Του Θρασύβουλου Ευτυχίδη*

Καταβάλλονται τεράστιες προσπάθειες το τελευταίο διάστημα για να εξηγηθεί η αντιφατικότητα και παραβατικότητα της Τουρκίας. Θα προσπαθήσω και εγώ με τη σειρά μου να εξηγήσω τι συμβαίνει. Τι θέλει επιτέλους η Τουρκία του Ερντογάν;

Για πολλά χρόνια, ο κυρίαρχος μύθος στη χώρα μας έλεγε ότι η Τουρκία προγραμματίζει και λειτουργεί μακροπρόθεσμα στην εξωτερική της πολιτική. Στην πραγματικότητα αυτό δεν ισχύει.

Η ιστορία έχει δείξει ότι η επιβίωση της ως χώρα συνδεόταν και σε μεγάλο βαθμό συνδέεται και σήμερα από μία αλληλεπίδραση εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων και συμφερόντων μεγάλων δυνάμεων. Η Τουρκία έρχεται πάντα να ακολουθήσει τις εξελίξεις, να υπενθυμίσει την παρουσία της μέσα από διεκδικήσεις, να συρθεί όχι πάντα και όχι απαραίτητα προς την ίδια κατεύθυνση.

Πρακτικά η σύγχρονη Τουρκία από της ιδρύσεώς της το 1923, δεν έχει να επιδείξει ούτε μία νίκη σε διπλωματικό πεδίο αντίθετα μάλλον ότι έχει μέχρι σήμερα καταφέρει, οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στη διάθεση της δύσης να μην εμπλακεί σε ένα νέο Ανατολικό Ζήτημα αλλά και στη δύναμη των όπλων της απέναντι σε αδύναμους αντιπάλους. Στην ουσία, οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις (ΤΕΔ), αποτελούν το «διπλωματικό» όπλο της Τουρκίας.

Μόλις την προηγούμενη εβδομάδα, διάβαζα ένα άρθρο Τούρκου αναλυτή, καθηγητή σε Γερμανικό Πανεπιστήμιο, που περιέγραφε το σύνολο των τουρκικών διεκδικήσεων -«ελληνοτουρκικών διαφορών» τις ονόμαζε- κατηγοριοποιημένες σε τομείς. Ξεκινούσε λοιπόν από τις «διαφορές» στο Αιγαίο (υφαλοκρηπίδα), συνέχιζε με τον καθορισμό των Ανεξάρτητων Οικονομικών Ζωνών, την παραβίαση των κανόνων καλής γειτονίας, τη Δυτική Θράκη, τα Δωδεκάνησα(!), το Κυπριακό και κατέληγε στην προσφυγική κρίση. Δεν υπήρχε πουθενά μία πρόταση για διπλωματική διευθέτηση. Αντίθετα το γνωστό μας casus belli (αιτία πολέμου) αναφερόταν στο κείμενο τουλάχιστον 5 φορές.

Να θυμίσω ότι το προηγούμενο διάστημα επανήλθε επίσης και το θέμα της τρομοκρατίας και οι τουρκικοί ισχυρισμοί ότι η Ελλάδα είναι χώρα που προστατεύει και εκπαιδεύει τρομοκράτες.

Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη τουρκική προκλητική ρητορική «θα έρθουμε μία νύχτα ξαφνικά» που έχει εκφραστεί δια του Προέδρου Ερντογάν και έχει υιοθετηθεί από σοβαρούς πολιτειακούς και στρατιωτικούς παράγοντες της γείτονος, δημιουργούν όπως θα έπρεπε άλλωστε σοβαρά ερωτηματικά και ανησυχίες.

Τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν και εξηγούν σήμερα τη συμπεριφορά της Τουρκίας.

1. Το στρατηγικό δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας» (Mavi Vatan).

2. Ο πόλεμος στην Ουκρανία και φυσικά.

3. Η κατάσταση στο εσωτερικό ενόψει εκλογών και το αφήγημα του «Τουρκικού Αιώνα».

Οι τρεις αυτοί παράγοντες, σε απόλυτη συνάρτηση και αλληλεπίδραση μεταξύ τους, δημιουργούν σήμερα την έκφραση της τουρκικής συμπεριφοράς σε όλα τα επίπεδα.

