Του Νίκου Ασλανίδη

Θυμάμαι μικρός το καφενείο του πατέρα μου, στον προσφυγικό οικισμό της Νέας Τραπεζούντας Γιαννιτσών, όταν μεταδιδόταν η ραδιοφωνική εκπομπή «Ποντιακοί αντίλαλοι». Τα τάβλι έκλειναν και όλοι οι πελάτες συγκεντρώνονταν γύρω από το ραδιόφωνο, λες και θα άκουγαν έκτακτο ανακοινωθέν... 

Μετά το χαρακτηριστικό σήμα της εκπομπής, ακουγόταν η φωνή του εκφωνητή Στάθη Ευσταθιάδη και ακολουθούσε συνήθως ο ήχος της ποντιακής λύρας. Μόνο τότε έβγαιναν τα κομπολόγια των παππούδων και άκουγες τις χάντρες να πέφτουν η μια πάνω στην άλλη...

Ο Στάθης Ευσταθιάδης γεννήθηκε στην Κοκκινιά Κιλκίς το 1928. Το 1947, σε ηλικία 19 ετών, ενώ ετοιμαζόταν να δώσει εισαγωγικές εξετάσεις για το πανεπιστήμιο, το κάρο στο οποίο βρισκόταν με αρκετούς συγχωριανούς πατά μια νάρκη, έξω από την Αργυρούπολη Κιλκίς. Σκοτώνονται όλοι και βρίσκουν τον Στάθη αναίσθητο, χωρίς μάτια... Το τελευταίο που θυμόταν ήταν μια λάμψη... Δεν το ’βαλε όμως κάτω και κατάφερε να μετατρέψει την «αδυναμία» σε δύναμη.

Το 1949 γράφει το πρώτο του θεατρικό έργο και την ίδια χρονιά ξεκινά τις θρυλικές εκπομπές «Ποντιακοί αντίλαλοι» στο ραδιοφωνικό σταθμό των ενόπλων δυνάμεων Θεσσαλονίκης. Ταξιδεύει σε όλη την Ελλάδα, αναζητώντας μουσικούς πρώτης γενιάς, για να πλαισιώσουν τις εκπομπές του, συλλέγοντας και καταγράφοντας έτσι υλικό ανεκτίμητης ιστορικής, μουσικής και λαογραφικής αξίας.

Οι εκπομπές του συνεχίζονται για πολλές δεκαετίες, γαλουχώντας δύο γενεές στην ποντιακή παράδοση, αλλά και πολλούς μουσικούς και τραγουδιστές που μαθήτευσαν κοντά του. Παίζει και ο ίδιος λύρα και τραγουδά με τη συνοδεία της αδελφής του Μαρίας.

Παράλληλα, σπουδάζει Νομική και γίνεται διδάκτωρ του Συνταγματικού Δικαίου με βαθμό «Άριστα». Πραγματοποιεί πνευματικά συμπόσια και διαλέξεις (από το 1969 με το «Φάρο Ποντίων», του οποίου υπήρξε ιδρυτής) στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, πάνω σε θέματα ιστορικά και λαογραφικά.

Οι λαογραφικές αναζητήσεις του επεκτείνονται και στο σημερινό Πόντο, επί τέσσερις δεκαετίες, συνομιλώντας με ηλικιωμένους που θυμούνται τον ξεριζωμό και καταγράφοντας ξεχασμένες μελωδίες και δίστιχα. Συνεχίζει τις καταγραφές του και στη Γεωργία, πριν από τη δεκαετία του ’90. Το 1981 εκδίδει «Τα τραγούδια του ποντιακού λαού», ένα βιβλίο «ορόσημο» για όσους ασχολούνται με το ποντιακό τραγούδι. Συνέγραψε συνολικά 16 ποντιακά θεατρικά έργα, δύο ποιητικές συλλογές στην ποντιακή διάλεκτο και εξέδωσε τρία cd με καταγραφές από την Ελλάδα και το σημερινό Πόντο. Για την όλη προσφορά του βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών με το πρώτο βραβείο, την Ακαδημία Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού της Γερμανίας, την Π.Ο.Ε. και εκατοντάδες άλλους φορείς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Έφυγε από τη ζωή 1η Αυγούστου 2012.

