Του Βασίλη Κεχαγιά

Από τα 1856 ακόμη, η Θεσσαλονίκη ανέλαβε επισήμως (με τη διακήρυξη του Χατί-Χαμαγιούμ) το ρόλο της σύνδεσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας με την ευρωπαϊκή τεχνολογία και το ευρωπαϊκό κεφάλαιο. Ουσιαστικά, επρόκειτο για μία γενικότερη και ευρύτερη γεωγραφικά διακήρυξη, ποιες άλλες πόλεις, ωστόσο, θα μπορούσαν να την υλοποιήσουν αρτιότερα, πέρα από την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, με τη δεύτερη μάλιστα να διαθέτει τα προνόμια μίας άμεσης και ευκολότερης οδικής και σιδηροδρομικής σύνδεσης με την Ευρώπη, δίχως να της λείπει το λιμάνι. 

Έτσι, με δυτικά κεφάλαια άρχισε η μετατροπή της πόλης σε κοσμοπολίτικο κέντρο της βαλκανικής χερσονήσου και γρήγορα απέκτησε τον ανάλογο «αέρα», προσελκύοντας σωρεία δραστήριων -απ’ όλες τις απόψεις- ατόμων.

Πρωτοκαθεδρία στην ανάληψη των κοινωφελών έργων είχαν οι βελγικές εταιρείες, οι οποίες από καιρό είχαν εισβάλλει στις οικονομικές υποθέσεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτό αποδεικνύεται και από έναν κατάλογο κατόχων ομολόγων του Οθωμανικού Δημοσίου που ανευρέθη και τις έχει σε δεύτερη θέση, ακόμη και πάνω από τους Βρετανούς. 

Οι Βέλγοι είχαν αναλάβει την κατασκευή του δικτύου «ανατολικών σιδηροδρόμων», ο εν Βρυξέλλαις κατεικοεδρεύων τραπεζίτης, βαρώνος Χιρς, ήταν αυτός που ανέλαβε το δίκτυο σύνδεσης της Κωνσταντινούπολης με την Ευρώπη, μέσω Θεσσαλονίκης και βελγικά κεφάλαια επενδύθηκαν στην Ηλεκτρική Εταιρεία (στην αρχή της σημερινής Βασιλέως Γεωργίου) και στο δίκτυό της, όπως και στους τροχιοδρόμους Θεσσαλονίκης.

Όσο να προσπαθήσει να βάλει τάξη στο ανύπαρκτο, κατά βάση, υδροδοτικό σύστημα, το νερό ήταν προνόμιο λίγων και πλουσίων. Το αγαθό αυτό διανεμόταν στην πόλη από τρία παλιά υδραγωγεία, στο Ρετζίκι, στο Χορτιάτη και στο Λεμπέτ (τη σημερινή Σταυρούπολη). Η διανομή πραγματοποιούταν με κτιστά κανάλια, τα οποία τροφοδοτούσαν κοινόχρηστες βρύσες, τις κρήνης και τις φιάλες ναών και τζαμιών, τις κιστέρνες και τα λουτρά. Μόνον ελάχιστοι Οθωμανοί αξιωματούχοι και εύποροι έμποροι διέθεταν βρύσες στους κήπους τους και αυτές με ελάχιστο νερό.

Σε συνέπεια και συνέχεια των προηγούμενων, το 1888 υπογράφηκε σύμβαση, μεταξύ Οθωμανικού Δημοσίου και Εταιρεία Υδάτων Θεσσαλονίκης, με την οποία θα ξεκινούσε η κατασκευή ενός εκσυγχρονισμένου υδροδοτικού δικτύου, με χρόνο εκπόνησης της μελέτης τους 18 μήνες και χρόνο έναρξης των εργασιών τα δύο έτη από την έγκριση των μελετών. Το πέρας, δε, των έργων προσδιορίστηκε στα πέντε χρόνια.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Το κοινωφελές έργο άρχισε να κατασκευάζεται, απ’ όσα προσφέρουν οι ιστορικές πληροφορίες, μετά την πρώτη σιδηροδρομική εγκατάσταση, το 1871, τη λειτουργία του γκαζιού, το 1890, και πριν από την κατασκευή του νέου λιμένος, το 1896, και την ηλεκτροδότηση, το 1907. Άρα, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ολοκληρώθηκε εντός της συμφωνημένης χρονικής προθεσμίας. Την επίβλεψη των έργων την ανέλαβε ο Αιμέ Κάιπερς, μετέπειτα διευθυντής της Εταιρείας.

