Ήταν μία ομολογουμένως εξαιρετική εκδήλωση του «δικού μας» think tank Παρέμβαση. Η Φαίη Μακαντάση, διευθύντρια ερευνών της Διανέοσις, παρέθεσε ποιοτικά και ποσοτικά στοιχεία αξιόπιστης πανελλήνιας έρευνας του εν λόγω ερευνητικού φορέα, στοιχεία ενδιαφέροντα μα και δυσάρεστα. Μας θύμισε ότι το δημογραφικό πρόβλημα βρίσκεται προ πολλού ενώπιον μας, και ως γνωστόν προκαλεί εσωτερική τριβή επειδή δεν υφίσταται εύκολος τρόπος διαχείρισής του.

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η φυσική κίνηση του πληθυσμού κατά την τελευταία δεκαετία παρουσιάζει σαφή αρνητική τάση • οι γεννήσεις εμφανίζουν στασιμότητα όταν οι θάνατοι αυξήθηκαν σημαντικά, ειδικά τη διετία 2020-21, προφανώς λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας (αύξηση θανάτων κατά 5,5% το 2020 και αντίστοιχη αύξηση κατά 10,3% το 2021), φτάνοντας τους 143.586 από 124.965 το 2019. Κατρακυλώντας στα 10.482.487, ο πληθυσμός μας μειώθηκε κατά 3,1% στη δεκαετία 2011-2021, με τους 80+ να φτάνουν τους 766.000, όταν ήταν… μόνο 581.000 πριν δέκα χρόνια. 

Σε όλες τις δυνητικά αναπαραγωγικές ηλικίες οι αριθμοί είναι μειωμένοι, με μόνη εξαίρεση τους 10-19 ετών, καθώς είχε σημειωθεί αξιόλογη αύξηση γεννήσεων στην ακριβώς προ Μνημονίων περίοδο. Ήδη πριν τον COVID-19, η ετήσια απόκλιση γεννήσεων και θανάτων ήταν αρνητική κατά τουλάχιστον 40.000 άτομα, τάση που αν συνεχιστεί εγγυάται σταθερή μείωση και γήρανση του πληθυσμού στο ορατό μέλλον.

Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τη μελέτη «The 2021 Ageing Report» (2021) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο πληθυσμός της Ελλάδας θα μειώνεται κατά περίπου 400.000 άτομα ανά δεκαετία, συρρικνούμενος στα 8,6 εκατ. το 2070. Η πρόγνωση αυτή προκύπτει παρά προβλεπόμενη σταδιακή αύξηση του δείκτη γονιμότητας από 1,34 (2019) σε 1,54 (2070) και αντίστοιχη αύξηση του προσδόκιμου από τα 79,0 έτη (2019) στα 86,4 (2070) για τους άνδρες και από 84,3 σε 90,3 για τις γυναίκες. Ας μη ξεχνάμε πάντως ότι πλήρη αναπλήρωση επιτυγχάνουμε με 2,1 παιδιά ανά μητέρα, νούμερο που δεν έχουμε πιάσει από το 1940, οπότε και αυτή η βελτιωμένη επίδοση κρίνεται ανεπαρκής. Στην ίδια μελέτη η -κοινωνικά διχαστική- καθαρή μετανάστευση υπολογίζεται σε αρκετά χαμηλό επίπεδο, αν και είναι δύσκολο να ισχύσει τούτη η πρόβλεψη, δεδομένου ότι στην ίδια περίοδο αναμένεται πληθυσμιακή έκρηξη στην Υποσαχαρια Αφρική, άρα ισχυρές μεταναστευτικές ροές από εκεί.

Επομένως, η προβλεπόμενη ηλικιακή σύνθεση του εθνικού πληθυσμού κατά τις επόμενες δεκαετίες εμφανίζεται άκρως ανησυχητική. Οι νέοι 0-19 ετών από 19,4% το 2019 προβλέπεται να βρεθούν στο 16,3% το 2040 και να συγκρατηθούν στο 16,9% το 2070. Οι ηλικιωμένοι 65+ ετών προβλέπεται από 22,2% το 2019 να ανέλθουν στο 32,8% το 2070, στο 1/3 του συνόλου. 

