Συμπληρώθηκαν 77 χρόνια από τη λήξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, κι όμως τα αντισημιτικά στερεότυπα που προετοίμασαν το έδαφος για να συμβεί το Ολοκαύτωμα επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τις δηλώσεις του Ρώσου ΥΠΕΞ ότι ο Χίτλερ είχε εβραϊκό αίμα.

Ο μόνος τρόπος για να αποκτήσει νόημα το σύνθημα «Ποτέ ξανά» είναι η εκπαίδευση των νέων παιδιών για το αδιανόητο έγκλημα που συνέβη τότε. Ένα σπουδαίο εκπαιδευτικό εργαλείο αποτελούν οι μαρτυρίες επιζώντων του Ολοκαυτώματος, που διατηρούν τα αμερικανικά αρχεία Fortunoff του Yale και Shoah Foundation του University of South California, στα οποία πλέον έχουν πρόσβαση οι φοιτητές και οι ερευνητές του ΑΠΘ.

Εκπρόσωποι των δύο σπουδαίων αυτών αρχείων βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη για να συμμετάσχουν σε ένα εργαστήριο με Έλληνες εκπαιδευτικούς, που υλοποιούν προγράμματα διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η «ΜτΚ» συζήτησε μαζί τους για την αξία διατήρησης των μαρτυριών των επιζώντων, εδικά τώρα που σταδιακά φεύγουν από τη ζωή.

Αρχεία με 60.000 μαρτυρίες

Η Andrea Szonyi είναι επικεφαλής διεθνών εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο Οπτικοακουστικό Ιστορικό Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών του Shoah Foundation του σκηνοθέτη Στίβεν Σπίλμπεργκ, που ανήκει στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Είναι το μεγαλύτερο αρχείο, με 55.000 οπτικοακουστικές μαρτυρίες συνολικής διάρκειας 115.000 ωρών, που βιντεοσκοπήθηκαν σε 65 χώρες και 43 γλώσσες. Περισσότερες από 770 μαρτυρίες αναφέρονται στη χώρα μας. Από το 2011 το αρχείο είναι διαθέσιμο στους φοιτητές και ερευνητές του ΑΠΘ.

O Stephen Naron είναι διευθυντής του αρχείου Fortunoff Video Archives for Holocaust Testimonies που ανήκει στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου του Yale, με 4.500 μαρτυρίες επιζώντων και συνολικά 12.000 ώρες μαγνητοσκοπημένου υλικού. Τα τελευταία πέντε χρόνια ολοκληρώθηκε η ψηφιοποίηση του υλικού, που πλέον είναι διαθέσιμο σε ερευνητές και εκπαιδευτικούς σε 180 σημεία πρόσβασης όλο τον κόσμο- πλέον και μέσω της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του ΑΠΘ. Το αρχείο διαθέτει σχεδόν 100 μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων, εκ των οποίων οι 70 είτε γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη είτε έζησαν εδώ πριν το πόλεμο, ενώ σχεδόν 20 εξ αυτών μιλούσαν λαντίνο, την ισπανική διάλεκτο των σεφαραδιτών.

«Πώς είναι δυνατόν να συνέβη;»

«Για τους νέους το Ολοκαύτωμα είναι σχεδόν... σαν την Γαλλική Επανάσταση, είναι κάτι που συνέβη πολύ παλιά. Είναι καθήκον μας να τους μάθουμε ότι εξακολουθεί να μας αφορά και σήμερα» μας λέει η κ. Szonyi. Το ίδρυμα έχει αναπτύξει εκπαιδευτικά προγράμματα βασισμένα στις μαρτυρίες των επιζώντων, που απευθύνονται από παιδιά δημοτικού μέχρι φοιτητές και ερευνητές. «Δεν είναι δεδομένα βιβλίων, είναι ιστορίες ανθρώπων. Οι επιζώντες μιλούν για τις προπολεμικές ζωές τους -τα γενέθλιά τους, τις αναμνήσεις, τα χόμπι τους- αναδεικνύοντας αυτά τα στοιχεία με τα οποία ένας νέος σήμερα μπορεί να συνδεθεί. Έτσι δημιουργούμε γέφυρες μεταξύ διαφορετικών γενιών».

