Τι θα ήταν η ζωή και η ιδεολογία, αν δεν υπήρχε η ιστορική μνήμη; Έτσι, λοιπόν, δεν επιτρέπεται να αγνοήσουμε την επιβολή της δικτατορίας των συνταγματαρχών, με τη δικαιολογία ότι πέρασαν κιόλας 52 χρόνια από τότε. Οι δεκαετίες φεύγουν, τα τραύματα επουλώνονται πολύ αργά, οι θλιβερές μνήμες παραμένουν ως στάσιμα λιμνάζοντα νερά και πολλά ερωτηματικά παραμένουν αναπάντητα.
Φυσικά, οι Έλληνες διανοούμενοι και καλλιτέχνες στάθηκαν απέναντι στο φαινόμενο, εναντιώθηκαν στη δικτατορία. Οι κινηματογραφιστές μας ήταν επικεφαλής αυτής της διαδικασίας αντίστασης. Τα τότε φεστιβάλ κινηματογράφου έγιναν τόποι διαμαρτυρίας και ελεύθερης έκφρασης. Όσο για το εθνικό σινεμά, στο μέτρο που ήταν αυτό δυνατό, μας πρόσφερε ταινίες με μηνύματα, που είχαν σαφή αντιδικτατορική κατεύθυνση: Αναφέρθηκε στη δικτατορία τόσο κατά τη διάρκειά της όσο και μετά τη λύτρωση. Είδαμε μερικές εξαιρετικές ταινίες, στις οποίες πρωτοστάτησε ο Θόδωρος Αγγελόπουλος.

Η ΤΟΛΜΗ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ
Η πολύκροτη Αναπαράσταση αναφέρεται τυπικά σ’ ένα έγκλημα στα Ζαγοροχώρια της Ηπείρου: Δύο εραστές σκοτώνουν τον σύζυγο. Πέρα από την εξαιρετική φαινομενολογία των χώρων, πέρα από την ανατροπή του παραδοσιακού μελοδράματος, η ταινία κεντρώνεται τελικά σ’ ένα πολιτικό έγκλημα. Τη θηλιά στο σύζυγο δεν την έβαλαν οι δύο εραστές αλλά βασικά η δικτατορία στο λαιμό της χώρας. Οι λογοκριτές της χούντας δεν κατάλαβαν και πολλά. Ο Αγγελόπουλος βραβεύτηκε και το ίδιο συνέβη, όταν δύο χρόνια αργότερα, που θα μας προσφέρει τις Μέρες του `36, που σαφώς κάνουν μια έξυπνη αντιστοίχιση στις ημέρες του `67. Πολλές μάλιστα αναφορές είναι ξεκάθαρες.
Να σημειώσω πως κατά τη διάρκεια της δικτατορίας ο δημιουργός γύριζε με ψεύτικο σενάριο τον Θίασο. Κατά τα άλλα, μπορώ να καταγράψω το Μαύρο- άσπρο των Θανάση Ρεντζή - Νίκου Ζερβού που αναφέρεται και στα γεγονότα της Νομικής το Μάρτη του 1973. Σημαντική είναι η περίπτωση του Ντίνου Κατσουρίδη.

ΤΙ ΚΑΝΑΤΕ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΕΣ;
Θα βραβευθεί στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και θα καταχειροκροτηθεί με την έξοχη, δραματική κωμωδία Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση. Οι αντιστοιχίσεις είναι σαφέστατες: Η αντίσταση του `40 είναι η αναφορά στις αντιστασιακές πράξεις των Ελλήνων την περίοδο της απριλιανής δικτατορίας. Και το ερώτημα του τίτλου απευθύνεται σε όλους. Τι κάνατε στη δικτατορία Έλληνες; Ο Βέγγος είναι εκπληκτικός στο ρόλο του.

Λίγο αργότερα πάλι με τον Βέγγο ο Κατσουρίδης θα γυρίσει το έγχρωμο Θανάση πάρε τ’ όπλο σου. Η δικτατορία ζήτησε από το σκηνοθέτη να αλλάξει το τέλος, γιατί αλλιώς δεν θα του επιτρεπόταν η προβολή του φιλμ στο φεστιβάλ. Τελικά παρουσιάσθηκε και όχι μόνον παραμένει εξαιρετικά τολμηρό και πρωτότυπο, αλλά και με φινάλε πρωτοφανές για το ελληνικό σινεμά.

ΜΕ ΥΠΑΙΝΙΧΤΙΚΟ ΤΡΟΠΟ
Βέβαια, υπήρξαν και δημιουργοί που εναντιώθηκαν στη δικτατορία μέσα από υπαινικτικές ταινίες. Να σημειώσω την έξοχη, πρώτη δουλειά του Παντελή Βούλγαρη Το προξενιό της Άννας: Είναι η ιστορία μιας φτωχής νέας κοπέλας, οικιακής βοηθού, που εργάζεται σ’ ένα σπίτι μεγαλοαπατεώνα. Η ιδεολογία που τους διαποτίζει οδηγεί σε συμπεριφορές υπερπροστατευτικές, που διαλύουν την προοπτική της κοπέλας και την εγκλωβίζουν σε μια οικονομική αιχμαλωσία. Μια έξοχη ηθογραφία, διαθέτει τη δική της ιδεολογική πρόταση.
Το 1974 ο Νίκος Παναγιωτόπουλος θα γυρίσει το έξοχο, ποιητικό και φορμαλιστικό φιλμ Τα χρώματα της ίριδας με τον Νικήτα Τσακίρογλου. Το τέλος είναι ενδεικτικό, με το πλήθος να σπάζει τα σχοινιά που έχουν τοποθετηθεί, για να μην πλησιάσουν και παρακολουθήσουν οι πολίτες την πιθανή εξιχνίαση ενός θέματος που αρνείται επίμονα η εξουσία.
Την ίδια χρονιά ο Πάνος Γλυκοφρύδης θα γυρίσει τη Δίκη των δικαστών , που αναφέρεται στην άδικη παραπομπή σε δίκη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Οι αντιδικτατορικές αναφορές είναι διακριτικές μεν αλλά και ταυτόχρονα εμφανείς.

ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΣΑΤΙΡΑ, ΓΝΩΣΤΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ
Ο Ζιλ Ντασέν βέβαια θα μας προσφέρει την εξαιρετική Δοκιμή, ενώ, όταν συμβαίνουν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ο Δημήτρης Μακρής βρίσκεται στην Ιταλία και εκεί γυρίζει το Εδώ Πολυτεχνείο.
Και μετά τη δικτατορία αρχίζει η παραγωγή ταινιών για τη δικτατορία, όπου θα έχουμε μερικές πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες. Αρχικά να θυμίσω την εξαιρετική σάτιρα του Νίκου Περάκη. Βασισμένος σε αυτοβιογραφικές μνήμες, θα μας δωρίσει το Λούφα και παραλλαγή, που βραβεύτηκε, έκαμε πολλά εισιτήρια, συζητήθηκε και μάλιστα προέκυψε και τηλεοπτική σειρά. Χιούμορ, ειρωνεία, ανατροπές και σωστοί ρόλοι σε μια ταινία ταυτόχρονα ψυχαγωγική αλλά και με ιδεολογική άποψη.
Δεν θα ξεχάσω, βέβαια, τα πολύ ενδιαφέροντα ντοκιμαντέρ Η δίκη της χούντας και Η δίκη των βασανιστών.

ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΕΚΔΟΧΕΣ
Όσο για τις μυθοπλασίες θα προκύψουν πολλά φιλμ: Η πίσω πόρτα του Γιώργου Τσεμπερόπουλου αναφέρεται στα δύσκολα χρόνια της επταετίας και στις άθλιες αρχαιοελληνικές γιορτές που προέκυψαν τότε. Με ενδιαφέροντα στοιχεία η URANYA του Κώστα Καπάκα. Δεν θα ξεχάσω και τη Χορωδία του Χαρίτωνα του Καραντινάκη, που είναι ταυτόχρονα ένα χρονικό της χαμένης αθωότητας αλλά με πολλές αναφορές στη δικτατορία και στον τρόπο με τον οποίο είχαμε μια προπαγάνδα στα σχολεία και γυμνάσια της χώρας.
Ακόμα μια φορά ο Θανάσης Βέγγος θα είναι λειτουργικός σε μια πολύ ωραία, σπονδυλωτή ταινία. Στην κωμωδία Ο Θανάσης στη χώρα της σφαλιάρας έχουμε μια αναφορά στην περίοδο της δικτατορίας, στις παρακολουθήσεις και στα διάφορα άλλα προβλήματα.
Οι σκηνοθέτες μας γενικά επιχείρησαν να αναβιώσουν την εποχή, αλλά, σε γενικές γραμμές, δεν αναζήτησαν ευθύνες. Δεν έφθασαν σε αναλύσεις, στα πώς και γιατί συνέβησαν όλα αυτά.
Βεβαίως, ο Κώστας Γαβράς στο πολύκροτο και βραβευμένο Ζ (που λόγω της δικτατορίας γυρίστηκε στην Αλγερία) αναφέρεται μεν στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, αλλά δημιουργεί διαλεκτική σύνδεση με τη δικτατορία.

ΜΙΑ ΤΟΛΜΗΡΗ ΑΠΟΨΗ
Δηλαδή συμπεραίνει πως το παρακράτος που είχε στηθεί για χρόνια δεν ξηλώθηκε ουσιαστικά και απ’ αυτό ξεκίνησε η 21η Απριλίου. Δεν έχει καθόλου άδικο.
Εξαιρετική και διεισδυτική είναι η ανάλυση του Δήμου Θέου στο Κιέριον. Είναι ένα πολιτικό φιλμ- νουάρ, που ανιχνεύει την υπόθεση της δολοφονίας του Αμερικανού δημοσιογράφου Πολκ. Πέρα απ’ αυτό, όμως, αναζητούνται με μια δημιουργική αυθαιρεσία οι ευθύνες για τη δικτατορία του 1967. Ο δημιουργός διαθέτει το σθένος και την ιδεολογική δύναμη να θεωρήσει πως υπεύθυνη για τη δικτατορία ήταν βασικά η ελληνική σιωπηρή πλειοψηφία που ζούσε αμέριμνα χωρίς να νιώθει και να αντιδρά σ’ αυτό που θα ερχόταν. Είναι μια τολμηρή εκδοχή για μια περίοδο που ταλαιπώρησε πολύ τη χώρα και την έστειλε χρόνια πίσω στο θέμα της πολιτικής «ωρίμανσης».