Ως αποτέλεσμα, ο ενεργός πληθυσμός (20-64 ετών) θα υποχωρήσει στο 50% το 2070, από 58,4% το 2019, αναλαμβάνοντας μεγαλύτερο βάρος. Ακόμη πιο δυσοίωνες είναι οι προβλέψεις της Διεύθυνσης Οικονομικών και Κοινωνικών Υποθέσεων του ΟΗΕ (2019). Σύμφωνα με αυτές, το 2050 ο πληθυσμός της χώρας μας προβλέπεται να είναι λίγο πάνω από 9 εκατ., δηλαδή 0,5 εκατ. χαμηλότερα κι από τη ζοφερή πρόβλεψη της Κομισιόν.

Ειδικά στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας καταγράφηκε απογραφική μείωση πληθυσμού κατά 4,6%, όπως και η μεγαλύτερη αύξηση θανάτων μεταξύ 2019 και 2021 (22,1%), πολύ πάνω από τον εθνικό μ.ο., φαινόμενο προφανώς συνδεδεμένο με το χαμηλότερο ποσοστό εμβολιασμού συγκριτικά με τις υπόλοιπες Περιφέρειες. Ακόμη όμως κι αν αγνοηθούν οι δραματικές συνέπειες της πανδημίας, η ΠΚΜ χαρακτηρίζεται από δεκαετή μεσοσταθμική απώλεια περίπου 8.500 ατόμων ετησίως. Μόνο η ΠΕ Χαλκιδικής κινήθηκε αντίθετα μετά το ’11, ενώ το μεγαλύτερο πλήγμα υπέστησαν οι Σέρρες.

Όμως γιατί να είναι τόσο σημαντική από οικονομικής σκοπιάς η δημογραφική υποχώρηση; Η απάντηση είναι μάλλον προφανής, όπως προανέφερα σε έτερο κείμενό μου. Καταρχήν, μείωση κατοίκων ισούται με μείωση φορολογουμένων, άρα και με μείωση κρατικών εσόδων. Χωρίς ικανά έσοδα το Δημόσιο δεν θα μπορεί να ανταπεξέλθει αποτελεσματικά στην παροχή βασικών υπηρεσιών (υγεία, παιδεία, ασφάλεια), δεν θα μπορεί να συντηρεί τις εθνικές υποδομές, και φυσικά δεν θα μπορεί να καταβάλλει συντάξεις στον αναλογικά μεγαλύτερο -και πιο εξαρτημένο- πληθυσμό ηλικιωμένων.

Επιπλέον, αρνητικές συνέπειες θα δούμε κι αλλού: η μείωση των στρατευσίμων συνεπάγεται μείωση της αμυντικής ικανότητας, η μείωση των φοιτητών και ερευνητών συνεπάγεται μείωση της όποιας καινοτομίας, η μείωση των δημιουργικών προσώπων συνεπάγεται μείωση του επιχειρηματικού δυναμισμού. Εάν δεν αντιμετωπιστούν κάπως, όλα τα παραπάνω συνεπάγονται πτώση της παραγωγικότητας, σμίκρυνση του ΑΕΠ και απαξίωση των περιουσιών, ακολουθούμενες από ραγδαία κοινωνική παρακμή.

Το σύνολο των προαναφερόμενων τάσεων και προβλέψεων αναδεικνύει την αναγκαιότητα μακροπρόθεσμης και γενναιόδωρης πολιτικής κινήτρων με σκοπό περισσότερες νέες οικογένειες, ώστε αρχικά να συγκρατηθούν -και κατόπιν να αναστραφούν- η διαφαινόμενη έλλειψη εργατικού δυναμικού και η περαιτέρω απομείωση των Ελλήνων. Άλλωστε η συρρίκνωση του ενεργού πληθυσμού νομοτελειακά θα προκαλέσει έλλειψη εργαζομένων και αύξηση μισθών, καθιστώντας την κατάσταση ακόμη δυσχερέστερη. Με πρόβλεψη 1,4 εργαζομένους ανά συνταξιούχο σε σχέση με 2,3 σήμερα, η Ιαπωνία επενδύει σοβαρά σε ανθρωπόμορφα ρομπότ, τα οποία αποβιομηχανισμένα κράτη θα αναγκαστούν να εισάγουν. Επί του παρόντος ο εδώ δημόσιος διάλογος επικεντρώνεται στην εισαγωγή ανθρώπων από υπανάπτυκτα κράτη, ανθρώπων των οποίων η απασχολησιμότητα, η ενσωμάτωση και η εν γένει συμβολή στην ανάπτυξη αποτελούν αναπάντητα ερωτήματα.