Αναφέρεται ότι η ποιότητα του έργου σε τεχνικό επίπεδο ήταν αξιοθαύμαστη και η διανομή του νερού έφθασε σε κάλυψη ολόκληρου του αστικού ιστού και πέρα απ’ αυτόν. Για την εκτέλεση της σύμβασης κατατέθηκαν αρχικά από τους Βέλγους 5.000.000 φράγκα, ενώ αναλήφθηκε και η εκμετάλλευση, όπως και η διαχείριση του υδρευτικού δικτύου.

Στο ανατολικό του τμήμα, το δίκτυο καλύπτει έκταση τριών χιλιομέτρων από το Λευκό Πύργο και πλάτος περίπου 750 μέτρα από την παραλία. Τέσσερις χείμαρροι κατέληγαν στο φρεάτιο της περιοχής, αυτός του σημερινού πεδίου του Άρεως (απέναντι από την ΕΤ3), το οποίο πλημμύριζε συχνά-πυκνά, ένα δίπλα από τη σημερινή Σχολή Τυφλών (τότε Σχολή Κωνσταντινίδη), αυτό του Λαογραφικού Μουσείου και τέλος ένα στη σημερινή περιοχή Αναλήψεως. 

Το ανατολικό τμήμα του δικτύου δε είχε την αντίστοιχη και αρτιότερη οργάνωση του δυτικού, εκτός από το τμήμα της περιοχής Αγίας Τριάδας, του οποίου η χάραξη διατηρείται ως σήμερα, όπως και αυτή πάνω από τη σημερινή Λεωφόρο Στρατού.

Στο δυτικό τμήμα των αγωγών καταγράφεται η ανάγκη πλήρους ύδρευσης του σιδηροδρομικού σταθμού, του «κήπου των πριγκίπων» και της διασωλήνωσης παράλληλα της οδού Μοναστηρίου και 1.250 μέτρα πέρα από αυτήν, της σημερινής οδού 26ης Οκτωβρίου, καθώς και εκμετάλλευση του ρέματος της οδού Αναγεννήσεως.

Οι απαιτούμενες δεξαμενές τοποθετήθηκαν μία κοντά στη Μονή Βλατάδων και μία στην οδό Κασσάνδρου, εκεί όπου ως σήμερα λειτουργεί ως σταθμός εναλλαγής. Όσο για τον αγωγό απώθησης, που τροφοδοτεί τις παραπάνω δεξαμενές διερχόταν, με πρόχειρο σχεδιασμό, είναι αλήθεια, από τις οδούς Εγνατία-Βενιζέλου-Κασσάνδρου-Προφήτη Ηλία.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Έχει διασωθεί η σύμβαση η οποία υπογράφηκε μεταξύ Οθωμανικού Δημοσίου και Εταιρείας Υδάτων Θεσσαλονίκης (στη γαλλική γλώσσα), μέσω της οποίας πληροφορούμαστε τα εξής:

«Μεταξύ της Α’ Εξοχότητος του Ζιχνί πασά, υπουργού του Εμπορίου και των Δημοσίων Έργων, ενεργούντος εξ ονόματος της Αυτοκρατορικής Κυβερνήσεως και του Νεμλί Χαμδί Εφέντη, επιχειρηματίου, συνωμολογήθησαν τα κάτωθι:

Άρθρον 1: Η Αυτοκρατορική Οθωμανική Κυβέρνησις παραχωρεί υπό τους ακόλουθους όρους, εις τον Ναμλί Ζαδί Χαμδί Εφέντην, επιχειρηματίαν, το προνόμιον της τροφοδοσίας της πόλεως της Θεσσαλονίκης και των πέριξ, είτε δια των υδάτων των πηγών, των κειμένων κατά το σχέδιον, άνω της πόλεως και ων η λήψις δεν επιφέρει βλάβην εις ουδένα, είτε δια των υδάτων του Αξιού, λαμβανομένων εκ καταλλήλου σημείου του ποταμού, και ωθουμένων δια υψωτικής μηχανής εις υλψος αρκετόν δια να δύνανται να τροφοδοτήσωσιν την πόλιν όλην. Εν η περιπτώσει η υψωτική μηχανή εγκατασταθή εν τη περιοχή της πόλεως, ο εργολάβος υποχρεούται να επιτύχη την επίσημον συγκατάθεσιν της Δημοτικής Διοικήσεως Θεσσαλονίκης.

Άρθρον 2: Η διάρκεια της παραχωρήσεως θα είναι πεντήκοντα και ενός ετών από του φιρμανίου της παραχωρήσεως.

Άρθρον 3: Ο προνομιούχος οφείλει εντός 18 μηνών από της ημέρας της επιδόσεως του φιρμανίου παραχωρήσεως και της ανταλλαγής της παρούσης συμβάσεως να εκπονήση και να παρουσιάση εις το Υπουργείον των Δημοτικών Έργων τα σχέδια και διαγράμματα πλήρη, κατόπιν οριστικών μελετών και συμφώνως τοις όροις της συγγραφής υποχρεώσεων. Το Υπουργείον οφείλει εντός τριών μηνών από της παρουσιάσεώς των , να εξετάση τα ρηθέντα σχέδια και διαγράμματα και να εγκρίνη οία είναι εάν τα κρίνη κατάλληλα η δε εναντία περιπτώσει αφού επιφέρη τας δέουσας τροποποιήσεις.

Άρθρον 4: Ο εργολάβος υποχρεούται να αρχίση τας εργασίας, εξόδοις κινδύνοις, και απωλείας του, εντός δύο ετών από της ημέρας της ανταλλαγής της παρούσης συμβάσεως και να τελειώση επίσης εντός πέντε ετών από της ημέρας της εγκρίσεως των σχεδίων. Αι εργασίας οφείλουν να εκτελεσθούν συμφώνως προς τους τεχνικούς κανόνας και τους όρους της συνημμένης συγγραφής υποχρεώσεων, καθώς και τα εγκεκριμένα σχέδια και διαγράμματα, εν περιπτώση δε ανωτέρας βίας , η προθεσμία της εκτελέσεως θα παραταθή κατά διάρκειαν ίσην της διακοπής των εργασιών, υπό τον όρος, όπως ο προνομιούχος ειδοποιήσει αμέσως τας τοπικας αρχάς, καθώς και το Υπουργείον Δημοσίων Έργων.

Άρθρον 5: Το Υπουργείον των Δημοσίων Έργων θα επιβλέπη τα έργα δι’ ειδικών αντιπροσώπων κατά την εκτέλεσίν των μέχρι της αποπερατώσεώς τους και προ της παραλαβής. Η επίβλεψις θα πραγματοποιείται ωσαύτως εις την εκμετάλλευσιν και καλήν διατήρησιν των έργων κατά τη διάρκεια της παραχωρήσεως.

Ο προνομιούχος θα πληρώνη κατ’ έτος τη διαταγή του υπουργού των Δημοσίων Έργων και ως έξοδα επιβλέψεως ποσόν 150 λιρών Τουρκικών, πληρωτέων μηνιαίως κατά δωδέκατα και τούτου από της ημέρας της ωρισμένης δια την έναρξιν των εργασιών μέχρι της λήξεως της παραχωρήσεως.

