Στην Άνω Μηλιά Πιερίας, σε 1000 μ υψόμετρο και πιο πάνω από τον οικισμό, κοντά στο καταφύγιο του Ορειβατικού Συλλόγου(ΕΟΣ), υπάρχει μια βαθιά σπηλιά. Κάτι σαν μυστικό υπόγειο πέρασμα που ο θρύλος το 'χει συνδέσει με τον Πύργο των λεοντόκαρδων Λαζαίων.

Απ’ αυτό το μυστικό πέρασμα λένε οι διηγήσεις των παππούδων ξέφυγαν των Τούρκων οι πολιορκημένοι επαναστάτες που πήραν μέρος στην μάχη της Μηλιάς...
Ήταν 2 Απριλίου του 1822 , σε μια κρίσιμη καμπή της Ελληνικής Επανάστασης που είχε ξεσπάσει την προηγούμενη χρονιά. Τα χωριά των Πιερίων με επικεφαλής την ξακουστή οικογένεια των κλεφταρματολών Λαζαίων, είχαν μπει στον αγώνα, αλλά πλήρωναν ήδη βαρύ φόρο αίματος καθώς τα ασκέρια των Οθωμανών είχαν καταφθάσει στην περιοχή να τους υποτάξουν.

Η ανατίναξη του Πύργου των πολιορκημένων

Η εξέγερση των Πιερίων, η τελευταία απ' όσες είχαν εκδηλωθεί στην Μακεδονία τον πρώτο χρόνο της ελληνικής επανάστασης πνίγηκε στο αίμα και οι επαναστάτες έδωσαν στο τελευταίο οχυρό τους ,στον Πύργο των Λαζαίων, την ύστατη μάχη. Πολιορκημένοι υπέκυψαν τελικά στις ισχυρότερες δυνάμεις του εχθρού. Δεν παραδόθηκαν όμως. Ο Πύργος που είχαν οχυρωθεί ανατινάχθηκε την τελευταία στιγμή. Κανένας, ακόμη και σήμερα, δεν είναι σε θέση να πεί με βεβαιότητα αν τον ανατίναξαν τα μέλη της οικογένειας των Λαζαίων ή από τις βολές των εχθρών που τον πολιορκούσαν. Βέβαιο θεωρείται, ότι ένας σημαντικός αριθμός από τους πολιορκημένους κατάφερε να ξεφύγει από το κρυφό πέρασμα που οδηγούσε μακριά από τα υπόγειά του μέσα βαθιά στο δάσος σε μια απρόσιτη πλαγιά.

Οι Λαζαίοι , οι συγγενείς τους και οι υπόλοιποι αγωνιστές από τον Όλυμπο και τις άλλες περιοχές της Μακεδονίας που είχαν προστρέξει στο κάλεσμά τους σκόρπισαν τότε σε όλη την Ελλάδα. Μια μεγάλη ομάδα πολεμιστών είναι σίγουρο ότι κατέβηκε στην επαναστατημένη Πελοπόννησο όπου συνέχισαν τον αγώνα. Άλλοι πέρασαν στην Σκιάθο(περίπου 160 οικογένειες) . Τα περισσότερα γυναικόπαιδα (260 οικογένειες) μετά το χαλασμό της Μηλιάς και των γύρω χωριών το 1822 εγκαταστάθηκαν στην Αταλάντη Φθιώτιδας (όπου η Ιστορία τους ξαναβρίσκει σε άλλους κατοπινούς εθνικούς αγώνες και μάχες...) Λιγότεροι σκόρπισαν κυνηγημένοι στις γύρω πλαγιές δυτικά των Πιερίων και προς τον Όλυμπο. Πίσω τους ο πύργος κάπνιζε, ένας σωρός από πέτρες και χώματα...

Κλειώ, η μούσα της Ιστορίας

Καμμιά φορά λένε οι γεροντότεροι, μέσα από το πέρασμα του Πύργου των Λαζαίων ακούγεται κάτι σαν...μπαταριά! Κάτι σαν υπενθύμιση,«...είμαστε ακόμη εδώ...Μην μας ξεχνάτε...»
Κάποιοι Μηλιώτες υποθέτουν ότι δεν μπορεί να είναι μπαταριά αλλά πιθανόν «κάποια πέτρα που ξεκολλάει με τον καιρό απ’ τα βράχια και σκάει μέσα στη σπηλιά...» Άλλοι πάλι , λένε, ότι μπορεί να είναι ο «οργισμένος χτύπος» από την άλλη πλευρά, απ’ την Κλειώ, για εκείνους τους ιστορικούς που δεν κατέγραψαν καλά στα κιτάπια τους την τρανή θυσία και την προσφορά των δικών της πολεμιστών στο βουνό των Μουσών...

