Μια νέα έκθεση, που μας πηγαίνει πίσω στο 1922 όταν η Θεσσαλονίκη, κατεστραμμένη από την πυρκαγιά του 1917, δέχτηκε έναν τεράστιο αριθμό προσφύγων από τη Μικρά Ασία που ανέρχονται σε 120000, εγκαινιάζεται στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών.

Η σημασία των οδυνηρών γεγονότων της μικρασιατικής καταστροφής για την πόλη είναι ιδιαίτερη αφού η Θεσσαλονίκη είναι μια προσφυγούπολη. Η ανταλλαγή των πληθυσμών την επηρέασε άμεσα, ενώ οι απροστάτευτοι που κατέφθασαν από τις χαμένες πατρίδες ενσωματώθηκαν σταδιακά στην κοινωνική και οικονομική ζωή της πόλης και, ουσιαστικά, συνέβαλαν στην αναγέννησή της και στη συγκρότηση της σύγχρονης μεγαλούπολης.

Τα έργα που κάηκαν και το σοκ για τον Παπαλουκά

«Πρόκειται για την τελευταία έκθεση του 2022 για τον οργανισμό και η μόνη που περιλαμβάνει εικαστικό υλικό για τα γεγονότα και όχι διηγήσεις και φωτογραφίες», τόνισε η πρόεδρος του δ.σ. του οργανισμού Αλεξάνδρα Γουλάκη στην ξενάγηση που πραγματοποιήθηκε το μεσημέρι της Τρίτης.

Η ίδια αφηγείται: «Στη μικρασιατική εκστρατεία το ελληνικό κράτος έστειλε τρεις καλλιτέχνες: τον Παπαλουκά, τον Ροδοκανάκη και τον Βυζάντιο. Να αποτυπώσουν τον πόλεμο, την εκστρατεία. Και οι τρεις πήγαν εκεί ζωγράφισαν και έκαναν μια πρώτη έκθεση στο Ζάππειο στην Αθήνα λίγο πριν τον Αύγουστο. Αποφάσισαν τότε οι στρατιωτικοί υπεύθυνοι να κάνουν αυτή την έκθεση στη Σμύρνη. Μεταφέρθηκαν εκεί τα έργα αλλά κάηκαν και αυτό ήταν ένα τεράστιο σοκ καταρχήν για τον Παπαλουκά και για τους άλλους δύο φαντάζομαι. Ό,τι σώθηκε από αυτή την περίφημη έκθεση είναι οι πίνακες του Βυζάντιου που έχουμε στην παρούσα παρουσίαση. Είναι ό,τι έκανε στην Προύσα κυρίως και τη διαδρομή της στρατιάς στη Μικρά Ασία, έχουμε δύο πρώιμα πορτρέτα στρατιωτικών του Παπαλουκά που είναι πριν φύγει στρατιώτης (1916-1917). Από τον Παπαλουκά σώθηκαν κάποια σχέδια τα μοναδικά από την εκστρατεία που έχουμε την τύχη να έχουμε στη συλλογή μας».

Ο Παπαλουκάς απογοητεύτηκε πάρα πολύ από αυτή την καταστροφή και αποφάσισε μετά να πάει στο Άγιον Όρος για να συνέλθει. Τον συνόδευσε ο γνωστός συγγραφέας Στρατής Δούκας. «Εκεί συναντιούνται με τον Κόντογλου και γίνεται η επαφή τους με την τέχνη του Βυζαντίου. Αντιμετωπίζουν όμως με τελείως διαφορετικό τρόπο το Βυζάντιο. Ο Δούκας κατά κάποιον τρόπο παίζει ανάμεσά τους τον διαιτητή και μας μεταφέρει σε επιστολές του τον διάλογο ανάμεσα στις δύο προσωπικότητες. Όπως ξέρετε ο Κόντογλου θα μείνει πιο δογματικός και αυστηρός σε αυτό που θεωρεί βυζαντινή παράδοση ενώ ο Παπαλουκάς έχει ένα διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης στα σχέδια και στα λάδια που έχουμε στην έκθεση», λέει η κ. Βουτυρά.

Μετά την επίσκεψη στο Άγιον Όρος ο Παπαλουκάς αποφασίζει με τη βοήθεια του Δούκα να κάνει τη μεγάλη έκθεση στο καφενείο του Λευκού Πύργου το 1924-25, την πρώτη μεγάλη του ατομική ενός σπουδαίου ζωγράφου, πουλήθηκαν όλα τα έργα αφήνοντας μια απίθανη εντύπωση στο κοινό της Θεσσαλονίκης».

Το 1925 αρχίζει η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης και την ίδια χρονιά παίρνεται η απόφαση να δημιουργηθεί στη Θεσσαλονίκη το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο το οποίο λειτουργεί από το 1926 με τους πρώτους καθηγητές.

Στην έκθεση του Τελλογλείου με τίτλο «Ξεριζωμοί, 1922-2022. Μαρτυρίες μέσα από την Τέχνη», η οποία τελεί υπό την αιγίδα της Α.Ε. της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, και θα εγκαινιαστεί την Παρασκευή 16 Δεκεμβρίου στις 19:00, από την Υπουργό Πολιτισμού & Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη, το θέμα προσεγγίζεται σε δύο ενότητες μέσα από εικαστικά κυρίως τεκμήρια.

