Οι ίδιοι οι καλόγεροι της μονής Εσφιγμένου στο Άγιο Όρος αυτοαποκαλούνται Ζηλωτές και θεωρούν εαυτούς συνεχιστές των επαναστατών της Θεσσαλονίκης. Το κίνημα των Ζηλωτών, ένα κράμα ορθόδοξου μυστικισμού (αλλιώς είναι γνωστοί ως Ησυχαστές) με πολιτικές προεκτάσεις, έλαβε σάρκα και οστά στη Θεσσαλονίκη στα 1342, με ηγετική μορφή τον πατέρα της Εκκλησίας Γρηγόριο Παλαμά, το όνομα του οποίου τιμά τη Μητρόπολη. Το κίνημα εξουσίασε την πόλη από το 1342 ως το 1349, αποκομμένη από τη βυζαντινή πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, όντας η συμβασιλεύουσα των ετών εκείνων.

Ο 14ος αιώνας ήταν περίοδος παρακμής της αυτοκρατορίας. Το κράτος συμπιεζόταν από τους Τούρκους στη Μικρά Ασία, τους Βούλγαρος στη Θράκη και τους Σέρβους στη Μακεδονία, από τους Γενουάτες και τους Ενετούς στα νησιά. Η επικράτηση του κινήματος σε μια μόνο πόλη της αυτοκρατορίας συμπίπτει με το θάνατο του Ανδρόνικου Γ’ και τη διαδοχή του από τον εννιάχρονο Ιωάννη Ε’ και τη μητέρα του, Άννα της Σαβοΐας. Επόμενο ήταν να ξεσπάσει εμφύλιος, αφού εκδιώχθηκε ο Μέγας Δομέστικος (πρωθυπουργός), ο οποίος ηγήθηκε πραξικοπήματος στην Αδριανούπολη. Συγχρόνως ο Ησυχασμός, χάρη στην προσωπικότητα του Γρηγόριου του Παλαμά και την κόντρα του με τον Βαρλαάμ, κερδίζει έδαφος στις συνειδήσεις των Θεσσαλονικέων. Ως τάση έχει εμφανιστεί με τον Αρσένιο, από τον 12ο αιώνα, αλλά τώρα ήταν η στιγμή του δραστικού του ρόλου. Ο λαός σιχαίνεται τους πλούσιους, οι οποίοι απομυζούν τον ελάχιστο πλούτο των πολιτών και τον βυθίζουν στη φτώχεια. Έτσι, πάνε ενάντια στον Καντακουζηνό, τον οποίο στηρίζει η αριστοκρατία.

Αυτός ο τελευταίος επιτίθεται στη Θεσσαλονίκη τον Μάρτιο του 1942 και απέναντί του οι Ζηλωτές πραγματοποίησαν δυναμική εμφάνιση. Έτσι κι αλλιώς, παραδοσιακά, απαιτούσαν την απομόνωση της Εκκλησίας από τις κρατικές ίντριγκες, εξού και η ονομασία Ησυχαστές. Με αρχηγό των στρατιωτικών τους δυνάμεων τον Μιχαήλ Παλαιολόγο κατέλαβαν την εξουσία, δήμευσαν τις περιουσίες των πλουσίων και συνδύασαν την επαναστατική τους πολιτική με τη νομιμοφροσύνη στον θρόνο των Παλαιολόγων.

Ήδη από τότε οι Ζηλωτές θεωρήθηκαν παράνομοι, όπως μαρτυρά και κείμενο του Νικόλαου Καβάσιλα. Καθώς ο Καντακουζηνός τα βρίσκει δύσκολα στη Θεσσαλονίκη, στα 1343 καλεί σε βοήθεια τον Σέρβο Δουσάν και τον εμίρη του Αϊδινίου Ομάρ. Οι Ζηλωτές αντιστέκονται σθεναρά, έχουν τον λαό με το μέρος τους και για ένα πρώτο διάστημα εγκαθιστούν έναν κυβερνητικό δυϊσμό στην αυτοκρατορία, όσο να αποτελέσουν μια εντελώς ανεξάρτητη αρχή. Η Θεσσαλονίκη βιώνει στιγμές ακραίας φτώχειας, ίσως τη μεγαλύτερη στην ιστορία της –και ως γνωστόν, όπου φτωχός κι η μοίρα του…

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ: Πίσω από τις πολιτικές εμπλοκές, οι Ησυχαστές αποτέλεσαν μια μοναδική περίπτωση πνευματικής περισυλλογής. Η τιμή που αποδόθηκε στον μεγάλο θεωρητικό της «Ησυχίας», με την απόδοση του ονόματός του στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, δεν είναι διόλου τυχαία. Αντιμετώπισε τις στρεβλώσεις του Ησυχασμού, από τον αμαθή μοναχό Βαρλαάμ, με τη μέθοδο περισυλλογής και επαφής με το θείο φως, για να «ενταχθεί» στη χορεία των θείων Πατέρων, με μεγάλη απήχηση στη Δύση. Ακόμη και σήμερα στις δυτικές φιλοσοφικές και θεολογικές σχολές μελετούν τη σύνθεση του μυστικιστικού στοιχείου με τον ορθό λόγο, όπως την πέτυχε ο Γρηγόριος Παλαμάς.