Η «Γαλάζια Πατρίδα»

Η αναγκαιότητα να δεθούν οι κατά καιρούς εκφρασμένες διεκδικήσεις της Τουρκίας και να καλυφθούν από ένα στρατηγικό δόγμα δημιούργησε την ιδέα της «Γαλάζιας Πατρίδας»

Η ιδέα ανήκει στον υποναύαρχο Τζεμ Γκιουρντενίζ, εκφράσθηκε για πρώτη φορά το 2006. Απέκτησε όμως χαρακτηριστικά στρατηγικού δόγματος όταν σχηματοποιήθηκε από τον γνωστό μας πλέον αντιναύαρχο Τσιχάτ Γιαϊτζί και αναπτύχθηκε στο βιβλίο του «Βασικό Ναυτικό Δίκαιο» το 2010. Μετά το 2016 το δόγμα υιοθετήθηκε από την επίσημη Τουρκία.

Σύμφωνα με το δόγμα, η Τουρκία αξιοποιώντας την περιφερειακή οικονομική, πολιτική και στρατιωτική υπεροχή της καλύπτει τις περιοχές θαλάσσιας δικαιοδοσίας (χωρικά ύδατα, υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ) που η ίδια ανακηρύσσει.

Στόχος της στρατηγικής να τερματισθεί η σχεδόν ολοκληρωτική εξάρτηση της Τουρκίας από ξένες πηγές ενέργειας και η μετατροπή της Τουρκίας σε καθαρό εξαγωγέα ενέργειας. Το 2019, η Τουρκία δαπάνησε 41,7 δισεκατομμύρια δολάρια σε εισαγόμενο πετρέλαιο -περίπου το 5,5% του ΑΕΠ της- ενώ στηριζόταν στη Ρωσία, το Ιράν και το Αζερμπαϊτζάν για τη μεγάλη πλειονότητα των ενεργειακών της αναγκών.

Για την υλοποίηση του δόγματος η Τουρκία κινείται επιθετικά διεκδικώντας δυνητικά πλούσιες σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο περιοχές στην Ανατολική Μεσόγειο αλλά και το Αιγαίο. Και εδώ ακριβώς εμφανίζονται τα προβλήματα. Οι απαιτήσεις της Άγκυρας πέραν του ότι απέχουν από κάθε έννοια Διεθνούς Δικαίου και Δικαίου της Θάλασσας, προκαλούν και προβλήματα στην περιφερειακή ασφάλεια και ως επακόλουθο την αντίδραση πέραν των γειτονικών χωρών αλλά και Οργανισμών και Ενώσεων κρατών, όπως ο ΟΗΕ και η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Από το 2017, η Τουρκία δαπάνησε τεράστια ποσά και απέκτησε ένα στόλο από τρία γεωτρύπανα και δύο πλοία σεισμικής έρευνας που την τοποθετούν δίπλα στις μεγαλύτερες χώρες εξαγωγής πετρελαίου στον κόσμο. Η Τουρκία συναγωνίζεται σήμερα μερικές από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές εταιρείες στον κόσμο σε δυνατότητες εξερεύνησης και εκμετάλλευσης.

Πέρα όμως από την απόκτηση των μέσων η Τουρκία προχώρησε σε μία σειρά προκλητικών ερευνητικών δραστηριοτήτων σε δυνητικά πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου στα ανατολικά και νότια της Κύπρου συνοδεία πάντα ισχυρών ναυτικών δυνάμεων. Αυτές οι κινήσεις έγιναν αντικείμενο ευρείας καταδίκης από τη διεθνή κοινότητα αλλά και μεγάλους παράγοντες - κράτη στο ενεργειακό πεδίο. Αντίδραση που κορυφώθηκε και με ναυτική παρουσία στην περιοχή και άλλων χωρών. Όλοι θυμόμαστε το επεισόδιο με το Oruc Reis, αλλά και πρόσφατα τις κινήσεις του Abdulhamid Han. Ο κίνδυνος μίας εμπλοκής από ένα τυχαίο σε εισαγωγικά ή πραγματικά λάθος αύξησαν κατακόρυφα τις εκτιμήσεις κινδύνου στην περιφερειακή ασφάλεια.

Οι περαιτέρω κινήσεις διπλωματικής επιβεβαίωσης του δόγματος επέφεραν ακόμη μεγαλύτερες αντιδράσεις.