Η κόρη του Μυροφόρα Ευσταθιάδου ακολούθησε τα χνάρια του... Είναι απόφοιτη του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών (Α.Π.Θ.), του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας (Δ.Π.Θ.), με κατεύθυνση «Εθνολογία» και κάτοχος μεταπτυχιακού Λαογραφίας (Τομέας Ανθρωπιστικών Σπουδών της κατεύθυνσης: Ιστορία και Διδακτική Ιστορίας, Λαογραφία και Πολιτισμός του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) με βαθμό «Άριστα».

Είναι διαπιστευμένη εκπαιδεύτρια της ποντιακής διαλέκτου από το υπουργείο Παιδείας. Δίδαξε σε τρεις δήμους, στο σχετικό πρόγραμμα του Ι.ΝΕ.ΔΙ.ΒΙ.Μ. (2014 - 2015) και σε συλλόγους στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Γνωρίζει επίσης αγγλικά, ιταλικά και τουρκικά.

Συμμετείχε σε δεκάδες επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες, κυρίως με θεματολογία που αφορά την ποντιακή λαογραφία (ποντιακή ταυτότητα, τη μνήμη, τις αφηγήσεις ζωής, μουσικά αρχεία, έθιμα κ.ά.).

Είναι μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και συνεργάτης του Εργαστηρίου Κοινωνικών Επιστημών (Τομέας Ανθρωπιστικών Σπουδών) του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επιμελείται εκδόσεις ποντιακών βιβλίων (ποντιακή διάλεκτος) και cd (μουσική επιμέλεια).

Επισκέπτεται κάθε χρόνο τον Πόντο, πραγματοποιώντας καταγραφές (μουσικές, τοπωνύμια κτλ.) και ξεναγήσεις, ενώ είναι πρόεδρος του Φάρου Ποντίων Θεσσαλονίκης.

Πώς ιδρύθηκε ο «Φάρος Ποντίων»; τη ρωτώ.

Ο Φάρος Ποντίων ιδρύθηκε στις 3 Μαρτίου 1969 στη Θεσσαλονίκη. Την ημέρα εκείνη, με πρωτοβουλία του Στάθη Ευσταθιάδη, συγκεντρώνονται στο προσωπικό του γραφείο 27 άτομα και συζητούν τους λόγους της αναγκαιότητας ίδρυσης ενός ακόμη ποντιακού σωματείου, παρόλο που την εποχή εκείνη δεν υπήρχε η πληθώρα των ποντιακών συλλόγων που υπάρχει σήμερα. 

Κύλησαν 50 χρόνια από τότε και ο «Φάρος Ποντίων» πρόσφερε αρκετά, άλλα ορατά κι άλλα αόρατα, εκατοντάδες ραδιοφωνικών εκπομπών, καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, θεατρικών παραστάσεων, αλλά και πνευματικά συμπόσια και διαλέξεις. Ο σύλλογος είχε πολυπληθή χορευτικά συγκροτήματα και μάλιστα τόλμησε να εμφανίσει το πρώτο παιδικό χορευτικό συγκρότημα. Σημαντική ήταν και η δραστηριότητα της θεατρικής ομάδας, καθώς πολλοί από όπως ηθοποιούς της είχαν θεατρική παιδεία από την πρώην Σοβιετική Ένωση, όπως ο θρυλικός Βάνιας Υγρόπουλος.

Τα πρώτα χρόνια του συλλόγου, όπως διαβάζουμε στο ημερολόγιο, πραγματοποιούνται πολλές παραστάσεις σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Αργότερα, το θεατρικό τμήμα μεταβαίνει και στο εξωτερικό για παραστάσεις σε ομογενείς, ποντιακής καταγωγής (Γερμανία, τ. ΕΣΣΔ, Αυστραλία, Αμερική). Παραδοσιακά ο σύλλογος είχε πάντα χορωδία, για τη μουσική κάλυψη των εκπομπών του. Η πρώτη χορωδία ήταν μικρή, 12 άτομα περίπου, αλλά αποτελούμενη από πολύ καλές φωνές. Οι περισσότεροι ήταν καταξιωμένοι πόντιοι τραγουδιστές. Τέλη της δεκαετίας του ’80 έγινε ανασύσταση της χορωδίας και για μια δεκαετία τα μέλη της άγγιζαν τα σαράντα, με τη συνοδεία τριών τουλάχιστον λυράρηδων.

