθηνάς. Εκεί το έπλεναν με θαλασσινό νερό, για να το καθαρίσουν από ρύπους και να ανανεωθούν οι ιερές δυνάμεις του αγάλματος.

Σήμερα οι γυναίκες πολλών περιοχών επαναλαμβάνουν αυτό το αρχαίο έθιμο με το πλύσιμο των εικόνων. Για παράδειγμα, στην Πλάκα της Μυτιλήνης, την ώρα που βουτούν οι βουτηχτάδες να πιάσουν τον Σταυρό, οι γυναίκες την ίδια στιγμή «παίρνουν με μία κρατούνα (νεροκολοκύθα) νερό από σαράντα κύματα κι έπειτα με βαμβάκι που βουτούν σε αυτό καθαρίζουν τα εικονίσματα, δίχως να μιλούν στη διάρκεια της διαδικασίας («άλαλο νερό») και στη συνέχεια το νερό το ρίχνουν σε μέρος που δεν πρόκειται να πατηθεί ( σε χωνευτήρι της εκκλησίας).

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Το μυστήριο της βάπτισης του Ιησού τελέσθηκε, ως γνωστόν, στον ποταμό Ιορδάνη, το 30 μ.Χ., σύμφωνα με την επίσημη χρονολόγηση, από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο ή Βαπτιστή, μία μορφή συνδετική ανάμεσα στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη. Γιος του Ζαχαρία και της Ελισάβετ, συγγενείς της Θεοτόκου, εμφανίστηκε το 29 μ.Χ., συμφώνως με το κατά Λουκά Ευαγγέλιο, στην έρημο της Ιουδαίας, καλώντας τον λαό σε μετάνοια. Ανήγγειλε τη βασιλεία των ουρανών και βάφτιζε τους μετανοούντες στον ποταμό Ιορδάνη.

Ο πλήρης στερήσεως ασκητικός βίος του, η αυστηρή του εμφάνιση, με το ένδυμα από τρίχες καμήλας και τη δερμάτινη ζώνη στη μέση και το φλογερό του κήρυγμα για την έλευση του Μεσσία συνετέλεσαν στην καθημερινή συρροή όχι μόνον του απλού όχλου, αλλά και μορφωμένων Σαδδουκαίων και Φαρισαίων, στρατιωτικών, τελώνων, οι οποίοι βαφτίζονταν πρόθυμα. Ο Ιωάννης περιερχόταν όλη την περιοχή και η δράση του κίνησε την προσοχή του Μεγάλου Συνεδρίου («Σανχενδρίν»). Όταν τον ρώτησαν οι απεσταλμένοι του ποιος ήταν, πήραν την απάντηση: «Η υπό του Ησαΐου προφητευθείσα φωνή βοώντος εν τη ερήμω, ευθύνατε την οδόν Κυρίου». Στην πρόσκληση του Ιωάννου προσήλθε και ο Ιησούς Χριστός, τη βάπτιση του οποίου εορτάζουμε τα Θεοφάνια.

Ο Ιωάννης εξακολουθώντας το κήρυγμά του και μετά τη βάπτιση του Ιησού, συνελήφθη και φυλακίστηκε από τον Ηρώδη Αντίπαλο. Ο λόγος ήταν, όπως αναφέρει ο Ιώσηπος, από φόβο για την αυξανόμενη επιρροή του επί του ιουδαϊκού λαού, είτε γιατί ήλεγχε διαρκώς την παράνομη συμβίωση του βασιλιά (ή τετράρχη) της Γαλιλαίας και Περαίας με την Ηρωδιάδα, σύζυγο του ετεροθαλούς αδελφού του. Από το δεσμωτήριο του φρούριου Μασάντα (Μαχαιρούντα) ο Ιωάννης απέστειλε δύο μαθητές του προς τον Ιησού για να τον ρωτήσουν, σύμφωνα με τον Ευαγγελιστή Ματθαίο: «Συ ει ο ερχόμενος ή έτερον προσδοκώμεν;». Το ερώτημα τούτο δεν πρέπει να αποδοθεί σε ολιγοπιστία ή αμφιβολία του Ιωάννη, αλλά στο ότι ως πρόδρομος του Μεσσία, διερμηνεύοντας τις αμφιβολίες του λαού και κάποιων μαθητών του, θέλησε να αποσπάσει μία επίσημη δήλωση, για να εισπράξει την απάντηση: «Πορευθέντες απαγγείλατε τω Ιωάννη α ακούσετε και βλέπετε. Τυφλοί αναβλέπουσι και χωλοί περπατούσι και λεπροί καθαρίζονται».