Το 2011 η παράνομη συμφωνία με την αυτοαποκαλούμενη «Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου» για την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας μεταξύ Κύπρου και Τουρκίας, αλλά και το παράνομο τουρκολιβυκό μνημόνιο διευθέτησης των θαλασσίων ζωνών του 2019, αλλά και οι επιμέρους διεκδικήσεις στα νησιά του Αιγαίου αλλά και στη θαλάσσια δικαιοδοσία, έφεραν την πλήρη και καθολικά εκφρασμένη αντίδραση σε όλα τα επίπεδα, ενώ άνοιξαν το δρόμο σε νέες συμμαχίες όπως αυτές της Ελλάδας με την Αίγυπτο, το Ισραήλ την Κύπρο, αλλά και τα ΗΑΕ. Η συμμετοχή ή στήριξη των ΗΠΑ αλλά και της ΕΕ σε αυτές ουσιαστικά αποδεικνύουν ότι κανείς δεν πρόκειται να υποστηρίξει τους τουρκικούς ακροβατισμούς.

Απέναντι στην Ελλάδα, για την επιβίωση του δόγματος της «Γαλάζιας Πατρίδας» εμφανίσθηκαν νέες διεκδικήσεις που αγγίζουν τα όρια του παράλογου, όπως η αμφισβήτηση της κυριαρχίας επί των βραχονησίδων του Ανατολικού Αιγαίου, το αίτημα για αποστρατιωτικοποίηση των νησιών, η διεκδίκηση χώρου ευθύνης έρευνας και διάσωσης. Οι διαρκείς απειλές πολέμου. Ο πρακτικός στόχος είναι η καθυστέρηση του αναπόφευκτου που είναι η επέκταση των χωρικών μας υδάτων. Όλοι πλέον καταλαβαίνουν τι κάνει και γιατί η Τουρκία.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία

Αν η κατάσταση ήταν τεταμένη πριν, ο πόλεμος ήρθε να επιδεινώσει την κατάσταση για την Τουρκία. Και αναφέρομαι φυσικά στη διεθνή θέση της χώρας και την αποδοχή της.

Η Τουρκία έχοντας αναπτύξει ισχυρότατους δεσμούς με τη Ρωσία σε όλα τα επίπεδα, δεχόμενη ισχυρές πιέσεις από το εξωτερικό αλλά και μια άθλια οικονομική κατάσταση στο εσωτερικό, επέλεξε για άλλη μία φορά αναγκαστικά το ρόλο του «επιτήδειου» ουδέτερου.

Από τη μία καταδικάζει την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, από την άλλη αποτελεί διέξοδο που ακυρώνει τις κυρώσεις που έχουν επιβληθεί. Από τη μία προμηθεύει όπλα στην Ουκρανία, από την άλλη συνεχίζει να χτίζει τον πυρηνικό σταθμό του Ακουγιού με τη Ρωσία.

Η διφορούμενη στάση της επιτρέπει να παίζει το ρόλο του ουδέτερου εδάφους όπου μπορεί να αναπτυχθεί σύμφωνα πάντα με τις δικές της εκτιμήσεις, η διαπραγμάτευση μεταξύ των δύο πλευρών.

Η επιβράβευση αυτής της διφορούμενης στάσης τουλάχιστον από τη Ρωσία, ήρθε μέσα από τη συμφωνία για τα σιτηρά, αλλά και για κάποιες μικροσυμφωνίες ανταλλαγής αιχμαλώτων.

Σύμφωνα με δηλώσεις τόσο Ουκρανών όσο και Ρώσων η Τουρκία αποτελεί στρατηγικό εταίρο και των δύο! Είναι επίσης σημαντικός σύμμαχος στο ΝΑΤΟ και συνομιλητής της ΕΕ αλλά και αναγνωρισμένος διαπραγματευτής από τον ΟΗΕ.

Πρακτικά, όλες οι πλευρές την αξιοποιούν προς το παρόν, έχοντας πλήρη επίγνωση με ποιόν έχουν να κάνουν. Και δεν εννοώ βέβαια μόνο την Ουκρανία αλλά και τη Δύση συνολικά και φυσικά τη Ρωσία.

Ειλικρινά, υπάρχει κάποιος ακόμη και στο εσωτερικό της Τουρκίας που δεν αντιλαμβάνεται το τι συμβαίνει; Νομίζω όχι. Εδώ λοιπόν μπαίνει και ο τρίτος παράγοντας.

