Μνήμες από τον ερχομό των προσφύγων πριν από 100 χρόνια «ξυπνούν» αυτές τις μέρες στην Καβάλα, σε έναν χώρο που από κεντρικό μουσουλμανικό μνημείο μετατράπηκε σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης, χριστιανικής Καβάλας.

Το ξακουστό τζαμί του Ιμπραήμ Πασά στην Καβάλα αποτέλεσε το κέντρο της αγοράς όπως αυτή αναπτύχθηκε τη δεκαετία 1520 - 1530, μετά από σειρά έργων υποδομής που διέταξε ο Σουλεϊμάν ο μεγαλοπρεπής. Τα έργα αυτά δημιούργησαν τις συνθήκες για την ανάπτυξη μιας μεγαλύτερης πόλης. Ανάμεσά τους και το υδραγωγείο, οι γνωστές Καμάρες.

Περιστοιχισμένο από πολλά δημόσια κτίσματα έμεινε στην ιστορία ως «το μεγάλο τζαμί της αγοράς» (Τσαρσί Τζαμί). Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924, το συγκεκριμένο τέμενος είχε ενσωματωθεί στις δραστηριότητες της αγοράς. Στέγαζε το μονοπώλιο άλατος, πρατήρια τροφίμων μέχρι και ταβέρνα.

Θα ήταν αναμενόμενο να μετατραπεί και αυτό το τζαμί σε χριστιανική εκκλησία, όπως συνέβη σχεδόν αυτόματα με πολλά τεμένη σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Η Καβάλα των 10.000 περίπου χριστιανών, μετρούσε το 1922 μόλις 4 εκκλησίες (Παναγίας, Αγίου Παύλου, Αγίου Ιωάννη και Αγίου Αθανασίου). Η τεράστια προσφυγική ροή τετραπλασίασε τον χριστιανικό πληθυσμό. Οι πρόσφυγες έφεραν μαζί τους πολλά οικογενειακά κειμήλια από τις χαμένες πατρίδες, που αποτέλεσαν και τα πρώτα αντικείμενα για τον χριστιανικό ναό που προσπαθούσαν να δημιουργήσουν.

Για τη λειτουργία του όμως υπήρξαν έντονες αντιδράσεις. Όχι από μερίδα της τοπικής κοινωνίας αλλά από… την Εθνική Τράπεζα η οποία διαχειριζόταν το κτίριο μαζί με άλλα «ανταλλάξιμα ακίνητα» και σκόπευε να προχωρήσει στην εμπορική του αξιοποίηση. Μάλιστα για να σταματήσει η κατάληψη από τους πρόσφυγες, δόθηκε εντολή για να χτιστεί η είσοδος του ναού. Οι αντιδράσεις του κόσμου κράτησαν πολλά χρόνια. Καταλήψεις, καταστολή από την χωροφυλακή, μαζικές διαδηλώσεις. Στο τέλος κατάφεραν τη λειτουργία του κτιρίου ως εκκλησία και κάπως έτσι αποτράπηκε η χρήση του ως ταβέρνα.

Στα χρόνια που πέρασαν, ο ναός αποτέλεσε το σημείο αναφοράς στην αγορά της Καβάλας αλλά και το πνευματικό κέντρο των προσφύγων που προίκισαν το νέο ναό με τα οικογενειακά κειμήλια που έφεραν μαζί τους μετά τον ξεριζωμό.

Τα αντικείμενα αυτά (εικόνες, ευαγγέλια, αγιοπότηρα, ένας Επιτάφιος κ.α.) αποτελούν την ιστορική συλλογή του ναού η οποία πλέον παρουσιάζεται στο κοινό της πόλης μέσα από μια έκθεση που θα λειτουργεί όλο τον Σεπτέμβριο στο παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου, μέσα στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου.

«Πολλά από τα αντικείμενα έχουν συντηρηθεί και έχουν χρονολογηθεί» εξηγεί στη «ΜτΚ» ο επιμελητής της έκθεσης Γιώργος Μιχαηλίδης, περιγράφοντας κειμήλια που «διηγούνται» την ιστορία των προσφύγων της Καβάλας.

Για την ιστορία:

- στο σημείο του σημερινού ναού εικάζεται ότι αποβιβάστηκε ο Απόστολος Παύλος το 49 μ.Χ, κατά την πρώτη άφιξή του σε ευρωπαϊκό έδαφος και συγκεκριμένα στην τότε Νεάπολη πριν μεταβεί μέσω της Εγνατία Οδού στους Φιλίππους. Εδώ και αρκετά χρόνια στην πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου που «κοιτά» στο λιμάνι της Καβάλας έχει αναγερθεί ένα μνημείο (έργο του ζωγράφου Βλασίου Τσοτσώνη και του ψηφιδογράφου Pino Pastorutti) τιμώντας τα πρώτα του βήματα του Αποστόλου Παύλου στον ελλαδικό χώρο.

- στην εφημερίδα «Κήρυξ» περίπου 95 χρόνια πριν, φιλοξενείται δήλωση του βυζαντινολόγου του ΑΠΘ Τζαννή Παπαδόπουλου ο οποίος υποστηρίζει ότι το τέμενος χτίστηκε πάνω στα ερείπια παλιάς χριστιανικής εκκλησίας. Χαρακτηρίστηκε τότε φυσιολογική εξέλιξη να επανέλθει ως χώρος χριστιανικής λατρείας.

- το 2016 η τουρκική κυβέρνηση περιέλαβε το κτίριο του σημερινού ναού Αγίου Νικολάου σε μια λίστα με 19 πρώην τζαμιά στην Ελλάδα, για τα οποία ζητούσε από την Ελλάδα να επαναλειτουργήσουν ως μουσουλμανικά τεμένη. Στην ίδια λίστα ήταν και το Χαλίλ Μπέη Τζαμί, που σήμερα λειτουργεί ως χώρος πολιτισμού στη χερσόνησο της Παναγίας στην Καβάλα, αλλά και το Γενί Τζαμί στη Θεσσαλονίκη.

* Δημοσιεύτηκε στη "ΜτΚ" στις 17/18.09.2022