H κ. Szonyi τονίζει ότι ο στόχος των εκπαιδευτικών προγραμμάτων δεν είναι να ταυτιστούν οι σημερινοί θεατές με τους ανθρώπους των μαρτυριών -«είναι αδιέξοδο, ποιος θέλει να είναι στη θέση του θύματος;»- αλλά «να νιώσουν ένα διαφορετικό επίπεδο σύνδεσης, να μιλήσουν στην καρδιά τους, και αυτή είναι μία δεξιότητα που θα τους βοηθήσει να νιώσουν ενσυναίσθηση απέναντι σε άλλους ανθρώπους, που είναι διαφορετικού από τους ίδιους».

Τι ρωτούν συνήθως τα παιδιά που παρακολουθούν ένα τέτοιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα; «Μερικές φορές τους είναι δύσκολο ακόμα και να ρωτούν… Μία κοινή ερώτηση είναι το ‘πώς είναι δυνατόν να συνέβη αυτό που συνέβη’. Καθήκον μας είναι να τους δείξουμε όχι μόνο τι συνέβη αλλά και τι οδήγησε και φτάσαμε στο Ολοκαύτωμα, τα σημάδια στην κοινωνία που άρχιζε να αποδέχεται αυτή την ιδεολογία».

Το μεγαλύτερο τραύμα ήταν η στάση του γείτονα

«Όλα όσα βιώσαμε πριν από 80 χρόνια στην Ευρώπη -υπερεθνικισμός, λαϊκισμός, φυλετικές κατηγορίες, πολιτική δυσανεξία- στην πραγματικότητα δεν έφυγαν ποτέ από το προσκήνιο, και βγαίνουν ξανά στην επιφάνεια» λέει από την πλευρά του ο κ. Naron. «Τη δεκαετία του ’80 και του ’90 προσπαθούσαμε να αποτρέψουμε την άνοδο των αρνητών που υποστήριζαν ότι το Ολοκαύτωμα δεν συνέβη. Λίγο ως πολύ αυτοί οι άνθρωποι περιθωριοποιήθηκαν. Τώρα βλέπουμε μία διαφορετική μορφή αναθεωρητισμού, που λέει ότι το Ολοκαύτωμα δεν έγινε όπως το περιγράφουν Εβραίοι ιστορικοί, ή δεν έγινε στο βαθμό που νομίζαμε, ή ότι έφταιγαν ως ένα σημείο και τα θύματα. Είναι ένας αναθεωρητισμός που θρέφεται από ακραία εθνικιστικές ιδέες».

«Πόσο εξοικειωμένοι είμαστε με το γεγονός ότι επεισόδια του Ολοκαυτώματος συνέβησαν όχι μόνο στο Άουσβιτς αλλά για παράδειγμα και στους δρόμους της Θεσσαλονίκης;» τον ρωτάμε. «Πρέπει να γίνει πολλή περισσότερη δουλειά, γιατί όλο αυτό που συνέβη είναι μέρος της ελληνικής ιστορίας. Μερικές φορές είναι μία δύσκολη αλήθεια, αλλά είναι μέρος της ιστορίας και αυτού που είναι σήμερα η πόλη. Δεν μπορείς να καταλάβεις την ιστορία, ακόμα και το αστικό τοπίο γύρω σου, αν δεν ξέρεις την ιστορία των Εβραίων και της καταστροφής της εβραϊκής κοινότητας» μας απαντά. «Ο τρόπος για να αντιμετωπίσουν οι νέοι τις δύσκολες πτυχές της ιστορίας, είναι μέσω της προσέγγισης της τοπικής ιστορίας. Κάνοντας συνδέσεις μεταξύ της ιστορίας της δικής τους οικογένειας και των οικογενειών των ‘άλλων’, που είναι διαφορετικοί αλλά έχουν και ομοιότητες».

