77 χρόνια συμπληρώθηκαν πριν λίγες μέρες από την απελευθέρωση του Άουσβιτς από τον Κόκκινο Στρατό. Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, ο «Guardian» σε μια αναζήτηση του σήμερα με το χθες, συνομίλησε με τον διευθυντή του Μουσείου του Άουσβιτς, ο οποίος έχει βάλει πλέον στόχο να πολεμήσει την αδιαφορία, τη σιωπή του διπλανού...

Ο Πιοτρ Τσιβίνσκι έχει αφιερώσει πολύ χρόνο στοχαζόμενος ένα ερώτημα που απασχολεί ιστορικούς, φιλοσόφους και πολιτικούς από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ποια μαθήματα πρέπει να αντλήσουμε από μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας, την οργανωμένη μαζική δολοφονία στο Άουσβιτς;

Ο Πολωνός ιστορικός είναι διευθυντής του Μουσείου του Άουσβιτς από το 2006. Το γραφείο του στεγάζεται σε ένα πρώην νοσοκομείο και φαρμακείο που χτίστηκε για τους φρουρούς των SS του στρατοπέδου και τα παράθυρά του βλέπουν σε ένα κρεματόριο και έναν θάλαμο αερίων.

«Το μεγαλύτερο καθήκον για τη μνήμη σήμερα είναι η καταπολέμηση της αδιαφορίας», τονίζει ο δρ. Τσιβίνσκι

«Μπορείς να σφαγιάζονται δεκάδες χιλιάδες Ροχίνγια, 1,5 εκατομμύριο Ουιγούροι να είναι στοιβαγμένοι σε στρατόπεδα, ο πληθυσμός της Υεμένης να υποφέρει από την πείνα, όμως ο κόσμος μας κοιμάται ήσυχος και δε νιώθει καμιά ανησυχία» λέει.

Η ναζιστική Γερμανία εκτόπισε περίπου 1,3 εκατομμύρια ανθρώπους στο Άουσβιτς και 1,1 εκατομμύρια από αυτούς πέθαναν εκεί, το 90% από αυτούς Εβραίοι. Το μουσείο, στην άκρη της πολωνικής πόλης Oświęcim, στεγάζεται στα διατηρημένα αυθεντικά κτίρια του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς και στα ερείπια του γειτονικού στρατοπέδου εξόντωσης Μπίρκεναου.

Ο δρ. Τσιβίνσκι είπε ότι ενώ τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος δεν μπορούν να συγκριθούν κανένα άλλο, ούτε με όσα συμβαίνουν φυσικά στις μέρες μας, «η σιωπή των παρευρισκομένων» είναι ένα θέμα που θέλει οι επισκέπτες του μουσείου να σκεφτούν και να εφαρμόσουν στη ζωή τους.

Αυξάνεται η αδιαφορία

Εκτός από την καταπολέμηση ενός κόσμου στον οποίο αυξάνεται η αδιαφορία και η άγνοια και η απάθεια για το Ολοκαύτωμα, ο δρ. Τσιβίνσκι πρέπει επίσης να αντιμετωπίσει την τρέχουσα πολωνική κυβέρνηση, η οποία έχει κάνει μια εθνικιστική αφήγηση που δίνει έμφαση στα πολωνικά μαρτύρια και τα βάσανα ως κύριο μέρος του πολιτικού της μηνύματος.

Η κυβέρνηση χρηματοδοτεί το μουσείο του Άουσβιτς και διορίζει τον διευθυντή του, και η θητεία του 49χρονου αναμένεται να ανανεωθεί στα τέλη του τρέχοντος έτους. Πολλοί φοβούνται ότι μπορεί να αντικατασταθεί από μια πιο φιλοκυβερνητική προσωπικότητα, όπως συνέβη σε κάποια άλλα πολωνικά μουσεία. Το υπουργείο Πολιτισμού της Πολωνίας είπε ότι ήταν «πρόωρο» να συζητηθεί εάν θα ανανεωθεί η θητεία του.

Το Μουσείο του Άουσβιτς περιέχει μερικά από τα πιο συγκλονιστικά εκθέματα που εκτίθενται οπουδήποτε στον κόσμο. Μόλις τα δουν, παραμένουν χαραγμένα στο μυαλό πολλών επισκεπτών για το υπόλοιπο της ζωής τους: οι δύο τόνοι ανθρώπινα μαλλιά, οι δεκάδες χιλιάδες παπούτσια και οι σωροί από βαλίτσες με ονόματα χαραγμένα στα πλάγια, σύμβολα της ψεύτικης ελπίδας των ανθρώπων που έφτασαν στο στρατόπεδο.

