Τον Σεπτέμβριο του 1922, ο πλοίαρχος του Ιαπωνικού εμπορικού πλοίου TOKEI MARU αποφάσισε να αδειάσει τα αμπάρια του και να πετάξει στη θάλασσα πολύτιμα εμπορεύματα όπως μετάξι προκειμένου να σώσει τις ζωές 825 Ελλήνων και Αρμενίων προσφύγων, τους οποίους μετέφερε στον Πειραιά, μακριά από την οργή των Τούρκων και την καιόμενη Σμύρνη.

Επί εκατό χρόνια το όνομα του πλοιάρχου που έσωσε τόσες ψυχές από βέβαιο θάνατο παρέμενε στο σκοτάδι. Ιστορικοί, ερευνητές και συγγραφείς από την Ιαπωνία, την Αυστραλία, τις ΗΠΑ και την Ελλάδα έκαναν έρευνα σε αρχεία ελληνικών, ιαπωνικών και αμερικάνικων εφημερίδων της εποχής αλλά και σε νηολόγια και έγγραφα. Όμως η λύση του μυστηρίου με την ταυτότητα του πλοιάρχου ήρθε χάρη στην επιμονή του σκηνοθέτη Ζάχου Σαμόλαδα, που εδώ και χρόνια ερευνά την ιστορία του Tokei Maru. Με βάση τα στοιχεία που συνέλεξε δημιούργησε την ομώνυμη ταινία animation. Συνεχίζοντας την έρευνα, βρήκε και νέα στοιχεία που περιλαμβάνονται στο βιβλίο Tokei Maru που συνυπογράφει με την Ελένη Ανδρεάδου, ενώ ετοιμάζει και το σχετικό ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους.

Τα πέντε ταξίδια του Tokei Maru από τη Σμύρνη

Σύμφωνα με τα στοιχεία που εντόπισε στα αρχεία της εποχής, τον Μάιο του 1922 το Tokei Maru ξεκινά φορτωμένο με εμπορεύματα από το Dairen (σημερινό Dalian της Κίνας) για το ταξίδι που θα το φέρει στη Μεσόγειο. Η πορεία του στα λιμάνια της Άπω Ανατολής καταγράφεται στις ναυτιλιακές ειδήσεις της αγγλόφωνης εφημερίδας South China Morning Post.

Το Tokei Maru, έφτασε στο λιμάνι της Σμύρνης στις 20-21 Αυγούστου του 1922, όταν πια οι πρόσφυγες με τις αποσκευές τους είχαν πλημμυρίσει την προκυμαία από άκρη σε άκρη. Γέμισε αμέσως με επιβάτες που πλήρωσαν τα ναύλα τους, τούς αποβίβασε στη Μυτιλήνη, και μετά τρεις μέρες, το βράδυ της Τετάρτης 24 Αυγούστου, επέστρεψε και πάλι στη Σμύρνη.

Τα ξημερώματα της 26ης προς 27ης Αυγούστου 1922 το Tokei Maru έφτασε στον Πειραιά με 1.600 πρόσφυγες. Η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης «Φως» αναφέρει την έλευση 23 Τούρκων αιχμαλώτων και στασιαστών από το Αρδαμύτιο, ενώ η «Αστραπή» αναφέρει την άφιξη ανωτέρων και κατωτέρων δικαστικών υπαλλήλων με το Tokei Maru σε αυτό το πρώτο δρομολόγιο.

Στις 3 Σεπτεμβρίου του 1922 ο «Ελεύθερος Τύπος» περιγράφει στις τραγικές στιγμές των κατοίκων της Σμύρνης και αναφέρει ότι στο λιμάνι υπάρχουν έξι εμπορικά πλοία, δύο Γαλλικά, δύο Ιταλικά, ένα Αμερικανικό και ένα Ιαπωνικό -αλλά μόνο οι Αμερικανοί και οι Ιάπωνες σώζουν αδιακρίτως. Την ίδια μέρα, την είδηση για τον Ιάπωνα πλοίαρχο που σώζει πρόσφυγες καταγράφει στο πρωτοσέλιδο της η εφημερίδα «Σημαία» του Πειραιάκαι ο «Ριζοσπάστης» που κάνει λόγο για άφιξη 2.000 προσφύγων με το Τokei Maru.

Στις 4 Σεπτεμβρίου 1922 το πλοίο επέστρεψε άλλη μια φορά στον Πειραιά, μεταφέροντας αυτή τη φορά 325 πρόσφυγες, κυρίως γυναίκες και παιδιά.

Η εφημερίδα ΣΚΡΙΠ αποτυπώνει την ιστορία που πέρασε στα όρια του μύθου, την στάση του Ιάπωνα πλοιάρχου που δεν κατονομάζεται, των αντιπροσώπων της εταιρείας αδελφών Λου και της μεταφοράς 325 προσφύγων στον Πειραιά.

