Είναι μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού οι άνθρωποι στη Θεσσαλονίκη που σου έρχονται στο μυαλό όταν αναζητάς πρόσωπο που να αντιστοιχεί στον χαρακτηρισμό… εξπέρ της φωτογραφίας.

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου είναι σίγουρα ένας από αυτούς.

Έχοντας στο ενεργητικό του μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για το αντικείμενο αυτό, με αμέτρητες επιμέλειες σε φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις, ο γνωστός ερευνητής της φωτογραφίας και επιμελητής του MOMus – Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης δικαίως είναι από τους ανθρώπους που αναζητάς πάντα όταν χρειάζεσαι απαντήσεις σε ερωτήματα που σχετίζονται με την τέχνη αυτή.

Τώρα, συμπληρώνοντας τριάντα χρόνια από τότε που δειλά ξεκίνησε να γράφει και να δημοσιεύει, προχωρά σε μια ανθολογία με τίτλο «Η φωτογραφία ως αίνιγμα», η οποία περιλαμβάνει κείμενά του που αφορούν τη σύγχρονη ελληνική φωτογραφία (εκδόσεις University Studio Press). «Δεν κατάλαβα πώς γέμισαν αυτές οι δεκαετίες, ούτε πώς αθροίστηκε ένας μεγάλος αριθμός κειμένων. Κατάλαβα μάλλον αργά ότι η φωτογραφία, εκτός από τέχνη την οποία μελετούσα συστηματικά, είχε γίνει και μια καλή δικαιολογία για να καλλιεργώ την αγάπη μου για τη γραφή. Η ‘γενεθλιακή’ λοιπόν συγκυρία ενώθηκε με την επιθυμία να βρεθεί μια επιλογή από αυτά σε μια έκδοση, καθώς βρίσκονται διεσπαρμένα σε διαφορετικές εκδόσεις, λευκώματα και έντυπα. Και ευχαριστώ θερμά το University Studio Press που ανταποκρίθηκε σ’ αυτή την επιθυμία, αναγνωρίζοντας τη σημασία της για μένα προσωπικά, ελπίζω και για το κοινό», λέει στο makthes.gr ο ερευνητής.

Σαν τις ψηφίδες ενός μωσαϊκού

Μέσω της ανάδειξης των κειμένων αυτών παρουσιάζονται οι διαφορετικές γενιές και τεχνοτροπικές προσεγγίσεις των τελευταίων τριάντα ετών. Είναι αντιπροσωπευτικά καταστάσεων ή φάσεων και γράφτηκαν με διαφορετικές αφορμές. «Κάποια από αυτά, όπως το κείμενο για τις φωτογραφίες Marlboro ή εκείνο για το Άσυλο της Λέρου, αντιπροσωπεύουν νομίζω σημαντικές στιγμές για τη δική μου εξέλιξη. Ορισμένα γράφτηκαν από προσωπική ανησυχία, άλλα πάλι υπήρξαν προτάσεις συνεργασίας –ενίοτε και επιμέλειας έκδοσης- από τους ίδιους τους φωτογράφους. Κάθε τέτοια πρόταση είναι σημαντική για μένα, καθώς με βάζει να αναρωτηθώ πράγματα που διαφορετικά δεν θα με προβλημάτιζαν ίσως, σαν να φτιάχνεις τις ψηφίδες ενός μωσαϊκού το σχέδιο του οποίου σχηματίζεται αργά, και βοηθά να καταλάβει κανείς τη φωτογραφία, τον κόσμο, τον εαυτό του».

Έτσι, στις 224 σελίδες του τόμου καταγράφονται κείμενα που αναφέρονται στις δουλειές γνωστών φωτογράφων: Κώστα Μπαλάφα, Γιώργου Δεπόλλα, Βίκτορα Κοέν, Στέλιου Ευσταθόπουλου, Γιάννη Ψυχοπαίδη, Πάρι Πετρίδη, Πάνου Κοκκινιά, Κωστή Αντωνιάδη, Χρήστου Χρυσόπουλου, Άρι Γεωργίου, Γιάννη Παντελίδη, Αβραάμ Παυλίδη. Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου περιγράφει με όλους μια ξεχωριστή σχέση. «Με κάποιους μας συνδέει πλέον βαθιά φιλία, κάποιοι με επηρέασαν καίρια με το ίδιο το έργο τους. Για κάποιους ισχύουν ίσως και τα δυο. Με μερικούς ήταν ίσως απλά μια δημιουργική συνάντηση. Πάντως μελετώντας τις φωτογραφίες τους αισθάνεσαι μετά από κάποιο διάστημα σαν να ήσουν λίγο πίσω από τον αγκώνα τους όταν αυτές δημιουργούνταν, ένα είδος προνομιακού θεατή που προσπαθεί να κατανοήσει τις αιτίες που τις γέννησαν. Σε κάθε περίπτωση τους ευχαριστώ όλους για τη συνεργασία και την εμπιστοσύνη. Ελπίζω ότι ήταν γόνιμη και γι’ αυτούς όσο και για μένα και πως κάποιοι ίσως έμαθαν επίσης κάτι για το έργο τους από τη διασταύρωση των δρόμων μας», τονίζει.

Η φωτογραφία τείνει να επηρεάζει με τον δικό της σιωπηλό τρόπο

Παρακολουθώντας κάποιος το σύνολο της δουλειάς του Ηρακλή Παπαϊωάννου θα μπορούσε να διαπιστώσει πως για εκείνον η συγγραφική δραστηριότητα είναι μια… εμμονική ίσως απόπειρα να διαπεράσει κανείς το περιτύλιγμα και να αγγίξει το περιεχόμενο, σ’ ένα μέσο όπως η φωτογραφία, στο οποίο αυτά τα δύο συμπιέζονται δυναμικά στα όρια μιας επιφάνειας. Μέσα από την πολυεπίπεδη εμπειρία του στην τέχνη αυτή πόσο θεωρεί τελικά ότι η σύγχρονη φωτογραφία επηρεάζει τη συλλογική συνείδηση; «Ένα πράγμα που βρίσκω γοητευτικό όσο και ανησυχητικό για τη φωτογραφία είναι ότι τείνει να επηρεάζει με το δικό της σιωπηλό τρόπο τους ανθρώπους πολύ βαθύτερα από ότι ίσως καταλαβαίνουν και να διαμορφώνει τόσο τη συλλογική όσο και την ατομική συνείδηση. Δεν αναφέρομαι αναγκαστικά στην υψηλή τέχνη, αλλά σε κάθε είδος φωτογραφικής εικόνας: από την αναμνηστική και την πλημμύρα των κοινωνικών δικτύων, μέχρι το φωτορεπορτάζ, τη φωτογραφία μόδας και φυσικά τη διαφήμιση. Διανύουμε μια φάση του ανθρώπινου πολιτισμού στην οποία ο άνθρωπος έχει αποκτήσει εποπτεία πολλών πραγμάτων από απόσταση, μέσα από εικόνες, επεκτείνοντας θεαματικά την επικράτεια της γνώσης του. Αν οι εικόνες όμως αντικαθιστούν την άμεση εμπειρία, καλό είναι να αναρωτηθούμε ποιος τις παράγει και για ποιο σκοπό. Τι ανάγκες ικανοποιούν και με ποιο τρόπο. Η φωτογραφία είναι λίγο σαν το μαχαίρι: πρέπει να προσέξεις από πού θα το κρατήσεις. Η διαφορά είναι ότι με το μαχαίρι αυτό είναι σαφές. Με τη φωτογραφία όχι», απαντά.