Ο δρ. Τσιβίνσκι θέλει να διατηρήσει αυτά τα φρικιαστικά αντικείμενα, έχοντας επίγνωση της σκοτεινής δύναμης που εκπέμπεται από την αυθεντικότητά τους, αλλά και να προσθέσει ένα νέο τμήμα στην έκθεση, που θα επικεντρώνεται στα SS και τη διοίκηση του ναζιστικού στρατοπέδου.

«Πρέπει να δείξουμε ότι αυτό δεν ήταν ένα απομονωμένο μέρος που εμφανίστηκε ξαφνικά, αλλά ήταν ένα έργο που δημιουργήθηκε, χτίστηκε και αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου», επισημαίνει στον «Guardian».

Στην τελετή για τον εορτασμό των 75 χρόνων από την απελευθέρωση, ο επιζών του Άουσβιτς Μάριαν Τούρσκι είπε στους συγκεντρωμένους αξιωματούχους ότι «το Άουσβιτς δεν έπεσε από τον ουρανό». Προειδοποίησε για τους κινδύνους των διακρίσεων σε βάρος οποιασδήποτε μειονότητας. «Η δημοκρατία εξαρτάται από την προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων», είπε.

Ενώ το μουσείο θα παραμείνει σταθερά επικεντρωμένο στα τρομερά γεγονότα που συνέβησαν εκεί, ο Πολωνός ιστορικός εγκαινιάζει αυτή την εβδομάδα το Ίδρυμα Δέσμευσης του Άουσβιτς, το οποίο θα μοιράζει επιχορηγήσεις σε ομάδες σε όλο τον κόσμο που αγωνίζονται ενάντια στην αδιαφορία απέναντι στο μίσος. Ο γενικός διευθυντής του ιδρύματος, Jacek Kastelaniec, δήλωσε ότι τα έργα που αντιμετωπίζουν τον αντισημιτισμό, τον ρατσισμό, τον μισογυνισμό, την ομοφοβία, την τρανσφοβία και τις διακρίσεις σε βάρος μεταναστών και προσφύγων θα είναι όλα επιλέξιμα για χρηματοδότηση.

Εδώ τα πράγματα γίνονται δύσκολα για τον Τσιβίνσκι, δεδομένου ότι υπηρετεί ως κρατικός υπάλληλος μιας κυβέρνησης που δαιμονοποιεί συχνά τους πρόσφυγες και πρόσφατα διεξήγαγε μια προεδρική εκστρατεία βασισμένη σχεδόν αποκλειστικά στη ρητορική κατά των LGBT.

Σε μια ομιλία του 2017 στο Άουσβιτς, η τότε πρωθυπουργός, Μπεάτα Σίντλο, είπε ότι η ιστορία του στρατοπέδου έδειξε ότι «πρέπει να γίνουν τα πάντα για να υπερασπιστούμε την ασφάλεια και τις ζωές των πολιτών». Οι παρατηρήσεις ερμηνεύτηκαν ευρέως ως υπεράσπιση της αντιμεταναστευτικής πολιτικής της κυβέρνησης.

Πέρυσι, η κυβέρνηση έβαλε την Σίντλο στο διοικητικό συμβούλιο ενός συμβουλίου που επιβλέπει τις δραστηριότητες του Μουσείου του Άουσβιτς, με αποτέλεσμα τρία από τα μέλη του να παραιτηθούν.

«Η βασική ιδέα της ιστορικής πολιτικής που εκπροσωπεί η κυβέρνηση είναι να ασβεστώσει οτιδήποτε θεωρείται πρόβλημα στην πολωνική ιστορία εκείνη την εποχή… Φοβόμουν ότι θα προσπαθούσαν να επιβάλουν αυτές τις στάσεις», είπε ο Στάνισλαβ Κραζέφσκι, φιλόσοφος και ηγέτης της εβραϊκής κοινότητας, ο οποίος ήταν ένας από αυτούς που παραιτήθηκαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τον διορισμό της Σίντλο.

Ο διευθυντής του Μουσείου του Άουσβιτς δηλώνει πως δεν είχε πρόβλημα με τη συμμετοχή πολιτικών στο συμβούλιο, αλλά είπε ότι δεν θα έπρεπε να έχουν συμβολή στην αφήγηση του μουσείου. Απέφυγε μια άμεση ερώτηση σχετικά με το εάν η συμπερίληψη της Σίντλο στο συμβούλιο οδήγησε σε αλλαγές ή πιέσεις.

«Προσωπικά προσπαθώ κάθε φορά να κρατάω αυτόν τον τόπο μακριά από την πολιτική. Είναι ένα ηθικό μέρος, δεν είναι ένα μέρος που πρέπει να αλλάζει κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια με εκλογές», είπε.