Σε χρόνια δίσεκτα για τη Θεσσαλονίκη, χρησιμοποιεί την παραβολή του «Άφρονος πλουσίου» για να στιγματίσει την πλουτοκρατία της πόλης , η οποία αδικεί συστηματικά τους κατοίκους της. Δίπλα του στάθηκε πάντα ένας άλλος μυστικός της Ορθοδοξίας, ο Νικόλαος Καβάσιλας. Κατηγορούσε τους άρχοντες και την πονηριά τους, που κατέλυε τους νόμους και το δίκαιο. Οι απόψεις αυτές έμοιαζαν ιδιαίτερα επαναστατικές και ένα μέρος του Χριστιανισμού θεώρησε τον Παλαμά και τον Καβάσιλα εχθρούς της Εκκλησίας. Ήταν ιδιαιτέρως ανεπιθύμητη η πρόσμειξη της θρησκείας με την πολιτική ιδεολογία.

Είναι χαρακτηριστικές οι τρεις αρχές των Ζηλωτών, με βάση τις οποίες όρισαν το «πιστεύω» τους σε σχέση με την κοινωνία του 14ου αιώνα :

α. Οι κυβερνώντες έχουν το δικαίωμα να πράττουν αυτό που θεωρούν συμφερότερο για το λαό («εξείναι φασίν αυτούς ή δοκεί τα των αρχομένων οικονομείν»).

β. Οι κυβερνώντες μπορούν να χρησιμοποιούν την περιουσία των πολιτών και αντίθετα στη θέλησή τους, αρκεί να μην αδικούν το σύνολο (τω χρήσθαι τοις αφηρημένοις εις το δέον ου χάριν καν μη παρ’ εκόντων αφέλωνται μηδέν αδικείν») και

γ. Δεν βρίσκονται σε αντίφαση με τις πράξεις τους τηρώντας τα τοπικά έθιμα, που θεωρούνται νόμιμα από τους ίδιους τους νόμους (« και τρίτω τη συνηθειά δι’ ην αυτοίς και τους νόμους συνηγορείν οι την συνήθειαν αντί νόμου τοις πόλεσιν είναι κελεύουσιν»).

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ: Ελάχιστα κείμενα διαθέτουμε για τη σκοτεινή περίοδο των Ζηλωτών και της διακυβέρνησής τους. Ακόμη και κάποιες τοποθετήσεις που αποδίδονται στον Νικόλαο Καβάσιλα, ελέγχονται ως προς τη γνησιότητά τους. Από τον Νικηφόρο Γρηγορά αντλούμε κάποια στοιχεία και συγκεκριμένα από το βιβλίο του «Ρωμαϊκής Κυπρίας Λόγος»). Ο Γρηγοράς επιμένει ότι η εφαρμογή του πολιτεύματος που εγκαθίδρυσαν οι Ζηλωτές δεν μοιάζει με κανένα από τα ως τότε γνωστά:

« Στάσις γαρ εκ πολλού κατείχεν την Θεσσαλονίκης και Ζηλωτών ουτωσί πως ωνομασμένον άθροισμα των άλλων επρώτευε. Και ην προς ουδεμίαν των πολιτειών την μίμησιν αναφέρουσα. Ούτε γαρ αριστοκρατική τις ην οποίαν τοις πάλαι Λυκούργος Λακεδαιμονίοις ανύειν προσετάχει, ούτε τις δημοκρατική, καθάπερ των Αθηναίων η πρώτη τε και ην εκ τετραφύλων εις δεκαφύλους επεπράχθει Κλεισθένης. Ουθ’ ην τε Ζάλευκος τοις Επιζεφυριοίς Λοκροίς εβράβευσεν και ην τοις εν Σικελία Χαρώνδας ο Καταναίος (…).

Αλλ’ οχλοκρατία ξένη τις και οίαν φέροι και άγιοι το αυτόματου. Θρασύτατοι γαρ τινές εις αυτοχειροτόνητον αυθεντίας άθροισμα συλλεγέντες πάσαν εκεί κατατρέχουσαν ηλικίαν της τε πόλεως εκδημαγωγούντες τον όχλον προς το βουλόμενον και των πλουτούντων αφαιρούμενοι τας ουσίας τρυφώντες τε αυτοί και μηδενί των έξωθεν υπείξαι κελεύοντες ηγεμόνων αλλά ταύτ’ είναι κανόνα και νόμων τοις άλλους, όπερ αν εκείνοι δόξοιεν».

Παραθέτουμε το δυσνόητο αυτό κείμενο, προκειμένου να καταδειχθεί η μοναδικότητα του καθεστώτος των Ζηλωτών, καθώς ο Γρηγοράς πραγματοποιεί κάποιες συγκρίσεις, αλλά υιοθετεί την αντιαριστοκρατική στάση και τη δέσμευση των περιουσιών. Ήταν ένα είδος θρησκευτικής λαϊκής δημοκρατίας. Λίγο αργότερα μεταστρέφει τη στάση του εναντίον των Ησυχαστών, όπως ευμετάβλητος ήταν και ο Καντακουζηνός, ο οποίος αφού συμμάχησε με εχθρούς ανίερους, βλέποντας την ήττα του άρχισε να υποδύεται τον φιλοησυχαστή.

Όταν το 1345 οι Ζηλωτές κυριάρχησαν σε απόλυτο βαθμό, ο αρχηγός τους Ανδρέας Παλαιολόγος κάλεσε το λαό να υπερασπισθεί τις κατακτήσεις του, καθώς ο Απόκαυκος, στρατηγός, σύμμαχος του Καντακουζηνού, δολοφόνησε τον αδελφό του Μιχαήλ και συνέλαβε πολλούς επαναστάτες. Οι Ζηλωτές οργισμένοι εφόρμησαν στην Ακρόπολη και ο αυτόπτης μάρτυς Δημήτριος Κυδώνης περιγράφει με ανατριχιαστικά χρώματα τη σφαγή. Χαρακτηριστικά: «…του μεν συντρίβεται η κεφαλή, του δε εγκέφαλος εξεχείτο, του δε γαστέρας αναρρηγούντες εζήτουν, του μεν απέκοπταν τα σκέλη, του δε τη ράχης εξείλκον, του δε τα σπλάχνα τοις χερσίν εξ εφόρουν…».

Μετά από αυτήν την ιδιότυπη «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου», οι Ζηλωτές παρέμειναν στην εξουσία άλλα τέσσερα χρόνια. Από την εξόντωση των αριστοκρατών επιβίωσε, λόγω σεβασμού, ο νομομαθής Αρμενόπουλος, η «Εξάβιβλος» του οποίου αποτέλεσε το αστικό δίκαιο των χριστιανών κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Η μονή Εσφιγμένου

Προστατευμένη από το άρθρο 105 του Συντάγματος, η αυτονομία του Αγίου Όρους αναφέρεται σε 20 μονές, αριθμός που δε δύναται να αλλοιωθεί ούτε προς αύξηση, ούτε προς μείωση αυτών. Έτσι, είναι τουλάχιστον άστοχο να ομιλούν για 21 μονές, μετά τη «διάσπαση» της μονής Εσφιγμένου. Με πάνω από 1.000 χρόνια ζωής (ιδρύθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα), αποτελεί το 18ο τη τάξει μοναστήρι, σύμφωνα με το ισχύον πρωτόκολλο. Το μπέρδεμα δημιουργήθηκε μετά το 1972, οπότε και υπήρξε έμπρακτη διαφωνία με το συλλείτουργο του πατριάρχη Αθηναγόρα με τον πάπα Παύλο Στ’. Τότε οι μοναχοί αποφάσισαν να μη μνημονεύουν το όνομα του τυπικά και ουσιαστικά πνευματικού ηγέτη της μοναστικής πολιτείας, όπως το τυπικό ορίζει.

Η ονομασία «Εσφιγμένου» οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, σε έναν από τους πρώτους ασκητές, ο οποίος έδενε πολύ σφιχτά το ζωνάρι του, προκειμένου να «ταλαιπωρείται» κατά τη διάρκεια των διακονημάτων του. Κατ’ άλλους αποδίδεται στη μορφή της περιοχής, που μοιάζει να «σφίγγει» σε σχέση με τη θάλασσα στο συγκεκριμένο σημείο. Το καθολικό της κτίστηκε από το 1806 ως το 1810 και το εγκαινίασε ο τότε εξόριστος στον Άθω Οικουμενικός Πατριάρχης και άγιος της Εκκλησίας Γρηγόριος ο Ε’, γνωστός για τη στάση του στην Κωνσταντινούπολη. Ιστορήθηκε από Γαλατσάνους αγιογράφους. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, εξαίρετης τέχνης, φιλοτεχνήθηκε το 1813. Η τράπεζα ανεγέρθηκε το 1810. Η μονή έχει 13 παρεκκλήσια. Αριθμούσε 56 μοναχούς το 1992, ενώ σήμερα ξεπερνάει τους 100. Ακολουθεί τον ζηλωτισμό, αποκομμένη από την Ιερά Κοινότητα.