Τι δηλώνουν όμως πως χρειάζονται οι νεοέλληνες, ώστε να γίνουν γονείς; Επί τούτου η Διανέοσις είναι αρκούντως κατατοπιστική: αρχική υποστήριξη, ελεύθερο χρόνο, επαγγελματική ασφάλεια, ικανοποιητικές απολαβές. Σίγουρα ευνόητα αιτήματα • το παλιό μοντέλο έχει πλέον πεθάνει, σπανίζει η προβλεψιμότητα, σπανίζουν τα ιδιόκτητα ακίνητα, σπανίζουν οι καλές δουλειές, σπανίζουν οι γιαγιάδες που θα αναλάβουν καθήκοντα μπέιμπι σίτερ. 

Η ενίσχυση των γονεϊκών επιδομάτων από το πρώτο παιδί, η καθιέρωση ανταμοιβών για τεκνοποίηση από μητέρες κάτω των 30 ετών, η αύξηση του επιδόματος τοκετού, η επανένταξη των μητέρων στην αγορά εργασίας, η ενεργότερη συμμετοχή των πατέρων στην ανατροφή των παιδιών, η διευκόλυνση ένταξης σε βρεφονηπιακούς σταθμούς, η υποστήριξη των ΟΤΑ για τη συντήρηση υφιστάμενων δομών αλλά και για την εισαγωγή νέων (π.χ. τον θεσμό των βοηθών μητέρων) θα λειτουργούσαν οπωσδήποτε ευεργετικά. Ωστόσο, θα ήταν σίγουρα καλύτερη η δημογραφική εικόνα μας εάν προσφέρονταν όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό με οικονομική ευρωστία, έστω πρόσκαιρη; 

Πάμπολλοι Ρομά, Πομάκοι και μετανάστες, δηλαδή οικονομικά ασθενέστεροι κάτοικοι της χώρας, αντιμετωπίζουν τις ίδιες αντιξοότητες σε μεγαλύτερο βαθμό, μα δεν πτοούνται. Αντίθετα, επιμένουν να δημιουργούν πολύτεκνες οικογένειες, σαν τους γονείς και τους παππούδες τους, διαφοροποίηση που παρατηρείται και μεταξύ παράκτιας και εσωτερικής Τουρκίας. 

Την ίδια στιγμή, παρά τα τόσα μονογονεϊκά νοικοκυριά, τη μικρή ιδιοκατοίκηση, τον ευδαιμονισμό και την αθεΐα τους, Αμερικανοί, Γάλλοι, Βρετανοί και Σκανδιναβοί εμφανίζουν διακριτά υγιέστερους δείκτες γονιμότητας από όσο εμείς, οι Ιταλοί, οι Γερμανοί και οι Ισπανοί, ατενίζοντας το δημογραφικό μέλλον τους με σαφώς μεγαλύτερη αισιοδοξία. Μήπως λοιπόν δεν επαρκούν τα χρήματα και το θεσμικό πλαίσιο ώστε να αλλάξει κάτι άμεσα;

Το 1962, μετά 15 χρόνια αρχικών ερευνών πάνω σε πειραματικές κοινότητες ποντικών, ο Τζων Καλχούν διαπίστωσε ότι τα συμπαθή θηλαστικά επέλεγαν πάντα τον αφανισμό της φυλής τους αντί της αναπαραγωγής, εφόσον οι συνθήκες ατομικής διαβίωσης τους ήταν μεν οριακά υποφερτές, αλλά παρουσίαζαν μηδαμινές προοπτικές βελτίωσης. 

Έκτοτε το φαινόμενο που παρατηρήθηκε στο διαβόητο «Σύμπαν 25» ονομάζεται συμπεριφορικός καταποντισμός, και περιστασιακά αναρωτιέμαι κατά πόσον αφορά το σύγχρονο πολιτισμό των επιδοματούχων και των δικαιωματιστών.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 07.04.2024