Ο αιώνας της Τουρκίας

Το νέο πολιτικό εκλογικό αφήγημα του Ερντογάν για μια ισχυρή περιφερειακή υπερδύναμη με ευημερούσα οικονομία και ευημερούντες πολίτες. Όλα αυτά βέβαια συμβαίνουν την ώρα που ο επίσημος πληθωρισμός αγγίζει το 90% ενώ ο πραγματικός ξεπερνά το 150%.

Ο Ερντογάν κατανοεί ότι υπό αυτές τις συνθήκες το όνειρο της επανεκλογής μοιάζει ανέφικτο. Είναι υποχρεωμένος να μπει σε ένα ευγενή συναγωνισμό επίδειξης «πατριωτισμού» και σκληρής ρητορικής για να διατηρήσει από τη μία πλευρά τις συμμαχίες του με τον ακραίο εθνικιστή Μπαχτσελί αλλά και να πλειοδοτήσει σε εθνικισμό έναντι των άλλων κομμάτων της αντιπολίτευσης.

Με τον «αιώνα της Τουρκίας» έρχεται να σκορπίσει υποσχέσεις ευημερίας και να συγκρατήσει τον κατήφορο των εκλογικών του ποσοστών.

Παράλληλα συνεχίζει να καλλιεργεί τον μύθο των πανίσχυρων ΤΕΔ βομβαρδίζοντας χωριά αμάχων στη Βόρεια Συρία και το Βόρειο Ιράκ ως αντίποινα σε μια αμφισβητούμενη τρομοκρατική ενέργεια. Κινήσεις βέβαια που αμφισβητούνται ακόμη και στο εσωτερικό.

Η κατάσταση λοιπόν, φαίνεται να είναι μη αναστρέψιμη, όσον αφορά το κομμάτι των εκλογών. Μοναδική, επικίνδυνη διέξοδος ίσως μια πολεμική εμπλοκή με τη χώρα μας.

Αλλά και αυτό είναι ένα ρίσκο με απρόβλεπτες συνέπειες. Είναι διαφορετικό να βομβαρδίζεις χωριά στη Συρία και το Ιράκ και διαφορετικό να αντιμετωπίσεις μια ισχυρή στρατιωτική δύναμη όπως η Ελλάδα. Είναι ένα ρίσκο που η Τουρκία δεν θα πάρει.

Συμπερασματικά

Η κατάρριψη των νομικών δικαιολογιών της τουρκικής συμπεριφοράς όσον αφορά στις εξερευνητικές της δραστηριότητες στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Διεθνής απόρριψη των παράνομων συμφωνιών της με την «ΤΔΒΚ» και τη Λιβύη, λόγω της μη αναγνώρισης της κρατικής οντότητας της πρώτης, της μη αναγνώρισης της δικαιοδοσίας της προσωρινής κυβέρνησης της δεύτερης. Η καταδίκη της επιθετικότητας της Τουρκίας απέναντι στην Κυπριακή Δημοκρατία. Η σαφής καταδίκη από την Διεθνή Κοινότητα της παραβίασης του Διεθνούς Δικαίου όπως αντικατοπτρίζεται στη Σύμβαση των ΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας έχουν δημιουργήσει συνθήκες ασφυξίας για την Τουρκία.

Η διεθνής αντίδραση, στον αποκαλούμενο από κάποιους και τουρκικό αναθεωρητισμό τόσο υφιστάμενη όσο και μελλοντική, δίνει στην Τουρκία δύο ενδεχόμενα για να κάνει πράξη της επιδιώξεις της. Είτε με ένα περιφερειακό πόλεμο ή με προσαρμογή και συμμόρφωση.

Το δίλημμα είναι πρακτικά ανύπαρκτο. Η Τουρκία αργά η γρήγορα οφείλει να εγκαταλείψει την αδιέξοδη στρατηγική της «Γαλάζιας Πατρίδας» και να επιστρέψει στη νομιμότητα.

Δυστυχώς για την Τουρκία, ούτε η γεωγραφία ούτε οι νόμοι, αλλά ούτε και το διεθνές περιβάλλον συνηγορούν υπέρ της.

Αργά η γρήγορα η Τουρκία θα πρέπει να συμβιβαστεί με την πραγματικότητα. Η υπομονή και η υπεύθυνη στάση στην πορεία μέχρι τις τουρκικές εκλογές μπορεί να αποδειχθεί πραγματικά πολύτιμη.

Όχι η σημερινή Τουρκία δεν μπορεί να μας απειλήσει.

* Ο Θρασύβουλος Ευτυχίδης είναι Διεθνολόγος - Οικονομολόγος