Αν θα ξεχώριζα κάποια σημαντική εκδήλωση του συλλόγου, θα ήταν ο συντονισμός της διοργάνωσης στο Αλεξάνδρειο Μέλαθρο (Παλέ ντε Σπορ) μιας μεγάλης συναυλίας, με τη συμμετοχή πολλών ποντίων καλλιτεχνών, με σκοπό τη συγκέντρωση χρηματικού ποσού για την αγορά υποβρυχίου, που ονομάστηκε «Πόντος»... Ο τότε πρόεδρος Στάθης Ευσταθιάδης, με τον ταμία του συλλόγου Γεώργιο Αμβροσιάδη, ταξίδεψαν στο Κίελο της Γερμανίας για την καθέλκυση του υποβρυχίου (21/3/1979), ως επίσημοι εκπρόσωποι του οργανωμένου ποντιακού χώρου.

Πώς ξεκίνησαν οι εκπομπές στο ραδιόφωνο;

Ο πατέρας μου, μετά που μαθήτευσε για ένα διάστημα κοντά στον Σίμωνα Καρά, ξεκίνησε το 1949 στη Θεσσαλονίκη εβδομαδιαία ραδιοφωνική εκπομπή με τίτλο «Ποντιακοί αντίλαλοι». Αργότερα, με τη δημιουργία του «Φάρου Ποντίων», το όνομα του συλλόγου συνδέεται με αυτές τις εβδομαδιαίες εκπομπές από το Ραδιοφωνικό Σταθμό Μακεδονίας (από 20/9/1969). 

Συμμετείχε σε κάθε εκπομπή και η χορωδία του συλλόγου, αποτελούμενη από γνωστούς πόντιους καλλιτέχνες (Χρύσανθος, Γιωργούλης Κουγιουμτζίδης, Γώγος Πετρίδης κ.ά.). Από το 1973 οι εκπομπές μετονομάστηκαν σε «Ποντιακή Ηχώ» και εξέπεμπαν από την ΥΕΝΕΔ έως το 1984. Αυτές οι εκπομπές υπάρχουν σε καρούλια στο αρχείο του συλλόγου και φυσικά έχουν ψηφιοποιηθεί. 

Το ιδιαίτερο στοιχείο σε αυτές τις εκπομπές που έχει αξία σήμερα, πέρα από τα ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία, είναι η μουσική επένδυσή τους, που δεν είναι άλλη από ζωντανές καταγραφές μουσικών πρώτης και δεύτερης προσφυγικής γενιάς. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα σπάνιο αρχείο, που ξεκίνησε η συλλογή του για τις ανάγκες των εκπομπών, επεκτάθηκε όμως σε όλη την Ελλάδα, στο σημερινό Πόντο και στην πρώην Σοβιετική Ένωση και περιλαμβάνει πληθώρα λαογραφικών στοιχείων, ανέκδοτων τραγουδιών κ.ά.

Πώς σκέφτεστε να αξιοποιήσετε αυτό το αρχείο;

Το αρχείο αυτό, όπως δήλωνε κατ’ επανάληψη ο πατέρας μου, ανήκει σε όλους. Άλλωστε, το μοιραζόταν πάντοτε μέσω των ραδιοφωνικών εκπομπών και σε πολλές από τις διαλέξεις του, τις οποίες διάνθιζε με ηχητικά ντοκουμέντα σχετικά με το θέμα του.

Συνεπώς, θα δημοσιοποιηθεί σύντομα στο σύνολό του, με τον τρόπο που μας υπέδειξε σε ανύποπτο χρόνο, για να γίνουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι κοινωνοί ενός πολιτισμικού πλούτου, που θα εμπλουτίσει την παράδοσή μας και με τη δυναμική του εικάζω πως θα εμπνεύσει τις νεότερες γενεές.

Από πότε ξεκίνησε ο πατέρας σου να πηγαίνει στον Πόντο και πώς τον αντιμετώπιζαν οι Τούρκοι.