«Μην πειράξετε ούτε μια τρίχα προσφύγων»

Υπολογίζεται ότι με τα πέντε δρομολόγια που του Tokei Maru σώθηκαν 4.500 άτομα, κυρίως Έλληνες και Αρμένιοι, κάτι που ο κ. Σαμολαδάς διασταύρωσε από τις εφημερίδες της εποχής και το υλικό από το βιβλίου του αντισυνταγματάρχη Σπυρίδωνα Κλαυδιανού «Σκηνές φρίκης από την Μικρασιατική τραγωδία» που γράφηκε το 1928 και εκδόθηκε στην Αθήνα το 1930. Ο Κλαυδιανός στο βιβλίο του αναφέρει: «Σε διάστημα μιας μόνο ώρας γέμισε και πάλι με τον πανικόβλητο και τρομοκρατημένο κόσμο, και έφυγε για την Μυτιλήνη, τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά» (σ. 176). «Το μεσημέρι της 3ης Σεπτεμβρίου τρία ατμόπλοια εισήλθαν με τη σειρά στο λιμάνι της Σμύρνης και αγκυροβόλησαν πολύ κοντά στην προβλήτα της Πούντας. … (Ένα από αυτά ήταν) το ίδιο εκείνο (ιαπωνικό) ατμόπλοιο. Επανερχόταν για τέταρτη φορά στο λιμάνι της Σμύρνης, και για τέταρτη φορά γέμιζε ως τα κατάρτια με απελπισμένο και πανικόβλητο κόσμο, που δόξαζε τον καπετάνιο και το πλήρωμα του ατμοπλοίου εκείνου που κατόρθωσε να σώσει τόσες ψυχές από το χωράφι του Τούρκου» (σ. 176-177).

Είναι συγκινητική και η περιγραφή της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ, στο φύλλο της 4ης Σεπτεμβρίου 1922 και στο κείμενο με τίτλο «Η γενναία στάσις των Ιαπώνων»:«όταν ο Ιάπων κυβερνήτης, συγκινηθείς εκ των αγρίων σφαγών και των εκκλήσεων των προσφύγων απέστειλεν όλας τας λέμβους του πλοίου όπως παραλαβή όσους ηδύνατο περισσότερους πρόσφυγας, αξιωματικοί του Κεμαλικού στρατού περικυκλώσαντες τας λέμβους, ηπείλουν να τας καταβυθίσουν. Τότε ο Ιάπων πλοίαρχος σπεύσας αυτοπροσώπως, εδήλωσεν εις τους Κεμαλικούς αξιωματικούς ότι εις περίπτωσιν καθ’ ήν έθιγον έστω και μία τρίχα προσφύγων, θα το εθεώρει ως προσβολήν της Ιαπωνικής σημαίας και θα απήτει παρά της Κυβερνήσεως την άμεσην ικανοποίησιν. Προ της απειλής ταύτης οι Κεμαλικοί συνεννοηθέντες μετά του αρχηγού των, αναγκάσθησαν ν’ αφήσουν τους επί του Ιαπωνικού σκάφους επιβιβασθέντες πρόσφυγες».

Το μυστήριο με την ταυτότητα του πλοιάρχου

Το πλοίο στο οποίο βρήκαν καταφύγιο εκατοντάδες πρόσφυγες από τη Σμύρνη το 1922, κατασκευάστηκε στην Αγγλία το 1892. Το αρχικό του όνομα ήταν La Serena, στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Moonta και εκτελούσε επαράκτια δρομολόγια στην Αυστραλία, πριν πωληθεί στην Ιαπωνική εταιρεία Towa Kisen KK και λάβει το όνομα Tokei Maru.

Πρώτος κυβερνήτης του Ιαπωνικού εμπορικού ήταν ο πλοίαρχος Σάτο και ακολούθως ο πλοίαρχος Μασάκε, όμως δεν ήταν αυτός ο πλοίαρχος που έσωσε τους πρόσφυγες, ούτε ο κύριος Λου, όπως ανέφερε η εφημερίδα της εποχής «Αθήναι» και όπως πιστεύονταν μέχρι πρόσφατα- οι αδελφοί Λου που εκπροσωπούσαν τη μισθώτρια εταιρεία.

Το κλειδί που άνοιξε το κρυμμένο μυστικό του ονόματος ήταν η σελίδα από το Εμπορικό Επιμελητήριο της Σαϊγκόν, που έστειλε στον κ. Σαμόλαδα ο ιστορικός Παναγιώτης Σωτηρίου. «Εκεί διάβασα για πρώτη φορά το όνομα του πλοιάρχου Νορίτο. Κι έτσι άρχισε ένα ταξίδι στο χρόνο, σε συγκεκριμένες ημερομηνίες, σε κομβικά λιμάνια, εστιάζοντας στις λεπτομέρειες των μικρών ειδήσεων των εφημερίδων» λέει ο σκηνοθέτης και ερευνητής της ιστορίας του ιαπωνικού πλοίου. Το όνομα του Νορίτο καταγράφεται στα λιμάνια που προηγήθηκαν της Σμύρνης και του Πειραιά, από το Μάιο του 1922 και εμφανίζεται και πάλι στις εφημερίδες και τα αρχεία των λιμανιών της Ασίας από τα τέλη Νοεμβρίου του 1922, μέχρι και το 1929.

«Όλες οι πληροφορίες αναφέρουν ότι ο πλοίαρχος Νορίτο, ήταν ένας αποφασιστικός άνθρωπος, με επιβλητική εμφάνιση. Έμπειρος ναυτικός, που δεν φοβόταν να αντισταθεί για ό,τι θεωρούσε δίκαιο. Η ευγένεια, η προσήλωση και επιμέλεια του αναφέρονται σε όλες τις καταγραφές των προσφύγων» αναφέρει ο κ. Σαμολαδάς. Ο ίδιος, μαζί με τον προπονητή τζούντο και αντιπρόεδρο του Διεπιστημονικού δικτύου ειδικής και διαπολιτσιμικής αγωγής INCLUDE, Αυγερινό Μαιστρέλη, ο οποίος ανέδειξε την ιστορία της σωτηρίας των προσφύγων από το Tokei Maru, φιλοδοξούν να αναδείξουν την ανθρωπιστική προσφορά του πλοιάρχου Νορίτο και να την κάνουν γνωστή σε Έλληνες και Ιάπωνες.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 23-24.04.2022