Η περίπτωση της Ηρωδιάδος

Είναι γνωστό ότι ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής αποκεφαλίσθηκε μετά από επιθυμία της Σαλώμης, κόρης της Ηρωδιάδος, η οποία, εντωμεταξύ, διατελούσε σύζυγος του Ηρώδη Αντίπα, τετράρχη της Γαλιλαίας. Στην πραγματικότητα, όπως αναφέρεται, την «κεφαλή επί πίνακι» την υπαγόρευσε η Ηρωδιάδα στη Σαλώμη, όπως επίσης και τον τρόπο να την απαιτήσει από το σύζυγό της, χορεύοντας για χάρη του το χορό των επτά πέπλων. Η γενικότερη έκφυλη κατάσταση της «οικογένειας» δικαιολογούσε ένα τέτοιο αίτημα από τον ερωτευμένο με τη θετή του κόρη (στην πραγματικότητα κόρη του αδελφού του, Σαλώμη), Ηρώδη Αντίπα.

Η Ηρωδιάδα ήταν εγγονή του Ηρώδη του μεγάλου, ο οποίος είχε φονευθεί από τον πατέρα του το 7 π.Χ. και αδελφή του Αγρίππα Α’. Αρχικά υπήρξε σύζυγος του θείου της Φιλίππου, από τον οποίο απέκτησε τη Σαλώμη. Φιλόδοξη και ορμητική, προτίμησε να νυμφευθεί αργότερα τον αδελφό του Φιλίππου, Ηρώδη Αντίπα. Εγκατέλειψε αρχικά τον σύζυγό της και συζούσε παράνομα με τον αδελφό του, ο οποίος επίσης είχε εγκαταλείψει τη νόμιμη σύζυγό του, την κόρη του βασιλιά των Ναβαταίων Αρέτα του Δ’, για να καταλήξουν αργότερα σε γάμο. Ο Ευαγγελιστής Λουκάς μας πληροφορεί ότι ο Ιωάννης Βαπτιστής υπήρξε ιδιαιτέρως επικριτικός για όλη αυτήν την έκφυλη κατάσταση, κέντρο της οποίας θεωρούσε την Ηρωδιάδα. Έτσι κατέληξε στη φυλακή του φρουρίου της Μαχαιρούντας.

Ούτε τότε έκλεισε το στόμα του Προδρόμου, οπότε στα γενέθλια του τετράρχη έλαβε χώρα το περιστατικό με την υπόσχεσή του ότι θα πραγματοποιούσε οποιαδήποτε επιθυμία της Σαλώμης. Παρά το γεγονός ότι ο Βαπτιστής ήταν αγαπητός στο λαό, ο Ηρώδης αδυνατούσε να παραβιάσει την υπόσχεσή του.

Αργότερα, ο Αγρίππας, αδελφός της Ηρωδιάδας, ξεσήκωσε τον ιουδαϊκό λαό εναντίον του Αντίπα, ως συνωμότη κατά της Ρώμης και πέτυχαν την εξορία του στο Λούγδουνο (τη σημερινή Λυών). Η Ηρωδιάδα τον ακολούθησε στη Γαλλία, παρά το γεγονός ότι ο Καλιγούλας της επέτρεψε να παραμείνει στην Παλαιστίνη, διατηρώντας την προσωπική της περιουσία, ακολούθησε τον άντρα της στη Λυών, αρχικά, και στην Ισπανία αργότερα. Εκεί χάνονται και τα ίχνη της.

Υπάρχει πλήθος ζωγραφικών πινάκων με πρωταγωνίστρια την Ηρωδιάδα και το ρόλο της στον αποκεφαλισμό του Ιωάννη, μεταξύ των οποίων αυτοί του Ρομανέλι, του Πάλμα, του Ντροστ, του Ανρί Λεβί. Αυτός ο τελευταίος είναι ο γνωστότερος, με τη Σαλώμη να προσφέρει σε δίσκο στη μητέρα της το κεφάλι του Βαπτιστή. Ωστόσο, κλασικότερο όλων είναι το μελόδραμα του Μασενέ « Ηρωδιάδα», όπερα σε τρεις πράξεις. Η πρώτη παράσταση του έργου δόθηκε στο θέατρο των Βρυξελλών, το 1881.

Ημερολόγιο καταστρώματος

5ος αιώνας π.Χ.

Οι γιορτές των «πλυντηρίων» στην Αθήνα, θέλουν το άγαλμα της Αθηνάς να οδηγείται «εν πομπή» στη θάλασσα, προκειμένου να ανανεώσει τις ιερές του ιδιότητες, εμβαπτιζόμενο στο νερό

29 μ.Χ.

Εμφάνιση του Ιωάννη του Προδρόμου στην έρημο της Ιουδαίος

30 μ.Χ.

Βάπτιση του Ιησού και αποκεφαλισμός του Ιωάννη

2ος αιώνας μ.Χ.

Πρώτη εμφάνιση της εορτής των Θεοφανείων στην Αίγυπτο, από τους αιρετικούς, όπως θεωρούνταν, του Βασιλειάδη

4ος αιώνας μ.Χ.

Επίσημη εμφάνιση της εορτής των Θεοφανείων, αρχικά ως μικτής με τα Χριστούγεννα. Πρόκειται για την πρώτη επίσημη εορτή της Ανατολικής Εκκλησίας

Διαχωρισμός των δύο εορτών

12ος αιώνας

Η εορτή των Θεοφανείων εμφανίζεται και στη Δυτική Εκκλησία

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 05.01.2025