Αυτή η απουσία της Μηλιάς από τα ιστορικά εγχειρίδια της εκπαίδευσης και κάποιες σκόρπιες ανιστόρητες απόψεις ότι η Μακεδονία είχε περιορισμένη προσφορά στο ξεκίνημα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα είναι μάλλον ο...λόγος που κάνει τις πέτρες να κυλούν και να συντηρούν τον αχό της τελευταίας μάχης στην Μηλιά... Γιατί τα πρόσωπα των Λαζαίων, ο Λάζος, ο Τόλιος (που αξιώθηκε να γίνει στα 1829 και χιλίαρχος,γενιές, πατεράδες, γιοί κι αδέρφια της Μηλιάς), ο Γεωργάκης Ολύμπιος, ο Σάλας, ο Γούλας, ο Διαμαντής, ο αδελφός του Νικόλαου Κασομούλη, ο Μήτρος, οι αδούλωτοι στην ψυχή ορεσίβιοι των Πιερίων, του ξακουστού Ολύμπου και των Χασίων βγήκαν στον ίδιο πόλεμο, συντάχθηκαν στον ίδιο αγώνα, που είχαν μπει λίγους μήνες πριν ο Εμμανουήλ Παπάς, οι μοναχοί του Αγίου Όρους, οι πολιορκημένοι της Κασσάνδρας, η Ποτίδαια, τα Βασιλικά, η Ρεντίνα, η Θεσσαλονίκη, ο Καρατάσος, ο Γάτσος, ο καπετάν Χάψας και άλλοι. Πιέρια και η Νάουσα εξεγέρθηκαν την ίδια χρονική περίοδο μήνες αργότερα από άλλες περιοχές της Μακεδονίας, καθυστέρηση που ευνόησε τον εχθρό, συγκέντρωσε τις δυνάμεις του και κατάφερε να καταστείλει τις κινήσεις τους. Τότε ήταν που προστέθηκαν άλλα 120 ολοσχερώς κατεστραμμένα χωριά στα 79 που είχαν την ίδια τύχη λίγους μήνες νωρίτερα. Αλλά η Επανάσταση στην Μακεδονία μόνο χαμένη δεν πήγε αφού μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις των Οθωμανών απασχολούνταν στη Μακεδονία επί ενάμιση χρόνο δίνοντας την δυνατότητα στους εξεγερμένους στη νότια Ελλάδα να κερδίζουν έδαφος.

Η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση υπήρξε μιας πρώτης τάξεως αφορμή για τους κατοίκους της Μηλιάς να επαναφέρουν τις μορφές των Λαζαίων και των άλλων αγωνιστών της περιοχής τους στο προσκήνιο και να φωτιστούν τα ιστορικά γεγονότα του 1822 στα Πιέρια.

«Η οικογένεια των Λαζαίων είναι μια ξεχωριστή περίπτωση στο διάβα της ελληνικής ιστορίας λέει στο ΑΠΕ ΜΠΕ ο συνταξιούχος φιλόλογος Γιάννης Πούλιος. Γιατί οι Λαζαίοι και τα «λαζόπουλα» είναι πάντα εκεί. Πρώτοι στα κινήματα κατά των Τούρκων, καπεταναίοι , κλεφταρματολοί, σε σύγκρουση για 10 χρόνια με τον Αλή Πασά και το γιό του Βελή, κάποιοι και με τους κουρσάρους του Αιγαίου κατά του εχθρού....Η γενέτειρά τους η Μηλιά, είναι από το 1537 αρματολίκι μαζί με την Ελασσόνα, τα Σέρβια, τη Βέροια. Είναι παρόντες αργότερα στα Ορλωφικά και στα 1805 όταν οι οπλαρχηγοί του Ολύμπου συναντιούνται με τον Θόδωρο Κολοκοτρώνη στο Άγιον Όρος, ένας από την οικογένεια των Λαζαίων είναι εκεί...Αλλά και στη μάχη της Ορμύλιας και στα 1809 στην επαναστατική κίνηση στη Θεσσαλία.Και αλλού... Κι όταν άρχισαν τον δικό τους αγώνα οι Λαζαίοι στα 16 χωριά του αρματολικιού» λέει ο Γιάννης Πούλιος «δεν ήταν μόνοι τους. Ενάμισι μήνα πριν, είχε αποβιβαστεί στο Ελευθεροχώρι Πιερίας σώμα ανδρών από την Νότια Ελλάδα και πριν συμπτυχθούν στη Μηλιά είχαν δώσει σκληρές μάχες στον Κολινδρό, στον Κοκκινοπλό και τον Άγιο Δημήτριο...». Ο Νικόλαος Κασομούλης- ο λιγότερο προβεβλημένος στα κατοπινά ως ιστορικός της Επανάστασης- αναφέρεται στους Λαζαίους και στους άλλους κλεφταρματολούς των “ ορέων”: «...Θαρρούσαμε ότι αυτοί είναι προορισμένοι διά την σωτηρία του έθνους...»