Πήγε για πρώτη φορά στον Πόντο το 1982, έχοντας στο μυαλό του σχηματοποιημένο το χάρτη, τα χωριά, τις παραδόσεις κάθε τόπου και καθοδηγώντας τους συνταξιδιώτες του, σαν να βάδιζε σε γνώριμο τόπο. 

Από τότε πήγαινε κάθε χρόνο και έμενε για μεγάλο χρονικό διάστημα, καταγράφοντας λαογραφικά και μουσικά στοιχεία, ακόμη και από άτομα συνομήλικα με τη δική μας πρώτη προσφυγική γενιά. 

Στον Πόντο πήγαινε με τη λύρα στο χέρι, προσπαθώντας να διασώσει σπαράγματα της ιστορίας, της λαογραφίας, της ποντιακής μας ταυτότητας. Αναγεννήθηκε ο ίδιος στον Πόντο. Εκεί βρήκε παρηγοριά μετά το θάνατο της μητέρας του, γιατί συνομίλησε και μοιρολόγησε με γυναίκες που θα μπορούσαν να τον είχαν γεννήσει. Εκεί έπαιξε την καλύτερη λύρα στη ζωή του, όπως έλεγε συνεχώς, καθώς ο τόπος επενεργούσε με τρόπο μαγικό στην όλη ύπαρξή του.

Εκεί, ανεβαίνοντας πρώτη φορά το μονοπάτι προς την Παναγία Σουμελά, άκουσε καμπάνες (που δεν υπάρχουν), αναπαριστώντας με τις παραισθήσεις του τις σελίδες των βιβλίων που διάβαζε επί δεκαετίες. «Όπλο» του ήταν η λύρα και όπως συνήθιζε να λέει «πάνω στις τρεις χορδές της δεν θα επιλύσω διακρατικά ζητήματα». Η παρουσία του εκεί δεν αντιμετωπίστηκε αρνητικά. Ήταν μια γέφυρα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αλλά και μια γέφυρα του παρόντος με το μυθικό παρελθόν του Πόντου, που βίωσε ολοζώντανα στα ταξίδια του, σε μια εποχή που ο τουρισμός στον Πόντο ήταν άγνωστο στοιχείο.

Φέτος ο «Φάρος Ποντίων» συμπληρώνει 50 χρόνια. Τι έχετε κάνει μέχρι τώρα και τι έχετε προγραμματίσει μέχρι τέλος της χρονιάς;

Όπως αναζητάς τις πηγές του ποταμού «της Παναΐας» πάνω από τη Σουμελά, έτσι κι εμείς αναζητήσαμε τις πηγές του «Φάρου Ποντίων», προ της συγκρότησης του καταστατικού. Στόχος μας όχι μόνο να τιμηθούν όσοι προσέφεραν, αλλά και να γίνουν γνωστοί στο ευρύτερο κοινό άγνωστοι «θεμέλιοι λίθοι» του ποντιακού γίγνεσθαι. Γιατί scripta manent αλλά οι άνθρωποι φεύγουν. Το ηθικό βάρος της σημερινής διοίκησης να συνεχίσει επάξια την πορεία του συλλόγου είναι τεράστιο. 

Με σεβασμό, αναστοχασμό και αυτογνωσία, οφείλουμε να τιμήσουμε τους ιδρυτές και όσους προσέφεραν στο σύλλογο, τηρώντας τους καταστατικούς σκοπούς και το όραμα των εμπνευστών του φορέα μας. Ξεκινήσαμε τις εορταστικές εκδηλώσεις για τα 50χρονα του συλλόγου με δύο σημαντικές τιμητικές βραδιές. Στην πρώτη τιμήσαμε εν ζωή τρεις μουσικούς:

- Το Γιάννη Καλπατσινίδη (έτος γέννησης 1936), που επί χρόνια έπαιζε αγγείον στις εκδηλώσεις του συλλόγου και πρόθυμα ακολουθούσε κάθε μας δράση, εμπνέοντας και καθοδηγώντας με τη συμπεριφορά του τη νεολαία του συλλόγου.