Η ρήξη έρχεται τυπικά από παλιά, λόγω του ζηλωτικού προσανατολισμού και της έντονης αντιπαράθεσης του 1274, με την προσπάθεια του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου για συμπλησίασμα των δύο Εκκλησιών (τότε πρωτοεμφανίσθηκαν οι Ζηλωτές στη Θεσσαλονίκη). Ακολούθησε η μαχητική απόρριψη της Ουνίας και των ουνιτών. Πρόκειται για την προσπάθεια αποκατάστασης του Σχίσματος του 1054 με την καθολική εκκλησία. Το κίνημα συνένωσης των ορθόδοξων ανατολικών εκκλησιών με αυτές του καθολικισμού εμφανίστηκε το 1596 στην Πολωνία, εξ ου και η πολωνολατινική λέξη που το βάφτισε. Έκτοτε έχουν πραγματοποιηθεί πολλές ανάλογες κινήσεις, με σημαντικότερες αυτές που η Ορθοδοξία εκπροσωπήθηκε από τον πατριάρχη Αθηναγόρα. Η μονή Εσφιγμένου απέκλεισε εφεξής τον όποιον Οικουμενικό πατριάρχη από τη μνημόνευσή του. Προ εικοσαετίας, περίπου, πατώντας πάνω στη συγκεκριμένη παρατυπία, η Ιερά Κοινότητα, αρμόδια για την τήρηση των τύπων στο περιβόλι της Παναγίας, κάλεσε το κράτος να παρέμβει, κηρύσσοντας παράνομους τους έγκλειστους, υπό μαύρη σημαία και με το σύνθημα «Ορθοδοξία ή θάνατος», μοναχούς. Τα κλειδιά, οι σφραγίδες και η δυνατότητα διαπραγμάτευσης παραδόθηκαν στην αδελφότητα των Κατσουλιέρηδων (σκήτη κάπου στο μέσον της αγιορείτικης έκτασης), με επτά μοναχούς τότε, δύο σήμερα, οι οποίοι ζουν στο κονάκι (κάτι σαν «πρεσβεία») της Εσφιγμένου, στις Καρυές (νωπές στη μνήμη οι σκηνές με τις βαριοπούλες και την προσπάθεια παραβίασης της θύρας του). Δύσκολο στην επίλυσή του το πρόβλημα, ωστόσο αποτελεί θέμα εσωτερικής τάξης του Όρους και ό,τι άλλο κυκλοφορεί και ακούγεται είναι απλώς λόγια αδαών.

Ημερολόγιο καταστρώματος

963 μ. Χ.

Ίδρυση του Αγίου Όρους με πρώτη

μονή αυτήν της Μεγίστης Λαύρας.

Τέλος 10ου αιώνα

Ίδρυση της Μονής Εσφιγμένου.

1204

Κατάληψη του Αγίου Όρους από τους

Φράγκους και βαρβαρότητες στην

έκτασή του.

1274

Απόπειρα του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου

για συμπλησίασμα των δύο Εκκλησιών.

Αντίδραση και εμφάνιση των Ζηλωτών.

1342

Επανάσταση των Ζηλωτών στη

Θεσσαλονίκη, υπό τους Ησυχαστές

Γρηγόριο Παλαμά και Νικόλαο Καβάσιλα,

με αφορμή τη διαφθορά των κυβερνώντων και

τη γενικευμένη, τραγική ανέχεια.

1345-1349

Οι Ζηλωτές κυβερνούν τη Θεσσαλονίκη.

1596

Κίνηση των Ουνιτών στην Πολωνία.

1972

Ο πατριάρχης Αθηναγόρας πραγματοποιεί

κοινή προσευχή με τον πάπα Παύλο Στ’. Οι Εσφιγμενίτες

μοναχοί παύουν έκτοτε να μνημονεύουν τον

εκάστοτε πατριάρχη.

Θάνατος του Αθηναγόρα.

* Δημοσιεύτηκε στη "ΜτΚ" στις 28.07.2024