Τα όπλα των Λαζαίων

Ο κ Πούλιος μαζί με τον ομότιμο καθηγητή Αθανάσιο Μπίντα , τον πρόεδρο του Συλλόγου Κάτω Μηλιάς «οι Λαζαίοι» Γιώργο Χανδόλια , τα μέλη και κατοίκους της περιοχής ξεκίνησαν πρόπερσι μια εκστρατεία ενημέρωσης με σκοπό να γίνει περισσότερο γνωστή η συμμετοχή της Μηλιάς και η συνεισφορά των Πιερίων στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Σε ανοιχτή επιστολή του προς το Δήμο και τους φορείς της Πιερίας «για την ανάδειξη της τοπικής μας ιστορίας, των αγώνων και των θυσιών των Πιεριέων στην απελευθέρωση του έθνους με επίκεντρο την οικογένεια των Λαζαίων», ο ομότιμος καθηγητής Αθ. Μπίντας κατέθεσε μάλιστα σειρά προτάσεων : Για την θέσπιση της 2ας Απριλίου 1822 ως ημέρα μνήμης για την σφαγή, τον χαλασμό της Μηλιάς και της ανατίναξης του Πύργου των Λαζαίων. Να τιμηθούν οι ηρωικές μορφές των αγωνιστών που προέρχονταν απ όλα τα ορεινά χωριά του Ολύμπου και των Πιερίων με ονοματοδοσίες οδών. Να στηθεί προτομή του γενάρχη «Έξαρχου» Λάζου(100 απόγονοι του οποίου θυσιάστηκαν για την ελευθερία του τόπου από το1690 και μέχρι το 1912 σύμφωνα με τα αρχεία της Μακεδονίας). Να μεταφερθούν στην περιοχή και να εκτεθούν για τον κόσμο τα όπλα των Λαζαίων που φυλάσσονται δεκαετίες τώρα στο κτίριο της παλιάς Βουλής στην Αθήνα. Να γίνουν αδελφοποιήσεις του Δήμου με Αταλάντη, Σκιάθο κα.

Ο δήμαρχος Κώστας Κουκοδήμος και η διοίκηση του Δήμου Κατερίνης στην διοικητικά όρια του οποίου υπάγονται Άνω και Κάτω Μηλιά παρά τα εμπόδια που είχε δημιουργήσει η πανδημία ανταποκρίθηκε άμεσα κι ανέλαβε όλη την προσπάθεια, η μάχη της Μηλιάς και τα ιστορικά γεγονότα του 1822 να διασωθούν στη συλλογική μνήμη των Πιεριέων και όλων.
«...Καθιερώσαμε την 2α Απριλίου ως τοπική αργία- μνήμης στο δημοτικό διαμέρισμα της Κοινότητας Μηλιάς ικανοποιώντας ένα διαχρονικό αίτημα πολιτιστικών συλλόγων και φορέων της Δημοτικής Ενότητας Πέτρας. Τιμήσαμε για πρώτη φορά πέρυσι την ιστορική επέτειο των 200 χρόνων από τη Μάχη της Μηλιάς (και την ανατίναξη του Πύργου των Λαζαίων) και την εντάξαμε στο επίσημο πρόγραμμα των θεσμοθετημένων εκδηλώσεών μας. Ήταν επιβεβλημένη και ιστορικά αναγκαία η απόφασή μας με την οποία καταξιώνεται ακόμα περισσότερο η ηρωική μάχη στην οποία θυσιάστηκαν μέλη της οικογένειας των Λαζαίων και 600 αγωνιστές από την ευρύτερη Πιερία ανέφερε στο ΑΠΕ- ΜΠΕ ο κ. Κουκοδήμος. Για εμάς πρόσθεσε ο δήμαρχος, η Μάχη της Μηλιάς είναι μνημείο εθνικής αυτογνωσίας. Η θυσία των αγωνιστών δεν είναι πια ένα τοπικό γεγονός. Ανήκει στην Πιερία, στη Μακεδονία, σε όλη την Ελλάδα...»

2 Απριλίου, ημέρα μνήμης για τα Πιέρια

Πέρυσι η μάχη της Μηλιάς τιμήθηκε επισήμως με δοξολογία, ομιλίες, απαγγελία ποιημάτων, επιμνημόσυνη δέηση, κατάθεση στεφάνων. Αποσπάσματα απ τα 20 δημώδη άσματα που εξυμνούν την ανδρεία των Λαζαίων και την Μηλιά και διασώθηκαν από γενιά σε γενιά κι από στόμα σε στόμα, ακούστηκαν μπροστά στα ερείπια του Πύργου των Λαζαίων που παραμένουν ως σήμερα αδιάψευστος μάρτυρας των δραματικών γεγονότων της Κυριακής του Πάσχα του 1822.
Εκείνη η υπόκωφη μπαταριά ή η πέτρα στο υπόγειο πέρασμα «ορκίζονται» κάποιοι απ τους συμμετέχοντες πέρυσι δεν ακούστηκε...
Φέτος ο Δήμος , οι κάτοικοι οι σύλλογοι των «Λαζαίων», του «Αι Γιώργη», της «Αγίας Παρασκευής» της Κάτω-Μεσαίας και Ανω Μηλιάς έχουν ετοιμαστεί και πάλι να τιμήσουν τους προγόνους τους την ερχόμενη Κυριακή. Και θα ανηφορίσουν το δίχως άλλο, το πρωί της Κυριακής για την αετοφωλιά των Λαζαίων στα Πιέρια Όρη, να στεριώσουν την μνήμη τους να μην χαθούν...