Το πρώτο μέρος

Η πρώτη ενότητα σχετίζεται με την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής, η δεύτερη μεταφέρει το θέμα του Ξεριζωμού έξω από τα στενά τοπικά όρια της Μ. Ασίας και Ελλάδας σε πιο κοντινούς χρόνους, στο σήμερα.

Στην πρώτη ενότητα αξιοποιείται κυρίως υλικό από τις συλλογές του Ιδρύματος, ένα σύνολο σχεδίων του Σπύρου Παπαλουκά που απέκτησε σχετικά πρόσφατα το Τελλόγλειο, επίσης έργα άλλων καλλιτεχνών στις συλλογές του (Βαλσαμάκη, Μηνά Αβραμίδη, Χαλεπά-Κατσάτου κ.ά.), δάνεια από μουσεία και συλλογές (και έργα του Περικλή Βυζάντιου από τη μικρασιατική εκστρατεία), καθώς και φωτογραφικό υλικό του Αρχείου Στρατή Δούκα στο Α.Π.Θ.

Ο καμβάς στον οποίο αναπτύσσεται το πρώτο μέρος της έκθεσης δημιουργείται από το εξαιρετικό σύνολο ζωγραφικών έργων του Σπύρου Παπαλουκά, σχετικό με τη διαδρομή του από την καταστροφή στη Μ. Ασία, στο Άγιο Όρος έως το 1926, χρονιά που ιδρύεται η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης (Δ.Ε.Θ.), το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και αλλάζει η μορφή της πόλης.

Η Άννα-Μαρία Τσακάλη με τα «Μικρασιατικά», το πορτρέτο του πρόσφυγα παππού και την εγκατάσταση-μνημόσυνο αποδίδει εικαστικά φόρο τιμής στην προσφυγική καταγωγή της δύο γενιές αργότερα, ενώ οι ηχογραφημένες μαρτυρίες επιζώντων της καταστροφής της Σμύρνης από το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού (Ι.Α.Π.Ε.) αποτυπώνουν τα γεγονότα εκείνων των ημερών με συγκλονιστική αμεσότητα. Όπως τόνισε η πρόεδρος του δ.σ. του Τελλόγλειου Ιδρύματος Τεχνών Αλεξάνδρα Βουτυρά.

Η δεύτερη ενότητα

Στο δεύτερο μέρος της έκθεσης ο Ξεριζωμός ξεπερνά τα χρονικά και γεωγραφικά όρια της Μ. Ασίας και μας μεταφέρει σε τραγικά όμοιες καταστάσεις του πιο πρόσφατου παρελθόντος και του σήμερα, είτε στον Ελλαδικό χώρο είτε σε άλλες περιοχές του πλανήτη, με την τραγωδία του απάνθρωπου παραλογισμού να συνεχίζεται σε ένα ζοφερό μέλλον. Ο Δημήτρης Μεσσίνης καταγράφει με τον φακό του τις δραματικές συνέπειες πολεμικών συγκρούσεων και βίαιων εκτοπισμών σε Κόσοβο, Αφγανιστάν, Σεράγεβο, Ειδομένη, Λέσβο και Κω. Ο Χρήστος Αλαβέρας εμπνέεται από το έργο του Μεσσίνη και μεταγράφει εικόνες βίας και ξεριζωμών στο «Βαδίζοντας Ανάμεσα», μια μνημειακών διαστάσεων εικαστική σύνθεση με κάρβουνο. Στα πρόσφατα προσφυγικά ρεύματα του 2015 και του 2016 στρέφει το ενδιαφέρον του ο Γιώργος Κατσάγγελος με τις «Μαρτυρίες» του, προσκαλώντας ανθρώπους που τελικά εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη να ανακαλέσουν τις μνήμες των πρωτόγνωρων καταστάσεων που βίωσαν εγκλωβισμένοι στην Ειδομένη. Τέλος, η μικρού μήκους ταινία του Γιώργου Ζώη, “Third Kind”, παρουσιάζει το δυστοπικό, μετα-αποκαλυπτικό μέλλον μιας ανθρωπότητας ολότελα εκτοπισμένης από το γήινο περιβάλλον μετά από έναν πρωτόγνωρα μαζικό, πλανητικό «ξεριζωμό».

Η έκθεση πραγματοποιείται στο πλαίσιο της επετείου των 200 χρόνων από τη μικρασιατική καταστροφή, ενώ στο πλαίσιό της θα πραγματοποιηθούν παράλληλες εκδηλώσεις (ξεναγήσεις, ομιλίες, θεατρικά, συναυλίες) και μουσείο-εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις σχολικές βαθμίδες, ηλικίες και ομάδες.

Εγκαίνια: Παρασκευή 16 Δεκεμβρίου 2022.

Διάρκεια έκθεσης έως και την Κυριακή 2 Απριλίου 2023.

Ωράριο λειτουργίας εκθεσιακού: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9:00-14:00, Τετάρτη 9:00-14:00 & 17:00-21:00, Σάββατο και Κυριακή 10:00-18:00, Δευτέρα κλειστά.