Επιμέλεια: Λίνα Πέτκου

Τα Θεοφάνια είναι μία από τις σημαντικότερες εορτές του Χριστιανισμού, καθώς γιορτάζεται η βάπτιση του Χριστού από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο ή Βαπτιστή. Είναι η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου, που ξεκινά με τα Χριστούγεννα. Λέγεται επίσης και Επιφάνεια ή Φώτα ή Εορτή των Φώτων, καθώς όπως λέει στο τέλος το Απολυτίκιο της Εορτής, ήλθε ο Χριστός για να φωτίσει τον κόσμο, μπολιάζοντάς τον και πνευματικά διά του Βαπτίσματος και του Χρίσματος.

Είναι δηλαδή η αρχή της δημόσιας φανέρωσης της ένσαρκης οικονομίας του Υιού του Θεού, που συνδέεται με τη βάπτιση του στον Ιορδάνη από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή και η οποία τον ανέδειξε Σωτήρα και Λυτρωτή του κάθε πιστού.

Τι συμβολίζουν

Οι κύριοι συμβολισμοί των Θεοφανίων αφορούν τη νίκη του φωτός απέναντι στο σκοτάδι και το νέο ξεκίνημα της ανθρωπότητας που σηματοδοτείται από το χριστιανικό βάπτισμα και τον αγιασμό του κόσμου.

Γι’ αυτό και η γιορτή των Θεοφανίων αποσκοπεί να εντάξει τους χριστιανούς στο μεγάλο μυστήριο της σωτηρίας κι έχει μοναδική και λυτρωτική σημασία για τον πιστό.

Η ημέρα ξεκινά με τον εκκλησιασμό των πιστών. Στους ναούς ψάλλεται, όπως και την προηγουμένη, η ακολουθία των «Μεγάλων Ωρών». Ακολούθως, ο ιερέας και οι πιστοί θα βγουν από τον ναό και θα κατευθυνθούν στο σημείο όπου θα γίνει η «κατάδυση του Σταυρού».

Πολλοί τολμηροί, αψηφώντας το κρύο, βουτούν στη θάλασσα, σε λιμάνια, σε ποτάμια και λίμνες ή όπου λαμβάνει χώρα η τελετή, με σκοπό να πιάσουν τον σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου. Αυτός που θα τον ανεβάσει στην επιφάνεια πιστεύεται πως θα έχει καλή τύχη και υγεία όλον τον χρόνο.

Με τον καθιερωμένο Αγιασμό των υδάτων ξορκίζεται το κακό και έρχεται η κάθαρση.

Σε πολλές περιοχές της χώρας μας, ο ιερέας απελευθερώνει ένα περιστέρι σε ανάμνηση της εμφάνισης του Αγίου Πνεύματος «εν είδει» (με τη μορφή) περιστεριού και στη συνέχεια επισκέπτεται τα σπίτια, για να τα αγιάσει.

Ο Αγιασμός των υδάτων στη Θεσσαλονίκη

Στην Θεσσαλονίκη, για μία ακόμα χρονιά, η τελετή καθαγιασμού των υδάτων και η ρίψη του Τιμίου Σταυρού θα τελεστεί αύριο Δευτέρα, 6 Ιανουαρίου, ανήμερα του εορτασμού των Θεοφανίων, από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, Φιλόθεο. Θα προηγηθεί όρθρος και θεία λειτουργία στον ιερό ναό του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και η ιερά λιτανεία.

Το 2023 η ρίψη του Σταυρού έγινε στο συγκεκριμένο σημείο για πρώτη φορά έπειτα από εξήντα χρόνια. Μία πρωτοβουλία του μητροπολίτη Φιλόθεου, με αφορμή μία ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1917, που του χάρισε ο πατέρας Κωνσταντίνος από τον Ιερό Ναό του Αγίου Μηνά.

Η ιστορία των Θεοφανίων

Όταν ο Ιησούς έγινε 30 ετών βαπτίστηκε στον Ιορδάνη Ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, που ήταν έξι μήνες μεγαλύτερός του και ασκήτευε στην έρημο, κηρύσσοντας το βάπτισμα της μετανοίας.

Τη στιγμή της Βάπτισης, κατέβηκε από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα υπό μορφή περιστέρας στον Ιησού και ταυτόχρονα ακούσθηκε φωνή εξ ουρανού που έλεγε: «Ούτος εστί ο Υιός του Θεού ο αγαπητός, διά του οποίου ευδόκησε ο Θεός να σώσει τους αμαρτωλούς». Το γεγονός αυτό έχουν καταγράψει οι τρεις από τους τέσσερις ευαγγελιστές, ο Μάρκος, ο Ματθαίος και ο Λουκάς. Αυτή δε είναι η πρώτη και μοναδική εμφάνιση στη Γη της Αγίας Τριάδας, σύμφωνα με τις Γραφές.

Η ονομασία

Δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα πότε καθιερώθηκε να εορτάζονται τα Θεοφάνια στη θρησκεία μας, αλλά όπως και να ‘χει αποτελούν μία από τις αρχαιότερες εορτές της Εκκλησίας μας. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς κάνει λόγο για κάποιους αιρετικούς γνωστικούς που από τις αρχές του 2ου αι. γιόρταζαν τη Βάπτιση του Ιησού. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή ως αρχαία πανήγυρη στην Αντιόχεια τη Μεγάλη και ότι από εκεί την παρέλαβαν οι γνωστικοί. Κατά τον 4ο αι. τα Θεοφάνια γιορτάζονται πλέον με λαμπρότητα σε όλη την εκκλησία ως εορτή του φωτισμού της ανθρωπότητας διά του Αγίου Βαπτίσματος.

Αντίστοιχα, στις Δυτικές Εκκλησίες, τα Θεοφάνια είναι περισσότερο συνδεδεμένα με την προσέλευση και την προσκύνηση των Τριών Μάγων στη Φάτνη της Γέννησης του Ιησού.

Τα κάλαντα των Θεοφανίων

Όπως και τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά, έτσι και η παραμονή των Φώτων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον ήχο από τις παιδικές φωνές που λένε τα κάλαντα από σπίτι σε σπίτι.

Με την ευκαιρία της γιορτής οι μικροί «καλαντιστές» εύχονται στους κατοίκους του σπιτιού που επισκέπτονται να έχουν υγεία και χαρά και ο Θεός να τους ευλογήσει με όλα τα καλά.

Τα πιο διαδεδομένα κάλαντα των Φώτων σε όλη την Ελλάδα

«Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός,

η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.

Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό,

κάθετ' η κυρά μας η Παναγιά.

Όργανο βαστάει, κερί κρατεί,

και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.

Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή,

βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.

Ν' ανεβώ επάνω στον ουρανό,

να μαζέψω ρόδα και λίβανο

Καλημέρα!

Καλησπέρα!

Καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά!».

*Δημοσιεύθηκε στη «ΜτΚ» στις 05.01.2025