- Τον Κόλλια Κετικίδη (έτος γέννησης 1926), πολύτιμο συνεργάτη των ραδιοφωνικών εκπομπών του συλλόγου, έναν οργανοπαίχτη μιας άλλης, «αυθεντικής» εποχής, όπου το βιολί και η λύρα του μπλέκονταν με τα συναισθήματα των ακροατών του, μία αστείρευτη πηγή παράδοσης.

- Το Νίκο Τσαλικίδη (έτος γέννησης 1934), που ακούραστος έπαιζε όρθιος λύρα και τραγουδούσε, μ’ ένα διαρκές χαμόγελο που στόλιζε (και στολίζει) το πρόσωπό του κάθε φορά που ξεκινούσε το γλέντι, προσφέροντας τα μέγιστα και στη διοίκηση του συλλόγου.

Η δεύτερη εκδήλωση ήταν αφιερωμένη στη μνήμη του Ελευθέριου Ελευθεριάδη, αθεράπευτου νοσταλγού της γενέτειρας γης (Λαραχανή Ματσούκας), εξαίρετου λογοτέχνη, ενεργού Ποντίου πρώτης προσφυγικής γενεάς. 

Είχαμε τη χαρά να έχουμε κοντά μας τη σύζυγό του, κυρία Φούλη, που παρέλαβε την πλακέτα και της Παναΐας τα δάκρυα και την κόρη του, Συμέλα, που μας αφηγήθηκε ιδιαίτερες στιγμές από τα χρόνια που βίωσε δίπλα στον πατέρα της. 

Στην ίδια εκδήλωση τιμήσαμε τον Γεώργιο Αμβροσιάδη, μια κινητή εγκυκλοπαίδεια του ποντιακού μας χώρου αλλά και «εργάτη» του, όντας επί πολλά χρόνια στη διοίκηση του συλλόγου με ουσιαστική προσφορά. Τιμήσαμε επίσης τον Βλαδίμηρο Λαλόπουλο, πρώτο γραμματέα του συλλόγου, συγγραφέα και φιλόλογο, που έχει εκπαιδεύσει και έχει εμπνεύσει πολλές γενεές παιδιών, κυρίως στο νομό Κιλκίς, και έχει προσφέρει από πολλές θέσεις στο κοινωνικό γίγνεσθαι του τόπου του Οι τιμώμενοι διανύουν την ένατη ή τη δέκατη δεκαετία της ζωής τους. 

Ο καθένας, με το δικό του τρόπο, άλλος με το δοξάρι κι άλλος με την πένα, έχουν πλάσει ποντιακές συνειδήσεις, γι’ αυτό και είναι τιμή μας, ως διοίκηση, να τιμούμε όχι μόνο «ευρέως αναγνωρίσιμους Ποντίους».

Και οι δύο εκδηλώσεις έγιναν μέσα στο σύλλογο (Αντιγονιδών 1) συμβολικά, διότι αυτόν το χώρο τον «έχτισαν» τα ιδρυτικά μέλη με ίδια έξοδα, ανάλογα με τις δυνατότητες του καθενός. Μέσα εκεί σχεδίασαν οι ίδιοι την πορεία του συλλόγου, διασκέδασαν με τους ήχους της ποντιακής παράδοσης, αφήνοντας σ’ εμάς έναν χώρο που πλημμυρίζει από αναμνήσεις, μια «μικρογραφία της πατρίδας μας». 

Το φθινόπωρο θα κορυφωθούν οι εορταστικές εκδηλώσεις με τη διοργάνωση ενός επιστημονικού συνεδρίου με διεθνείς συμμετοχές, με θεματικές ενότητες γύρω από την ποντιακή λαογραφία, σε συνεργασία με το Εργαστήριο Κοινωνικών Επιστημών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και το Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.

Καθώς ο κύριος καταστατικός σκοπός μας και η πλειοψηφία των δραστηριοτήτων μας όλα αυτά τα χρόνια περιστρέφονται γύρω από τον άξονα «ποντιακή λαογραφία», κρίναμε πως η διοργάνωση αυτού του συνεδρίου αρμόζει στην πορεία του συλλόγου, ευελπιστώντας ότι θα προσφέρουμε κάτι ουσιαστικό στον ποντιακό, και όχι μόνο, κόσμο.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 25-26 Μαΐου 2019