Απαντώντας τότε γραπτώς σε ερωτήσεις, το το πολωνικό υπουργείο Πολιτισμού είπε ότι ο διορισμός της Σίντλο «ενισχύει ουσιαστικά το συμβούλιο και ενισχύει τη σημασία του» και ότι όσοι παραιτήθηκαν «δεν είχαν καμία ουσιαστική δικαιολογία» για να το κάνουν».

Ο βολικός... αναθεωρητισμός

Περισσότεροι από 70.000 μη Εβραίοι Πολωνοί πέθαναν επίσης στο Άουσβιτς και πολλοί στην Πολωνία πιστεύουν ότι η συντριπτική τραγωδία του Ολοκαυτώματος έχει συσκοτίσει τις τεράστιες πολωνικές απώλειες κατά τα χρόνια της κατοχής και του πολέμου. Εντός της χώρας, η κυβέρνηση έχει επικεντρωθεί σε συντριπτική πλειοψηφία στα πολωνικά δεινά, μια αφήγηση που σημαίνει ότι περισσότεροι Πολωνοί συνδέουν πλέον το Άουσβιτς με το «πολωνικό μαρτύριο» παρά με την «καταστροφή των Εβραίων».

Ο Γιαν Γκραμπόφσκι, ένας Πολωνο-Καναδός ιστορικός, είπε ότι ο Τσιβίνσκι είχε πάει πολύ μακριά στη συνεργασία του με πρόσωπα και ιδρύματα που συνδέονται με την κυβέρνηση, προωθώντας αυτή τη διαστρεβλωμένη εκδοχή της ιστορίας. «Το Άουσβιτς έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτικής της πολωνικής ιστορίας, με άλλα λόγια, μετατρέποντας το Άουσβιτς σε μέρος της πολωνικής αφήγησης», είπε.

Πέρυσι, ο Γκραμπόφσκι αναγκάστηκε να δικαστεί μαζί με τη συνάδελφό του ιστορικό Μπάρμπαρα Ένγκελκινγκ για ένα βιβλίο που συνέγραψαν από κοινού, το οποίο περιγράφει λεπτομερείς περιπτώσεις συνενοχής των Πολωνών στα ναζιστικά εγκλήματα κατά των Εβραίων. (Το εφετείο ανέτρεψε μια αρχική απόφαση εναντίον τους.) Η κυβέρνηση προσπάθησε να εστιάσει την προσοχή σε περιπτώσεις Πολωνών που δολοφονήθηκαν επειδή βοήθησαν Εβραίους.

Ο δρ. Τσιβίνσκι είπε ότι δεν βλέπει πρόβλημα με τη σήμανση αυτών των ηρώων, αλλά είπε: «Πρέπει να θυμόμαστε ότι άλλοι υποστήριζαν το ναζιστικό καθεστώς» και επέκρινε την αυξανόμενη χρήση της ιστορίας από τους πολιτικούς, αλλά φρόντισε να πει ότι ήταν παγκόσμιο πρόβλημα και όχι μόνο πολωνικό. «Όταν ανοίγω την τηλεόραση και ακούω ανθρώπους να μιλούν για ιστορία, το 90% των περιπτώσεων δεν είναι ιστορικοί, είναι πολιτικοί. Δεν ήταν έτσι πριν από 20 χρόνια», είπε.

Ο Τσιβίνσκι θα προτιμούσε να επικεντρωθεί στο πώς να κάνει τους επισκέπτες να πάρουν μαθήματα μακριά από το Άουσβιτς που μπορούν να εφαρμόσουν στη ζωή τους. Πολλοί από τους οδηγούς του μουσείου –από τους οποίους υπάρχουν 340 σήμερα που εργάζονται σε 21 διαφορετικές γλώσσες– λένε ότι η καλύτερη στιγμή για να κάνουν τους επισκέπτες να σκεφτούν τις δικές τους ηθικές επιλογές είναι όταν, νικημένοι από τον τρόμο των εκθεμάτων του μουσείου, ρωτούν γιατί ο κόσμος δεν έκανε περισσότερα για να σταματήσει το Ολοκαύτωμα.

Αυτή είναι η τέλεια στιγμή για να μιλήσουμε για «τη σιωπή των παρευρισκομένων», λέει ο Τσιβίνσκι.

«Δεν μπορώ να πω στους ανθρώπους: «Τώρα πρέπει να βοηθήσετε την Υεμένη». «Τώρα πρέπει να βοηθήσετε τους Ουιγούρους». Δεν είναι ο ρόλος μου να τους πω τι να κάνουν. Όμως, ο ρόλος μας είναι να τους βοηθήσουμε να κάνουν την ερώτηση: «Τι μπορώ να κάνω σε αυτόν τον κόσμο;» Γιατί είναι πρόβλημα αν μένω αδιάφορος;»