Η υδροληψία

Στην εγκυρότατη μελέτη της Όλγας Τραγανού-Δεληγιάννη και του Γιάννη Ταμιωλάκη καταγράφεται όλη αυτή η μελέτη του πρώτου δικτύου ύδρευσης, μέσω ενός ανακαλυφθέντος χάρτη των σχετικών έργων. Για την περιοχή της υδροληψίας αναπτύσσουν τα συμπεράσματά τους:

«Από την αναφορά του μηχανικού Trulemans, από το 1912, έχουμε πληροφορίες τόσο για την ιδιαίτερη σημασία της περιοχής από όπου έγινε η υδροληψία, όσο και για τις φάσεις κατασκευής και λειτουργίας της όλης εγκατάστασης, καθώς και τεχνικές λεπτομέρειες της κατασκευής.

Σχετικά με τα εδάφη από τα οποία έγινε η υδροληψία, αναφέρεται ότι η πρώτη ομάδα φρεάτων ανοίχτηκε σε κρατικές περιοχές, ενώ οι υπόλοιπες σε κτήμα της ιδιοκτησίας Σαδίκ Μπεΐ, που αργότερα παραδόθηκε στην Εταιρεία.

Για τη σημασία της περιοχής από την οποία έγινε η υδροληψία παρατίθεται μια κρίση του Trulemans, η οποία θεωρείται ως η πλέον σημαντική. Ο μηχανικός αναφέρει ότι μετά από εξερεύνηση των εξοχών της Θεσσαλονίκης ότι δε θα πρέπει να αποκρύψει κάποιος ότι δεν υπάρχει στην περιοχή της Θεσσαλονίκης σημείο που να μπορεί να συγκριθεί σε υδροφόρα πλούτη με αυτήν που επιλέχθηκε για την άντληση του νερού. 

Η εκτίμηση αυτή συγκρίνεται με του ιστορικού Struck, που αναφέρει στα 1908 ότι οι πηγές αποδείχθηκαν τόσο αποδοτικές, ώστε έγινε δυνατό να αποφευχθούν επιπλέον αντλήσεις στα βόρεια και στα δυτικά της πόλης. Και σήμερα ακόμη, από εκεί αντλείται το κύριο μέρος του νερού που υδροδοτεί την πόλη.

Όσον αφορά στις φάσεις κατασκευής του έργου, ο Trulemans μας πληροφορεί ότι στην αρχή της εκμετάλλευσης (1892) λειτούργησαν δέκα φρέατα και μετά το 1907 άλλα πέντε. Στο κεφάλαιο των προτάσεων επέκτασης της εγκατάστασης για την κάλυψη των αναγκών της πόλης σε νερό, κατά την επόμενη τριακονταετία -περίοδος κατά την οποία προβλεπόταν ο διπλασιασμός του πληθυσμού της πόλης- αποδεικνύει η έρευνα της κατανάλωσης ότι το μέγεθος του κεντρικού συλλεκτηρίου υδραγωγείου αρκούσε και για τις μελλοντικές παροχές. 

Από το γεγονός μάλιστα ότι μόνο μετά το 1950 έγινε αναγκαία η αντικατάσταση του υδραγωγείου μπορούμε να καταλήξουμε σε συμπέρασμα ότι το έργο τόσο σε μελέτη όσο και σε κατασκευή υπήρξε μακρόπνοο και ανταποκρίθηκε τόσο στις τότε τρέχουσες όσο και στις μελλοντικές ανάγκες της πόλης».

Ημερολόγιο καταστρώματος

1871

Εγκατάσταση της πρώτης σιδηροδρομικής γραμμής στη Θεσσαλονίκη

1888

Υπογραφή σύμβασης για την κατασκευή δικτύου ύδρευσης στη Θεσσαλονίκη

1890

Λειτουργεί η εταιρεία γκαζιού

1892-93

Υπολογίζεται ως χρόνος λειτουργίας του δικτύου υδροδότησης

1896

Λειτουργούν οι νέες εγκαταστάσεις λιμένος

1903

Αρχή λειτουργίας της Ηλεκτρικής Εταιρείας

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 07.05.2023