Του ζητήσαμε να μας αναφέρει κάποια από τις συγκινησιακά φορτισμένες μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων, που περιλαμβάνονται στο αρχείο Fortunoff. «Από τις πιο τραυματικές εμπειρίες ήταν όχι απαραίτητα αυτά που βίωσαν από τους Γερμανούς και τις δυνάμεις κατοχής αλλά ο πόνος που ένιωσαν εξαιτίας των διακρίσεων, της βίας και της καταδίωξης από τους γείτονές τους, που είτε αρνήθηκαν να βοηθήσουν, είτε συμμετείχαν ενεργά στην λεηλασία των υπαρχόντων τους το διάστημα που οι ίδιοι είχαν μεταφερθεί στα γκέτο εντός της πόλης και αργότερα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ένα μεγάλο τραύμα φαίνεται να ανακύπτει όταν μιλούν για τις ηγετικές μορφές της εβραϊκής κοινότητας που θεώρησαν ότι δεν τους υπερασπίστηκαν όπως θα έπρεπε -άσχετα αν αυτό είναι ιστορική πραγματικότητα ή όχι».

Μιλώντας στα παιδιά για το Ολοκαύτωμα

Η Βασιλεία Ζωγραφάκη είναι φιλόλογος και τα τελευταία 10 χρόνια διδάσκει στα παιδιά το Ολοκαύτωμα, είτε μέσα από το μάθημα της Ιστορίας Γ’ λυκείου, είτε μέσω της λογοτεχνίας και των πολιτιστικών προγραμμάτων. «Αρχίζουμε συνήθως με ένα λογοτεχνικό κείμενο (π.χ. το «Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ») ή ένα graphic novel (π.χ. το «Mouse») ή και μια απλή παρουσίαση δική μου και μετά βλέπουμε ταινία (π.χ. το «Αμήν» του Κ. Γαβρά). Κάποιες χρονιές ανεβάσαμε θεατρικές παραστάσεις (π.χ. το «Lebensraum» του Θ. Τριαρίδη και τους «Εμπρηστές» του Μαξ Φίσερ). Μία χρονιά, με μια ομάδα μαθητών επισκεφτήκαμε το Άουσβιτς. Πέρυσι οι μαθητές διάβασαν μαρτυρίες επιζώντων από το βιβλίο της Φρ. Αμπατζοπούλου και δημιούργησαν ταινίες ψηφιακής αφήγησης και κόμικς.

»Επειδή διδάσκω στη Χαλκιδική συνήθως το τοπικό στοιχείο το εντοπίζουμε με επίσκεψη στη Θεσσαλονίκη, κάνοντας τον εβραϊκό περίπατο, ενώ για τη στάση των συμπολιτών μιλάμε με αφορμή λογοτεχνικά κείμενα π.χ. του Γ. Ιωάννου.

»Τα τελευταία χρόνια που τα παιδιά έχουν πολλές ‘πληροφορίες’ για το Ολοκαύτωμα έχουν πολλές απορίες και ενστάσεις όπως ότι δεν έγινε, ότι δεν ήταν τόσο σπουδαίο ή ότι έφταιγαν οι Εβραίοι που ήταν πλούσιοι. Πολύ συχνά ρωτάνε, ‘γιατί τους Εβραίους’ και τότε μιλάμε για τον αντισημιτισμό αλλά και για κάθε διαφορετικό που μπορεί να γίνει στόχος, όπως οι Ρομά, οι μάρτυρες του Ιεχωβά, οι ομοφυλόφιλοι κ.ά. που επίσης κυνηγήθηκαν κατά το Ολοκαύτωμα.

»Νομίζω ότι πρέπει να ‘μιλάμε’ συνεχώς στα παιδιά, όχι με διδακτισμό, αλλά αφήνοντας τα μόνα τους να ανακαλύψουν τα πράγματα, μήπως και καταφέρουμε να αντιστρέψουμε την αυξανόμενη επιρροή των αρνητών, καθώς αφού έγινε μία φορά μπορεί να ξαναγίνει. Νομίζω ότι όταν ο γενικός όρος ‘Εβραίος’’ παίρνει πρόσωπο και σώμα και είναι ένα μικρό παιδί, ένας ηλικιωμένος, μια νέα κοπέλα, που περιγράφει τι πέρασε ή που κάποιος άλλος μας αναφέρει την ‘τύχη’ του, τότε τα παιδιά κινητοποιούνται συναισθηματικά και μπορούν να καταλάβουν καλύτερα την τραγική μοίρα των συμπολιτών μας εβραϊκού θρησκεύματος. Και σε αυτό νομίζω ότι οι μαρτυρίες μπορούν να βοηθήσουν πολύ».