Ένα αστρονομικό ρολόι πλανητάριο που κατασκεύασε το ΕΚΠΑ, σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο της Σονόρα (Sonora) του Μεξικού, εγκαινιάστηκε πριν από λίγο καιρό στη μικρή πλατεία της μεξικανικής πανεπιστημιούπολης, που μέχρι πρόσφατα ονομαζόταν Πλατεία Αστρονομίας. Σήμερα φέρει την ονομασία του αρχαιότερου γνωστού υπολογιστή στον κόσμο από τον οποίο εμπνεύστηκε και την κατασκευή του: Πλατεία του «Μηχανισμού των Αντικυθήρων».

«Το αστρονομικό ρολόι πλανητάριο που κατασκευάσαμε σε συνεργασία με τους Μεξικανούς βασίζεται στις μελέτες μας πάνω στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Πρόκειται για μια λειτουργική κατασκευή που δείχνει όλα όσα πιστεύουμε ότι έκανε ο Μηχανισμός, συμπεριλαμβανομένων των θέσεων των πλανητών, αυτών δηλαδή που φαίνονται με γυμνό μάτι. Είναι το μόνο ρολόι στον κόσμο που κάνει κάτι τέτοιο», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Ξενοφών Μουσάς, αστρονόμος, καθηγητής Φυσικής του Διαστήματος στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ένας από τους πρωταγωνιστές της μελέτης της περίφημης κατασκευής «που άλλαξε την ιστορία της τεχνολογίας, της Ελλάδας και του παγκόσμιου πολιτισμού».

Η ερευνητική ομάδα των δυο πανεπιστημίων, που ονομάστηκε Monumental Antikythera Mechanism for Hermosillo (MAMH), άρχισαν να κατασκευάζουν το αστρονομικό ρολόι το 2018 μετά από έκθεση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων στο Πανεπιστήμιο της Σονόρα. Ψυχή αυτής της ομάδας είναι ο Μεξικάνος καθηγητής Raul Perez Enriquez. «Την κατασκευή έκανε σε συνεργασία με εμάς η εταιρεία μεγάλων ρολογιών –όπως αυτά που τοποθετούσαμε παλιά στις εκκλησίες, στα δημαρχεία και στα δημόσια κτίρια – Relojes Olvera IIΙ Genercion του Jesus Clemente Olvera Trejo και ιδιαιτέρως ο Ing. Alfredo Carmona Martínez. Από το Πανεπιστήμιο της Σονόρα συνέβαλαν εξαιρετικά οι καθηγητές Raul Perez Enriquez, Julio Cesar Saucedo Morales και Ezequiel Rodriguez Jauregui. Η χρηματοδότηση έγινε από το πανεπιστήμιο, το κράτος της Σονόρα και από την Relojes Olvera», συμπληρώνει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων εκπλήσσει με την πολυπλοκότητα, την επιστημονική μέθοδο και την ακρίβεια με την οποία έχει κατασκευαστεί. «Εκείνο που δεν είναι γνωστό είναι ότι βασίζεται στους νόμους της φυσικής. Εκπληκτική είναι η πολύ ρεαλιστική μέθοδος του προσδιορισμού της θέσης της Σελήνης, σύμφωνα και με τον δεύτερο νόμο του Κέπλερ», προσθέτει ο καθηγητής. Και εξηγεί:

«Η κίνηση της Σελήνης (και των πλανητών γύρω από τον Ήλιο) γίνεται με ταχύτητα η οποία μεταβάλλεται από το περίγειο στο απόγειο. Όταν η Σελήνη είναι στο περίγειο, κοντά στη Γη δηλαδή, πάει γρήγορα και, βαθμιαία, μέχρι να φτάσει στο απόγειο, μειώνεται η ταχύτητα. Αυτά περιγράφονται από τους νόμους του Κέπλερ οι οποίοι διατυπώθηκαν 1.800 χρόνια μετά τον Μηχανισμό. Οι Έλληνες, λίγο μετά από τον Αριστοτέλη, γνώριζαν πώς να αναπαράγουν τις κινήσεις των πλανητών προσθέτοντας δυο κυκλικές κινήσεις. Το έκαναν με γρανάζια με πολύ καλή ακρίβεια, σχεδόν όση με τους νόμους του Κέπλερ. Η διαφορά είναι περίπου 0,5% ή και λιγότερο.

»Στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων γρανάζια όπως αυτά κάνουν τις απαραίτητες πράξεις ώστε να προβλέπονται ουράνια φαινόμενα για κάποιο χρονικό διάστημα. Στη μία όψη του, δύο δείκτες σε δύο ομόκεντρες κυκλικές κλίμακες δίνουν τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης, της οποίας δείχνουν και τη φάση. Έτσι προσδιορίζουν πότε αρχίζει ο νέος σεληνιακός μήνας με τη νέα σελήνη. Στον Μηχανισμό αλλάζει συνεχώς η φάση της Σελήνης, η οποία παρουσιάζεται ρεαλιστικά με μια μικρή αργυρή σφαίρα η οποία είναι τοποθετημένη μέσα σε ένα κοίλο ημισφαίριο από μπρούτζο. Καθώς περνάει ο χρόνος, η Σελήνη περιστρέφεται γύρω από έναν άξονα και έτσι αλλάζουν οι φάσεις της», διευκρινίζει ο Ξ. Μουσάς, αναφερόμενος στους νόμους που χρησιμοποιεί ο Μηχανισμός, όπως διαβάζονται στα μαθηματικά τα οποία είναι γραμμένα στα γρανάζια και στο εγχειρίδιο χρήσης του.

Έχει εγχειρίδιο χρήσης ο Μηχανισμός; «Φυσικά», απαντά στην ερώτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ. «Έχει δύο σελίδες και μια τρίτη η οποία είναι για να κρατάει κανείς ένα καλό ημερολόγιο και κυρίως για να προβλέπει τον καιρό. Ο Μηχανισμός είναι επιτομή της Πυθαγόρειας φιλοσοφίας, σύμφωνα με την οποία η φύση περιγράφεται, ερμηνεύεται και προβλέπεται (σε ορισμένες περιπτώσεις) με τα κατάλληλα μαθηματικά, δηλαδή με τους νόμους της φύσης, τους οποίους κωδικοποιούμε με μαθηματικά. Με αυτούς τους νόμους είναι προγραμματισμένος ο αρχαίος υπολογιστής», προσθέτει ο μελετητής για τη σχεδίαση και κατασκευή «του προγόνου όλης της υψηλής τεχνολογίας. Τα bit και byte του υπολογιστή μας και του τηλεφώνου μας έχουν τις ρίζες τους σε αυτόν τον Μηχανισμό και βασίζονται στις ίδιες αρχές και πρακτικές. Βεβαίως η εξέλιξη του πολιτισμού πέρασε ενδιάμεσες φάσεις χειμέριας νάρκης για διάφορους λόγους. Ευτυχώς, στο μεταξύ, η επιστήμη είχε διαδοθεί σε άλλους πολιτισμούς και αναγεννήθηκε στη Δυτική Ευρώπη από τον 16ο αιώνα και επιταχύνθηκε τον 19ο και κυρίως τον 20ό αιώνα, οδηγώντας στη σημερινή επιστήμη και τεχνολογία», σημειώνει.

Στην εκδήλωση των εγκαινίων στη μεξικανική πολιτεία, που έγιναν στις 9 Φεβρουαρίου 2024, Παγκόσμια Ημέρα της Ελληνικής Γλώσσας, μια όχι και τόσο τυχαία ημερομηνία, ενεργοποιήθηκε το μνημειακό ρολόι το οποίο, από εκείνη τη στιγμή και μετά, λειτουργεί συνεχώς, ενώ κάθε μέρα το επισκέπτονται και ξεναγούνται σε αυτό σχολεία. Η συγκεκριμένη έκδοση περιλαμβάνει, εκτός από την παρακολούθηση του Ήλιου στον ουρανό, των αστερισμών του Ζωδιακού Κύκλου και την κίνηση και τις φάσεις της Σελήνης, τις θέσεις των πέντε ορατών πλανητών.

«Σε δυο έξυπνα σχεδιασμένες ελικοειδείς κλίμακες στην πίσω πλευρά είναι ένα παραδοσιακό σεληνο-ηλιακό Ηπειρώτικο ημερολόγιο με ονόματα μηνών που χρησιμοποιήθηκαν στην Ήπειρο και στην Κέρκυρα. Επίσης, υπάρχουν σεληνο-ηλιακά ημερολόγια που βασίζονται στον 19 ετών Μετωνικό Κύκλο (ημερολόγιο του Πάσχα σήμερα) και στον 18ετή κύκλο του Σάρου για την πρόβλεψη των εκλείψεων, καθώς και μια οκταετηρίδα που ορίζει πότε αρχίζουν οι Ολυμπιακοί και οι άλλοι σημαντικοί αγώνες των Ελλήνων (Πύθια, Νέμεα, Ίσθμια, Νάα [Νάια], Άλεια)», καταλήγει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ.